‘Ik kan niet vier jaar lang bang blijven en binnen zitten’

‘Ik heb zo lang gewacht, mijn vreugde is onbeschrijflijk”, zegt Yasmin Muhammad. De Syrische vrouw woont met haar gezin in een van de honderden vluchtelingenkampen in Libanon. Nu het Syrische regime van Bashar al-Assad is gevallen, zou ze niets liever willen dan terugkeren naar haar vaderland. „Iedere Syriër wil met opgeheven hoofd terug”, zegt ze. „Ik ben Libanon dankbaar dat ze ons hebben opgevangen.” Maar Muhammad denkt niet dat ze al snel terug kan. „Ons huis in Syrië is verwoest, we hebben niets om naar toe te gaan.”

Veel Libanezen kunnen niet wachten totdat Syriërs als Muhammad hun overvolle land verlaten. De val van Assad, afgelopen december, werd niet voor niets ook door Libanezen volop gevierd. Maar onder de ruim één miljoen Syrische vluchtelingen is vooralsnog weinig animo om terug te keren. In de eerste maand na de val van Assad vertrokken slechts tienduizend Syriërs, aldus cijfers van het Libanese ministerie van Binnenlandse Zaken.

Volgens migratieonderzoeker Jasmin Diab kijken de meeste Syriërs de kat uit de boom, en zullen ze dat voorlopig ook blijven doen. „Politiek en vooral humanitair is het nog niet stabiel in Syrië. We weten over enkele maanden pas hoe duurzaam de situatie is en of mensen ook in Syrië blijven of misschien juist weer terugkeren naar Libanon.”

Intussen lijkt Libanon er wel een nieuwe groep vluchtelingen bij te hebben gekregen. Nadat Assad op 8 december vluchtte en oppositiegroepen onder leiding van Hayat Tahrir al-Sham (HTS) de leiding overnamen, zouden volgens de Libanese autoriteiten zeker 66.000 Syriërs de grens zijn overgestoken. Deels gaat het om Assad-aanhangers die wraak vrezen, deels om Syriërs die behoren tot religieuze minderheden en twijfelen aan de boodschap van tolerantie van de nieuwe machthebbers in Syrië.

Lees ook

Nieuwe leider van Syrië bespeelt de media behendig zonder het achterste van zijn tong te laten zien

Op de vlucht

De Syrische Mohammed zit op de bank van zijn vriend Faisal Touame in een zuidelijke wijk van Beiroet. Hij komt uit de omgeving van Aleppo, en sloeg op de vlucht voor de oprukkende rebellen. „Eerst dachten we nog dat het wel los zou lopen, en dat het Syrische leger de steden zou verdedigen. Daarna vluchtte ik naar Damascus, en toen ze dat innamen, ben ik naar Libanon gegaan.”

Mohammed zegt dat hij niets met Assads regime te maken had. En natuurlijk, zegt hij, is het mooi dat het gevallen is. Maar hij is nu vooral bang voor sektarisch geweld tegen minderheden in het land waar de overgrote meerderheid van de bevolking soennitisch moslim is. De rebellen hebben op hun bevrijdingstocht volgens hem veel kapotgemaakt. Hij wijst op wraakacties tegen alawieten, een religieuze minderheid waartoe hijzelf ook behoort, net als de Assads. Hij begint over de verbranding van kerstbomen van christenen. „Winkels en bedrijven zijn geplunderd”, zegt Mohammed. „Ook is er nu geen leger meer, en proberen de rebellen mensen aan salafistische regels te onderwerpen.”

Faisal, die ook uit Aleppo komt en al sinds 2014 in Libanon woont, knikt instemmend. Hij zegt alleen vandaag al zes nieuwe verzoeken te hebben ontvangen van Syriërs die naar een woonplek in Libanon zoeken. De twee mannen zien de machtsovername van HTS vooralsnog als een verslechtering van de situatie.

Nieuwe burgeroorlog

Assad mag dan gevallen zijn, wie de sociale media volgt, ziet dat de oorlog in Syrië online wordt voortgezet. Onderzoekers waarschuwen voor nieuwe, grootschalige desinformatiecampagnes van het oude regime en zijn bongenoten Rusland en Iran. Volgens Zouhir al-Shimale, die werkt voor de fact-checkorganisatie Verify Syria, zijn de oude netwerken van bot-programma’s en accounts uit het Assad-tijdperk nog zeer actief. Via deze netwerken werden Syrische gemeenschappen eerder ook al tegen elkaar opgezet.

„Nu zien we deze netwerken zich richten op het maken van content rond incidenten tegen alawieten of christenen”, zegt hij. „Daarmee ontken ik niet dat die plaatsvinden, maar we zien deze campagnes veel incidenten overdrijven en uit de context halen, met het doel mensen angst in te boezemen en een nieuwe burgeroorlog te ontketenen.” Daarnaast zijn er veel nepvideo’s in omloop, of video’s die al jaren oud zijn. Enkele incidenten waar Mohammed en Faisal in Beiroet naar verwijzen, vallen hier ook onder.

Lees ook

De Syrische rebel Hamza keerde terug naar huis, maar dat bleek te zijn ingepikt door een Assad-aanhanger

Al-Shimale denkt dan ook dat de desinformatiecampagnes enorm bijdragen aan de angst onder recent gevluchte Syriërs. „Die campagens hebben gevolgen in het echte leven, zoals protesten of geweld. Veel mensen krijgen hun informatie via Facebook.” Hij vergelijkt het met de jarenlange Russische campagnes die zich richtten tegen bijvoorbeeld de reddingswerkers van de Witte Helmen. „Nu is alles erop gericht de nieuwe machtshebbers te delegitimeren door te zeggen dat minderheden onthoofd zullen worden en overal de sharia zal worden ingevoerd.”

Mohammed en Faisal denken er in elk geval niet aan om naar Syrië terug te keren „zolang HTS daar aan de macht is”. De verzoenende woorden van HTS-leider Ahmed al-Sharaa vertrouwen ze niet. „Óf hij liegt, óf hij heeft zijn mensen niet onder controle. Nu is het chaos en speelt iedereen voor eigen rechter.”

Delen

Mail de redactie

Ineens staan kernwapens centraal in het werk van Pierre Haroche (40). De Franse onderzoeker en professor werkt al jaren aan Europese samenwerking op het gebied van veiligheid – jarenlang voor de Queen Mary University in Londen, sinds afgelopen zomer voor de Katholieke Universiteit van Lille, maar begin 2022 veranderde iets.

„Nadat Rusland Oekraïne binnenviel, vroeg ik me af: hoe kan Frankrijk in de huidige wereld een substantiële bijdrage leveren aan de Europese veiligheid?”, vertelt hij in zijn werkkamer in Lille. Aan de muur hangt een blauw-gele poster met de tekst Be brave like Ukraine. „Een van de antwoorden zit hem volgens mij in Frankrijks rol als nucleaire macht, als enige in de Europese Unie.” Sindsdien verschijnt Haroche geregeld in de media met opiniestukken en interviews waarin hij Franse beleidsmakers adviseert om de nucleaire doctrine Europeser te maken. „Zo kunnen we laten zien dat we Europa nu echt op één zetten.”

Lees ook

De nucleaire dreiging was zelden zo groot, met oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten

Waarom heeft Frankrijk eigenlijk kernwapens?

„In de jaren vijftig besefte Frankrijk dat er spanningen konden bestaan tussen de belangen van de Verenigde Staten en die van Europa, onder meer door de Suezcrisis.”

In 1956 probeerden Frankrijk samen Israël en het Verenigd Koninkrijk via een militaire interventie het Suezkanaal in handen te krijgen, dat door Egypte genationaliseerd was. Daarop zetten de VS druk op de Europese bondgenoten om zich terug te trekken, uit angst voor repercussies uit Rusland.

„De Britten hadden dezelfde ervaring, maar trokken een andere conclusie: het VK ontwikkelde een kernwapenprogramma in nauwe samenwerking met de VS [die vanaf eind jaren 30 kernwapens ontwikkelden]. De Fransen vertrouwden er minder op dat ze altijd zouden kunnen rekenen op de Amerikaanse steun. Men vroeg zich af of de VS echt een kernwapen zouden inzetten om een bondgenoot aan de andere kant van de oceaan te helpen. Ook speelde mee dat het ontwikkelen van een nucleair programma Frankrijk een hogere status op het internationale toneel zou verschaffen.”

In 1958 kondigde president Charles de Gaulle formeel het Franse kernwapenprogramma aan.

Waar bestaat het Franse nucleaire arsenaal uit?

„We zitten in een andere logica dan de Amerikanen en de Russen die een wedloop hebben gehad en duizenden kernkoppen hebben. Frankrijk heeft zo’n driehonderd kernkoppen. Die kunnen worden ingezet met gevechtsvliegtuigen of nucleaire onderzeeërs, waarvan Frankrijk er vier heeft. Het Franse leger investeert veel in nucleaire wapens: er wordt geregeld prioriteit aan gegeven, wat er soms voor zorgt dat investeringen in andere soorten apparatuur worden uitgesteld.”

Volgens openbare cijfers gaat zo’n 20 procent van het defensiebudget naar ‘nucleaire afschrikking’.

Zijn de Franse kernwapens er enkel voor de bescherming van Frankrijk?

„In de Franse kernwapendoctrine staat dat de kernwapens dienen voor de bescherming van de ‘vitale belangen’ van de natie, die ‘een Europese dimensie hebben’. Dat is anders voor de VS, het VK en Rusland, die de bescherming van bondgenoten expliciet hebben opgenomen. Ook zijn de Franse kernwapens niet bij de NAVO ondergebracht. Het idee daarachter is dat een gedeeld kernwapen minder afschrikwekkend is dan een eigen wapen. En het Franse kernwapenprogramma moest bijdragen aan de soevereiniteit van Frankrijk als land.

„Maar de Franse kernwapendoctrine heeft wel altijd die Europese dimensie gehad. In lijn hiermee heeft president Emmanuel Macron in 2020 de Europese partners uitgenodigd voor een dialoog over ‘de rol van de Franse nucleaire afschrikking voor de bescherming van onze collectieve veiligheid’ – dat wil zeggen een gesprek over of de Europese partners ook onder de Franse nucleaire paraplu moeten komen te vallen.

„Maar de bondgenoten hielden dat gesprek af, uit angst de VS te beledigen en diens nucleaire bescherming te verliezen. Het kan ook meespelen dat Europese landen bang zijn om aan de Russen het signaal te geven dat zij twijfelen aan de Amerikaanse bescherming.”

Waarom is men zo bang voor de Amerikaanse reactie? President Trump wil toch juist dat Europa meer doet aan zijn eigen defensie?

„Juist met Trump hebben we geen idee hoe hij zou reageren, omdat hij onvoorspelbaar is. Toen Macron in 2018 met [de toenmalige Duitse bondskanselier] Merkel praatte over de oprichting van een Europees leger, sprak Trump van een ‘belediging’. En de Amerikanen waren woedend toen Macron in 2023 zei dat de Europeanen de VS niet moeten volgen als een ‘vazal’ in de kwestie Taiwan.”

Wat betekent de Franse doctrine in praktijk? Als Nederland morgen wordt aangevallen met een kernwapen, reageert Frankrijk niet?

„Het is lastig om te zeggen wat er precies zou gebeuren want nucleaire doctrines zijn opzettelijk erg vaag – dat geeft besluitnemers bewegingsruimte. Maar als Nederland, in het hart van Europa, wordt aangevallen met een kernwapen, zou de Europese Unie als politiek en economisch systeem bedreigd worden en is de kans groot dat Frankrijk niet veel later aan de beurt is. En dus komen bij zo’n aanval ook de Franse ‘vitale belangen’ in gevaar en kan zo’n aanval wel reden zijn voor een nucleaire reactie. Maar voor de landen aan de oostflank van Europa is dit met de huidige doctrine minder evident.”

Lees ook

‘Trump, China en Poetin schudden Europa nu wakker. Maar Europeanen zouden liever nog even doorslapen’

Waarom zouden Europese landen de dialoog over het verbreden van de Franse doctrine aan moeten gaan als er al Amerikaanse bescherming is en het Franse arsenaal beperkt is?

„De VS zijn veranderd, ze zijn meer gericht op het binnenland en op Azië. Vooral nu Trump weer aan de macht is, is de vraag in hoeverre men enkel op de VS kan blijven leunen. Frankrijk heeft niet dezelfde middelen als de VS dus we kunnen niet dezelfde missie hebben. Maar het gaat ook niet om het vervangen van de Amerikaanse bescherming, Frankrijk zou een extra bescherming kunnen bieden.”

Wat is er veranderd sinds Rusland Oekraïne binnenviel?

„President Poetin is weer gaan praten over zijn nucleaire arsenaal, waarmee kernwapens opnieuw een thema werden. Macron reageerde in maart 2022 met het besluit dat er voortaan permanent drie Franse nucleaire onderzeeërs ingezet zouden worden – eerder was dat er één. In nucleaire taal betekent dit dat Frankrijk laat zien dat het niet bang is, en het herinnert Rusland eraan dat Frankrijk nucleaire wapens heeft. Maar ook dat het geen ongecontroleerde escalatie wil.”

„Verder is Frankrijk weer meer gaan investeren in nucleair, hoewel het arsenaal niet is uitgebreid. Ook heeft Macron vorig jaar in Zweden de uitnodiging voor een dialoog over de inzet van Franse kernwapens voor de Europese veiligheid herhaald. Bijzonder was dat hij dat deed in reactie op een Zweedse vraag [nadat Zweden zich aansloot bij de NAVO]. Dat laat zien het thema nu ook buiten de Franse landsgrenzen speelt.”

Staan de EU-bondgenoten nu wel open voor zo’n dialoog?

„Er vinden gesprekken plaats, maar niet op officieel niveau. Denk aan Franse experts, diplomaten en adviseurs die met hun tegenhangers in andere Europese landen spreken over dit thema. Vooral van Polen weten we dat er interesse is, vanwege zijn geografische ligging en omdat het eerder heeft gevraagd of er Amerikaanse kernwapens in Polen konden worden gestationeerd. Ook in Duitsland gaan er geluiden op om het gesprek met Frankrijk aan te gaan.”

Wat zou Frankrijk kunnen doen?

„Na 2020 was Frankrijk teleurgesteld dat er zo weinig respons kwam. De verwachting was dat na deze opening een enthousiaste menigte in onze armen zou komen rennen. Ik denk dat Frankrijk een stap moet zetten en zijn doctrine explicieter moet maken door te bevestigen dat Franse kernwapens er van nu af aan niet alleen zijn om de vitale belangen van Frankrijk te beschermen. Ze zijn er ook voor de verdediging van Europa.

„Hiermee kunnen we laten zien dat we niet meer in de traditionele Franse defensiestrategie zitten, waarbij onze nucleaire wapens er enkel zijn voor de nationale veiligheid, en onze conventionele wapens voor buitenlandse interventies. En waarbij Afrika belangrijker wordt gevonden dan de oostflank van Europa. Zo kan Frankrijk laten zien dat het Europa op nummer één zet. En het maakt het Franse discours over het belang van defensie en Europese soevereiniteit geloofwaardiger: Frankrijk wordt vaak bekritiseerd alleen over defensie te spreken omdat het Rafale-gevechtsvliegtuigen en wapens wil verkopen.

„Als Frankrijk deze extra stap zet – zonder daar iets tegenover te stellen – kan daarna gesproken worden over wat dit betekent voor een eventuele uitbreiding van het arsenaal, in hoeverre de wapens buiten Frankrijk moeten worden geplaatst en dergelijke.”

De volledige Franse oppositie is tegen het uitbreiden van de nucleaire doctrine. Waarom?

„Men is aan de haal gegaan met Macrons uitspraken. Politici als de [hardlinkse] Jean-Luc Mélenchon en de [radicaal-rechtse] Marine le Pen doen alsof hij heeft voorgesteld de nucleaire wapens te delen – alsof straks de Duitse bondskanselier zou kunnen bepalen wanneer wij onze kernwapens inzetten. Dat is niet aan de orde. De president van de Republiek zal altijd degene blijven die aan de knoppen zit – net als in de VS.”

Delen

Mail de redactie

Amerikanen hebben maar mazzel, viel Otto von Bismarck al op. „In het noorden en zuiden”, zou de Duitse staatsman ooit gezegd hebben, „worden ze begrensd door zwakke buren en in het oosten en westen door vissen.”

Von Bismarck leefde in de 19de eeuw, toen de wereld verdeeld was in imperia en invloedssferen. Donald Trump lijkt in zijn tweede ambtstermijn naar die tijd terug te keren. In zijn inauguratietoespraak verkondigde hij dat „de VS zichzelf weer als een groeiende natie gaan beschouwen – een die onze welvaart laat toenemen, ons grondgebied uitbreidt, onze steden bouwt, onze verwachting verhoogt en onze vlag naar nieuwe schitterende horizonten brengt.”

Trump was de eerste Amerikaanse president in een eeuw die daarmee hardop territoriale ambities uitsprak. Hij kijkt daarbij wel alleen naar zijn eigen westelijk halfrond, valt op.

Nadat hij in zijn eerste termijn (2017-’21) al opperde Groenland te kopen, wilde hij begin deze maand desgevraagd niet uitsluiten het Deense territorium desnoods militair in te lijven. In een stekelig telefoongesprek met Kopenhagen voerde hij de druk vorige week verder op.

In zijn inauguratierede begon hij ook over het Panamakanaal. Dit legden de VS aan en in 1977 werd besloten om het (in 1999) terug te geven aan Panama. Trump laakte dat als historische fout en beloofde het ‘terug te pakken’ van China: in de Kanaalzone is ook een Hongkongs havenbedrijf actief.

Lees ook

Bezorgd Panama probeert te begrijpen wat Trump wil: gaat het hem echt om het kanaal of speelt er meer?

En daar blijft het niet bij. Sinds de politieke crisis die de Canadese premier Justin Trudeau deze maand de kop kostte, sart Trump dat het buurland zich bij de VS kan aansluiten. En van de vele besluiten en decreten die hij zijn eerste werkdagen tekende, doopte eentje de Golf van Mexico om in de Golf van Amerika. En dit weekeinde botste Trump met Colombia, Mexico en Brazilië over uitzettingsvluchten van gedeporteerde migranten.

Schild en zwaard

Alle expansieretoriek van ‘the Donald’ werd door tabloid The New York Post al de de ‘Donroe-doctrine’ genoemd, naar de doctrine van president James Monroe in 1823. Toen landen in Latijns-Amerika zich begin negentiende eeuw begonnen te ontworstelen van hun Spaanse, Portugese en Franse kolonisatoren, besloot Monroe dat dit vacuüm niet gevuld mocht worden door andere Europese machten. Het hele westelijk halfrond was voortaan Washingtons achtertuin, waar vrijelijk geïntervenieerd mocht worden om geopolitieke en zakelijke belangen veilig te stellen.

Lees ook

Schoffelen in de Amerikaanse achtertuin

Dit uitgangspunt werkte niet alleen als schild, maar ook als zwaard, aldus analist Stewart Patrick van de denktank Carnegie Endownment. Ze werd aangehaald bij de annexatie van Texas in 1845; het jaar erop ingezet als rechtvaardiging om Mexico de oorlog te verklaren, waardoor de VS fors uitbreidde richting het zuidwesten; en in 1867 om Alaska te kopen van de Russen.

En na de dekolonisatie bleef de doctrine springlevend. De hele 20ste eeuw van Latijns-Amerika stond bol van de militaire invasies, georkestreerde staatsgrepen, bestrijding van nationalistische of communistische guerrilla’s en steun aan Washington-loyale (militaire) regimes. Na de Koude Oorlog werd die bemoeienis voortgezet onder het mom van de War on Drugs en de neoliberale ‘Washington Consensus’.

China-havik als minister

Bij zijn eedaflegging zong Trump de lof op een verre voorganger naar wie hij ‘s lands hoogste berg vernoemde: president William McKinley. Trump roemde hem niet omdat hij zich tijdens Amerika’s van corruptie doortrokken Gilded Age (1870 tot eind 1890’s) gretig liet steunen door roofridders, zoals Trump zich nu laaft aan miljoendonaties van techoligarchen. Trump noemde McKinley vooral „een geweldige president”, omdat hij de basis legde voor het Panamakanaal en graag importheffingen inzette.

McKinley was ook de president onder wie de VS voor het laatst significant uitbreidden. Na de Spaans-Amerikaanse oorlog werden een jaar na zijn aantreden Puerto Rico, Hawaii, Cuba en de Filippijnen ingelijfd.

Dat Trump de erfenis van McKinley nu met de nodige bravoure afstoft kan onderhandelingstactiek zijn. In Panama, bijvoorbeeld, om gunstiger passagetarieven te bedingen voor Amerikaanse reders. Het land stelde vorige week al fluks een onderzoek in naar het Hongkongse havenbedrijf. Of om het Midden-Amerikaanse land te dwingen meer migranten tegen te houden. Of een binnenlandse afleidingsmanoeuvre – mocht hij er niet in slagen economische beloftes, zoals een lagere inflatie, snel in te lossen.

Trump toont sowieso meer aandacht voor het eigen halfrond, nadat Joe Biden zelden omkeek naar Latijns-Amerika. Vooral China is in dit gat gesprongen, door infrastructuur te financieren en uit te groeien tot Zuid-Amerika’s belangrijkste handelspartner. Rusland roert zich ook in meerdere landen.

Marco Rubio, Trumps nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, is sterk op Latijns-Amerika georiënteerd. Als zoon van Cubaanse ballingen uit Florida, is hij fel over de dictaturen Cuba, Nicaragua en Venezuela. En als China-havik wil hij de groeiende invloed van Beijing in de regio tegengaan. Rubio’s eerste dienstreis gaat deze week naar Midden-Amerika.

Invloedssferen

Een terugkeer naar bijna twee eeuwen van hemisferische hegemonie en Amerikaans ingrijpen kan landen in de regio echter ook in de armen van China en Rusland drijven. Of zelfs in die van oud-kolonisator Europa: het Britse weekblad The Economist bepleitte al dat Canada zich bij de Europese Unie aansluit.

Of militair ingrijpen een serieuze optie is, blijft daarom onduidelijk. In zijn inauguratierede zei Trump dat het goed is oorlogen te beëindigen, „maar misschien nog wel belangrijker om niet in nieuwe verzeild te raken”. Volgens sommige analisten impliceerde Trump daarmee dat China zijn eigen invloedssfeer in de Indo-Pacific mag hebben (inclusief afvallig Taiwan) en Rusland de Donbas mag pakken, zolang de VS op hun eigen halfrond de baas zijn.

„Vanwege Trumps impulsieve temperament en grillige stijl, zou het riskant zijn om zijn uitlatingen binnen een grotere onderliggende strategie te plaatsen”, stelde Stewart van Carnegie begin deze maand. „Toch lijkt één ding waarschijnlijk: het idee van invloedssferen zal de kern vormen van zijn benadering van de ordening van de wereld.”

Delen

Mail de redactie