Velen hopen ongetwijfeld dat in 2024 de oorlogen in Oekraïne en Gaza ophouden. Voor Oekraïne heb ik geen recept, of het moet de oorlogsroman Leven en lot (1959) van de Russische schrijver Vasili Grossman zijn. Maar in dat epos is het leger van Stalin aan de winnende hand. En daaraan heeft niemand in het Westen behoefte, nu diens opvolger Vladimir Poetin lijkt te profiteren van het uitblijven van westerse militaire hulp aan Oekraïne, en dat land mogelijk op een nederlaag afstevent. Maar voor Israël en de Gaza is er een redmiddel dat alle Israëliërs en Palestijnen zouden moeten lezen om van hun onderlinge haatgevoelens te worden bevrijd: de roman De tunnel van de Israëlische schrijver en vredesactivist A.B. Yehoshua (1936-2022).
De tunnel (2018) is het verhaal van de dementerende Zvi Luria, een gepensioneerde ingenieur van het Israëlische ministerie van Wegenbouw. Door een toeval komt hij in aanraking met een Palestijnse dorpsonderwijzer, die zich met zijn zoon en dochter schuilhoudt in een oude ruïne op een heuvel in de Negev. De drie zijn de Westelijke Jordaanoever ontvlucht, nadat de vader een stuk grond aan Joodse kolonisten heeft verkocht dat niet zijn eigendom was, omdat hij dringend geld nodig had voor de harttransplantatie van zijn vrouw. Uit angst voor de wraak van zijn dorpsgenoten kan hij niet meer naar huis terug. Daardoor is hij zijn identiteit kwijt en verkeert hij ook nog eens illegaal in Israël.
Zvi is door een jongere ex-collega, Asaël Maimoni, betrokken bij de aanleg van een geheime militaire weg door de Negev. Die moet ook over die heuvel lopen, maar daar houden de drie Palestijnen zich schuil. Zvi wil die heuvel nu sparen en de weg er onderdoor laten lopen. Om dat voor elkaar te krijgen moet er een tunnel worden gebouwd. En tunnels zijn het specialisme van Zvi, die bevriend raakt met de drie Palestijnen en vooral met de dochter.
In Yehoshua’s roman leidt dit tot een literaire verhandeling over de betekenis van identiteit. En dan vooral over de manier waarop je daarvan verlost kunt raken. Alleen zo kan het traumatische verleden van je voorouders niet meer worden gebruikt om je tegenstander mee te chanteren, zoals de Israël volgens Yehoshua doet met de Holocaust.
Om vrede te krijgen moeten we niet in identiteiten denken
Identiteit is in de ogen van de schrijver een vloek geworden die een verzoening tussen Israëliërs en Palestijnen in de weg staat. Terwijl die verzoening voor 7 oktober 2023 heel goed mogelijk was. Het bewijs lees je in al zijn romans, waarin Joden en Arabieren het prima met elkaar kunnen vinden. Niet voor niets was Yehoshua aan het einde van zijn leven voor een éénstaatoplossing. Alleen zo kon volgens hem een einde komen aan het geweld op de Westelijke Jordaanoever.
Anderhalf jaar voor zijn dood zei Yehoshua naar aanleiding van De tunnel in een interview met NRC: „Alles draait tegenwoordig alleen nog maar om identiteit. Ook daar moeten we vanaf.” Corona had volgens hem het gevaar van het denken in botsende identiteiten bewezen. Alleen daarom al was het bouwen van tunnels tussen die identiteiten zo belangrijk. Het zijn wijze woorden waarvan je hoopt dat ze ooit, en het liefst nog in 2024, bewaarheid zullen worden.
Wie denkt er bij het horen van ‘Amelisweerd’ nog als eerste aan de bijzondere natuur aldaar – de markiezeneik, de satansboleet, de gekraagde roodstaart? Of is de eerste associatie toch vooral de Mobiele Eenheid die activisten uit hun boomhutten mept?
De beelden van de rellen in 1982, toen voor de aanleg van de A27 een groot deel van het natuurgebied ten oosten van Utrecht moest wijken, maakten destijds veel indruk. Nu, ruim veertig jaar later, is Amelisweerd nog altijd onderwerp van maatschappelijk verzet en juridische strijd. Inzet is het voornemen van minister Barry Madlener (Infrastructuur en Waterstaat, PVV) om de A27 te verbreden en daarvoor een nieuwe hap te nemen uit het historische landgoed tussen Bunnik en Utrecht. Naar schatting zevenhonderd veelal monumentale bomen zullen moeten wijken.
De Raad van State buigt zich deze week over de bezwaren die bijna dertig belanghebbenden – van particulieren tot natuurorganisaties – daartegen hebben ingediend. Na decennia discussie is het bestuurlijk gezien een cruciale rechtsgang: mag het kabinet de verbreding van de snelweg doorzetten of moet het bos in Amelisweerd worden gespaard?
Het plan om de bestaande tien rijstroken uit tebreiden met vier banen is al vele kabinetten geleden bedacht, op voorspraak van Rijkswaterstaat. Voornaamste motivatie: de doorstroom verbeteren op dit kleine stukje rijksweg tussen de A12 en de A28 dat dagelijks hoog in de fileberichten staat. Omdat er veel nieuwe woningen in de regio Utrecht zullen moeten verrijzen, zal het verkeer de komende jaren alleen nog maar meer toenemen, dus is de gedachte van opeenvolgende kabinetten: méér asfalt.
Sinds het zogenoemde ‘tracébesluit’ hierover in 2016 werd ingediend, maken omwonenden, natuurorganisaties en de lokale politiek bezwaar. De kap van een deel van het monumentale landgoed is niet alleen een onherstelbare klap voor de natuur, het beperkt ook de recreatieve functie die Amelisweerd heeft.
Het vorige kabinet, Rutte IV, bood eventjes hoop door de regionale overheden de kans te bieden een werkbaar alternatief te bedenken. Met behulp van deskundige ingenieurs en wetenschappers kwamen provincie en gemeente Utrecht eind vorig jaar met een serieuze en goed doordachte variant die het historische bos zou sparen. Daarbij wordt het aantal rijstroken van de A27 eveneens uitgebreid maar dan binnen de bestaande ‘betonbak’. Het plan, met onder meer een verlaging van de maximumsnelheid, investeringen in fietspaden en OV-verbindingen, is volgens deskundigen nog goedkoper ook.
Het was een mooi streven van de landelijke overheid om medeoverheden te vragen mee te denken over een besluit dat zo ingrijpend is voor een regio. Dat past in de visie van het breed gedragen regeringsadvies ‘Elke regio telt’ uit 2023.
Het is daarom te betreuren dat minister Madlener het alternatieve plan voor de A27 onverdroten terzijde heeft geschoven. Niet voor het eerst laat het kabinet daarmee zien dat het de regio toch niet zo serieus neemt als het in het regeerprogramma had beloofd. Ook inzake de Lelylijn, de spreidingswet en emissievrije binnensteden trok de coalitie een geheel eigen lijn en hadden gemeenten en provincies het nakijken. De kwestie Amelisweerd is daarmee veel meer dan een ideologisch debat over mobiliteit of de keuze tussen ‘natuur’ en ‘asfalt’
Wat wil Israël met zijn Gaza-oorlog? Of liever gezegd, wat willen premier Netanyahu en zijn medestanders, want er zijn er genoeg in Israël die klaar zijn met de oorlog. Ja, Hamas vernietigen om een volgend 7 oktober te voorkomen, en de gijzelaars vrij. Maar na ruim een jaar van genadeloze bombardementen is Hamas nog enigszins in leven, bestaat nauwelijks tot geen hoop dat gijzelaars levend vrijkomen en lijkt oorlog nog het enige oorlogsdoel. Een plan voor na de oorlog is er niet, of misschien wel maar goed verborgen.
Een apocalyptische woestenij, schreef EU-buitenlandchef Josep Borrell vorige week vrijdag op zijn blog. Ik zie het op de beelden uit de Gazastrook. Hij is lang de enige niet die in dergelijke termen of zwaardere spreekt over de toestand van het Palestijnse gebied. „In Gaza is een genocide gaande”, zei de Jeruzalemse Holocausthoogleraar Amos Goldberg in deze krant. Op een webinar zag ik zijn collega (Brown University) Omer Bartov vorige week hetzelfde betogen. Niet zozeer om de tienduizenden doden maar om de „systematische verwoesting” die aan de gang is, „niet alleen van huizen en van plaatsen waar Hamas kan zijn geweest maar universiteiten, scholen, moskeeën, musea, en woningen en infrastructuur”. Met de opzet het gebied onbewoonbaar te maken, het de Palestijnen onmogelijk te maken er nog te leven als een groep, een karakteristiek van genocide.
Voor het eerst gebruikte vorige week ook een VN-commissie de term genocide voor de oorlog in Gaza. Israëls oorlogvoering „is in overeenstemming met de karakteristieken van genocide”; Israël „gebruikt uithongering als oorlogsmethode en legt het Palestijnse volk collectieve bestraffing op”, aldus het rapport van de Speciale Commissie die sinds 1968 de Israëlische praktijken in bezet gebied onderzoekt.
Nog een rapport, 154 bladzijden vol ellende, van Human Rights Watch, Hopeless, Starving and Besieged: Israel’s Forced Displacement of Palestinians in Gaza. Geen genocide in dit rapport maar oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid. HRW wijst onder veel andere op de massale verplaatsingen van bijna de hele bevolking op bevel van het Israëlische leger.
Ik zie niet hoe iemand de Gaza-oorlog vandaag nog kan verdedigen. Maar wie doet er ook iets aan? Of probeert tenminste iets te doen?
In elk geval niet het land dat het meeste verschil zou kunnen maken, beste bondgenoot/wapenleverancier Amerika. De dertig dagen die Washington Israël half oktober gaf om in de eerste plaats meer humanitaire hulp te geven, waren vorige week voorbij zonder enige beweging van Israëlische kant, constateerden hulporganisaties. Niettemin maakte Washington bekend geen consequenties te verbinden aan wat er met zijn wapens wordt aangericht.
Niet de Arabische en islamitische vrienden van de Palestijnen. Hun top in Riad onderstreepte tien dagen geleden de noodzaak van een duurzame vrede en riep de internationale gemeenschap op actie te ondernemen.
En vast ook niet de verdeelde Europese Unie. EU-buitenlandchef Borrell pleit er wél voor: een invoerverbod voor producten uit de illegale Israëlische nederzettingen in bezet gebied, opschorting van de politieke dialoog met Israël. Ik zou zeggen, trek uw conclusies uit de antwoorden van de Nederlandse ministers van Buitenlandse Zaken en van Ontwikkelingshulp op vragen van GroenLinks-PvdA over „recente ontwikkelingen in Israël-Palestina”. In mijn (zonder twijfel vooringenomen) superkorte samenvatting: de situatie is zorgelijk, en we dringen er bij de Israëlische regering op aan zich aan het internationaal recht te houden.
Nou, dat zal wel helpen. Arme Gazanen, daar in die apocalyptische woestenij. De oorlog gaat door om God weet wat te bereiken. Het wordt winter. Zoek het maar uit. De wereld gaat niets doen voor jullie.
Lang werd het sciencefictionepos Dune (1965) van schrijver Frank Herbert gezien als te complex om te verfilmen, om over zijn latere Dune-boeken maar te zwijgen. De verfilming van David Lynch uit 1984 leek dat te bevestigen: plannen voor vervolgen gingen na het floppen van die versie meteen de ijskast in.
Veertig jaar later is Dune alsnog succesvol verfilmd en het is ook nog eens gelukt om er een film- en serie-franchise van de maken. Dat is te danken aan regisseur Denis Villeneuve. Hij bracht met Dune: Part One en het nog betere Part Two op intelligente en spectaculaire wijze Herberts bronmateriaal naar het scherm. De eerste film bracht in 2021 wereldwijd ruim 407 miljoen dollar op, de tweede werd een echte blockbuster en haalde 714 miljoen binnen. Er lijken ook veel Oscarnominaties aan te komen voor het tweede deel.
Dat er nu een tv-serie verschijnt die zich afspeelt in de wereld van Dune is op papier logisch: Hollywood wil zo veel mogelijk succesvolle ‘merken’ hebben die het grote publiek aanspreken. Dus naast films voor de bioscoop ook graag series voor de streamingdiensten. Er valt in het geval van Dune nog genoeg te uit te lichten: Herbert zelf schreef vijf vervolgen en zijn oudste zoon Brian Herbert breidt het Dune-universum samen met schrijver Kevin J. Anderson sinds 1999 uit met prequels en vervolgen. Een van die titels, Sisterhood of Dune, vormt de inspiratiebron voor de serie.
Het zesdelige Dune: Prophecy werd ontwikkeld onder titel Dune: The Sisterhood en speelt zich tienduizend jaar voor de films van Villeneuve af, ver voor de tijd van het messiaanse figuur Paul Atreides (gespeeld door Timothée Chalamet) van het adellijke Huis Atreides. De serie toont de opkomst van moederoverste Valya Harkonnen (Emily Watson) en haar zus Tula (Olivia Williams). Zij zullen de invloedrijke orde oprichten die later bekend wordt als de Bene Gesserit. Deze mysterieuze groep vrouwen, gehuld in zwarte gewaden, speelt een grote rol in de Dune-verhalen: ze hebben onder meer bovennatuurlijke krachten waardoor ze leugens herkennen.
Op de achtergrond spelen ze een grote rol in de vele machtsspelletjes die spelen tussen de verschillende machtige families die de planeten van Dune bevolken. Als leider probeert Valya de toekomst van de mensheid veilig te stellen met plannen voor de zeer lange termijn.
Lees ook
Niets is toeval in fenomenaal ‘Dune: Part Two’
Intriges
Meer dan de films focust de serie op paleisintriges. Showrunner Alison Schapker (Westworld, Altered Carbon) kon daarbij verder gaan dan de films. Dune: Prophecy doet daarom vrijwel meteen denken aan de fantasyserie Game of Thrones, ook van platform HBO Max. In de tweede aflevering wordt op Thrones-achtige wijze seks en plotuitleg gecombineerd, zij het op een ietwat knullige wijze. Ook het geweld wordt aangezet: in de eerste aflevering wordt al een kind vermoord.
Schapker vertelt tijdens een videogesprek met een groepje journalisten dat ze de boeken als gids gebruikte. „Die waren niet bang voor volwassen inhoud. We hadden dus ook niet het gevoel dat we onszelf op dat vlak beperkingen hoefden op te leggen.”
Een journalist vraagt later of het nog als een risico wordt gezien om een genreserie te maken waarin vrouwen het verhaal domineren. Nieuwe series in het Star Wars-universum die vrouwen en minderheden op de voorgrond zetten, krijgen bijna standaard te maken met haatcampagnes, zoals recent nog gebeurde met Star Wars: The Acolyte. „We zullen zien”, antwoordt Schapker. „Ik heb in elk geval nooit de boodschap gekregen dat het vrouwelijke aspect een risico zou zijn. Door de Bene Gesserit centraal te stellen in een serie, was het eigenlijk al duidelijk dat niemand daar moeite mee had. Maar als ik met mannen en vrouwen praat, komt vooral naar voren dat ze geïnteresseerd zijn in gelaagde personages. Ik schrijf graag over werelden waar allerlei mensen een stem hebben. Ze moeten driedimensionaal zijn.”
Jodhi May als Empress Natayla en Mark Strong als haar man Emperor Javicco Corrino.
Fans en reguliere kijkers
Het verhaal begint kort na een gewonnen oorlog tegen ‘denkende machines’ en een daaruit volgend verbod op geautomatiseerde technologie. Veel mensen kwamen als helden uit de strijd, maar de vader van Valya werd verbannen vanwege ‘lafheid’. Sindsdien is de naam van de familie Harkonnen beschadigd. Valya probeert op de achtergrond de geschiedenis te sturen. En dat is nog lang niet alles: de eerste aflevering van de serie vuurt veel informatie op de kijker af. De serie loopt daarmee het risico reguliere kijkers van zich te vervreemden. Schapker vertelt na een vraag van NRC over de lastige balans die ze moest zien te vinden tussen hoe ze de serie aantrekkelijk kon maken voor echte Dune-nerds aan de ene kant, en hoe aan de andere kant reguliere kijkers de serie ook zouden kunnen volgen zonder het verhaal te veel te versimpelen. „We willen een verhaal vertellen waar een fan zijn tanden in kan zetten”, zegt de showrunner. „Tegelijkertijd willen we een verhaal vertellen dat toegankelijk is. Je moet de wereld ontdekken door de ogen van personages. We probeerden niet te onduidelijk te zijn met onze dialogen. Maar tegelijkertijd probeerden we het bewust niet te versimpelen, dus men spreekt bijvoorbeeld wel op een manier die bij het Dune-universum past. Ik hoop dat er meerdere niveaus zijn waarop je van de serie kunt genieten.”
De gevaren van technologie hangen ook over Dune. Een relevant thema in tijden waarin een AI-chatbot als ChatGPT razendsnel gemeengoed geworden is. „Deze serie en Dune in het algemeen stelt veel vragen over de rol van technologie. In ons verhaal betaalden mensen een grote prijs door controle over te dragen aan kunstmatige intelligentie. Zeker in onze serie zie je de wederopbouw nadat de mensheid bijna uitgestorven was. Je ziet hoe ze de vraag stellen: wie moet de macht hebben, wie krijgt de controle? We merken elke dag dat de AI-ontwikkelingen razendsnel gaan.
„Dat zie ik ook als mijn kinderen bezig zijn met ChatGPT. We zijn ons denken op nieuwe manieren aan het uitbesteden. Zoals altijd met nieuwe technologie komt zoiets met veel kansen en met grote gevaren. Dune stelt zeer interessante vragen die helemaal passen bij het moment waarin we ons nu bevinden.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/12/28125323/data109570800-b73d33.jpg)
