N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Wagnergroep Het huurlingenleger van Wagner vecht in Afrika voor waardevolle grondstoffen en om de invloedssfeer van Rusland uit te breiden.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96800869-1de80e.jpg)
Illustratie Timber Sommerdijk
Je verwacht het misschien niet, maar er bestaat zoiets als een relativerend bericht over Wagner in Afrika. Sinds het Russische huurlingenleger een jaar of zes geleden opdook op het continent, hebben de onheilstijdingen elkaar snel opgevolgd. Wagner is er inmiddels onontkoombaar, een duistere macht die zich moordend en plunderend uitbreidt over het ene na het andere land en de vrije hand krijgt van de machthebbers die haar inhuurt.
In de marge van de wreedheden gaat het over de beloning die Wagner weet te regelen: concessies voor de handel in diamanten en tropisch hardhout, de controle over goudmijnen, of vermoedens daarvan. Het zijn deals waar niemand in de buitenwereld precies de vinger op weet te leggen.
Dat biedt ruimte voor speculatie, en die is er dan ook volop. Om te beginnen over Wagners doelen in Afrika. Er zijn inmiddels operaties bekend in Libië, Soedan, de Centraal Afrikaanse Republiek, Mozambique, Madagaskar en Mali. De president van Ghana veroorzaakte in december een diplomatieke rel met Burkina Faso, toen hij beweerde dat de militaire machthebber in het buurland gebruikmaakt van Wagners diensten in de strijd tegen moslimextremisten. Hij zei bovendien dat Wagner wordt betaald met een goudmijn. Ouagadougou ontkent ten stelligste.
Dient Wagner in deze landen het doel van het Kremlin om de Russische invloedssfeer te vergroten? Of is de toegang tot grondstoffen het belangrijkste motief? Zijn de opbrengsten van goud en diamanten bedoeld om Wagners inzet en de bredere Russische militaire strijd in Oekraïne te betalen? Of wordt het goud gebruikt ter ondersteuning van de koers van de roebel?
Een godsvermogen
„Wagner richt zich vooral op landen met natuurlijke hulpbronnen die kunnen worden gebruikt voor Moskous doelen”, zei de Amerikaanse Wagner-onderzoeker Catrina Doxsee deze maand tegen persbureau AP. Die analyse impliceert een dubbel doel: toegang tot waardevolle grondstoffen om daarmee Ruslands invloedssfeer uit te breiden, in Afrika en Oekraïne. Maar zijn de opbrengsten uit goud en diamanten dan zo groot dat je er een oorlog mee kunt helpen financieren, of een munteenheid stutten?
Een Amerikaans overheidsmemo waarover nieuwssite Politico recent berichtte stelt dat het om serieus geld gaat. Wagner is al jaren betrokken bij de Ndassima-goudmijn in de Centraal Afrikaanse Republiek (CAR). Aanvankelijk alleen als beveiliger, maar met grof geweld heeft het de controle volledig in handen gekregen. Volgens de Amerikanen heeft Wagner de mijn het afgelopen jaar uitgebouwd tot een groot complex, waardoor de winsten uit mijnbouw van de groep in het land tot een miljard dollar kunnen oplopen. Dat is niet zomaar een kapitaal dat aan het land onttrokken zou worden; in verhouding tot het bbp van 2,5 miljard dollar is het een godsvermogen.
Maar – en hier komt eindelijk de relativering – het is maar zeer de vraag of Wagner zoveel goud uit de mijnen kan winnen. Hans Merket onderzoekt de relatie tussen natuurlijke rijkdommen en conflicten in met name Afrika, bij onderzoeksbureau IPIS in Antwerpen. Hij kent de Centraal Afrikaanse Republiek goed. „Het potentieel van Ndassima is op afstand heel moeilijk in te schatten”, zegt hij telefonisch, „maar dit bericht lijkt me zeer onwaarschijnlijk.”
„Van oorsprong is dit een mijn waar kleine, ‘artisanale’ mijnbouwers werken. Als we nu naar satellietbeelden kijken zien we dat het complex is uitgebreid, maar het komt nog lang niet in de buurt van een grootschalige, industriële mijn. Daarnaast: de potentiële productie van alle goudmijnen in de CAR, ingeschat op basis van bezoeken aan die mijnen en overheidsdata, is volgens onze raming ongeveer 5,7 ton puur goud per jaar. Dat zou een marktwaarde vertegenwoordigen van 320 miljoen dollar.” Het is onduidelijk of het Amerikaanse memo het over een miljard per jaar of over een totaalopbrengst had, maar beide stellingen zijn moeilijk te onderbouwen, zegt Merket.
Er is te weinig kennis over Wagner in Afrika om dit soort beweringen te kunnen doen, meent hij. „Alleen als onderzoeksjournalisten of ngo’s documenten weten te vinden, wordt er iets bekend.” Hij wijst op het Oost-Europese collectief OCCRP, dat onthullingen deed over Wagners samenwerking met de machthebbers in Soedan bij de winning van goud. En op het Europese onderzoeksplatform EIC, dat achterhaalde dat Wagner concessies heeft voor de handel in diamanten uit de CAR.
Afrikaans goud zou dienen om de koers van de roebel te steunen
„Er is iets van hysterie aan het ontstaan rond Wagner in Afrika”, ziet Merket. „Er is nu opeens aandacht voor de CAR vanwege Wagner, maar de strijd tussen rebellengroepen en de overheid is veel bepalender voor hoe het gaat in het land.”
Met deze observatie is de relativering ook weer ten einde. Want vooralsnog groeit Wagners invloed in Afrika alleen maar. En, zo legt Merket uit, ondanks regulering is het niet te voorkomen dat het huurlingenleger profiteert van de verkoop van goud en diamanten op de Europese markt. Zo vond EIC uit dat er diamanten van Wagner te koop werden aangeboden in Antwerpen.
‘Gemengde origine’
Dat verbaast Merket geenszins. „De meeste diamanten uit Afrika worden eerst verkocht aan een handelaar in Dubai. Daar worden ze gemengd met andere diamanten en krijgen ze het label ‘gemengde origine’, waardoor de echte oorsprong verloren gaat. In totaal wisselen diamanten zo’n twintig tot dertig keer van hand voor ze bij de consument terechtkomen. En een schatting is dat meer dan 80 procent van de diamanten in de wereld ooit in Antwerpen komt.”
Na de grote Afrikaanse oorlogen van rond de eeuwwisseling – in Congo, Sierra Leone, Liberia, Angola – waarbij wapens werden betaald met bloeddiamanten, werd in 2003 het Kimberley Process opgericht. Dat werkt met certificaten voor diamanten die een conflictvrije herkomst zouden moeten garanderen. Maar van de meeste diamanten is de herkomst dus onduidelijk. Merket: „Daarnaast is conflict destijds gedefinieerd als een strijd van een rebellengroep die een legitieme overheid omver wil werpen. Wagner is niet als zodanig aan te merken.”
Voor de import van goud is sinds 2021 de Europese Conflictmineralenverordening van kracht. Die schrijft voor dat importeurs aannemelijk maken dat hun aanvoerketen ‘schoon’ is. Ook dit systeem is niet waterdicht, zegt Merket. „De importeurs huren auditbedrijven in die hun keten moeten controleren, maar die controle blijft beperkt tot het papierwerk.” Bovendien, zegt hij, worden in de praktijk steeds dezelfde auditbedrijven ingehuurd. Die moeten dan importeurs controleren van wie ze zelf afhankelijk zijn. Samengevat: „Die audits zijn te zwak.”
Er wordt gewerkt aan scherpere controlemechanismes. Maar die zullen Wagner voorlopig niet tegenhouden. Vragen of er inmiddels niet voldoende van deze grondstoffen in omloop is, is naïef, vooral als het om goud gaat. Merket: „De vraag naar goud is eindeloos.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/03/data83766878-ffb24b.jpg)
