Grote vreugdevuren en knallend vuurwerk verlichtten vorige week straten en parken in Teheran en andere Iraanse steden. Tijdens het vuurfestival ‘Chaharshanbe Suri’ – dat plaatsvindt op de laatste dinsdag van het Perzische jaar – trekken Iraniërs er met zonsondergang op uit om het begin van de lente te vieren. Dat doen ze door te dansen, te klappen en over laaiende vuren te springen.
Het vuurfestival is tevens een van de weinige momenten waarop Iraniërs hun onvrede kunnen uiten over het regime van de ayatollah’s. In een land waar dansen in het openbaar verboden is, grijpen veel jongeren het vieren van het festival dan ook aan als een daad van verzet.
De publieke ongehoorzaamheid rondom de viering was dit jaar extra gevoelig vanwege groeiende ontevredenheid onder de Iraanse bevolking over de belabberde staat van de Iraanse economie. Al jarenlang gaat het land gebukt onder strenge Amerikaanse sancties.
Afgelopen februari vonden er door het hele land minstens 216 demonstraties plaats, aldus Iraanse staatsmedia. Merendeels ging dit om kleine groepen mensen die hun onvrede uitten over lage lonen en almaar stijgende prijzen. Maar binnen het Iraanse leiderschap groeit de angst dat een verdere verslechtering van de economische situatie zal leiden tot daadwerkelijk grootschalige protesten, meldt persbureau Reuters na het spreken van verschillende bronnen rondom het regime. Dinsdag zakte de koers van de Iraanse rial naar een historisch dieptepunt van 1 miljoen per dollar.
Brief van Trump
Een mogelijke verlichting van de verstikkende sancties kan Iran dan ook goed gebruiken. Een brief die Donald Trump eerder deze maand stuurde lijkt hier een opening voor te bieden. De Amerikaanse president deed hierin een voorstel om te onderhandelen over een nieuw nucleaire akkoord. Een soortgelijke deal werd gesloten in 2015 en moest toen voorkomen dat Iran atoomwapens zou ontwikkelen in ruil voor sanctieverlichting. In Trumps eerste termijn stapten de VS daar zelf uit.
Tien jaar later wil Trump opnieuw een deal sluiten. Zo graag, dat hij in zijn brief, waarvan delen naar buiten kwamen, stelde dat het afslaan van zijn uitnodiging zou kunnen leiden tot militair geweld. Dat viel niet goed in Teheran. „De Amerikanen moeten begrijpen dat ze niets zullen bereiken met dreigementen”, zei Irans opperste leider, ayatollah Ali Khamenei, vorige week tijdens zijn traditionele nieuwjaarstoespraak op televisie.
Überhaupt ontvangt het Iraanse regime uit Washington zeer uiteenlopende signalen. Sinds Trump voor de tweede keer in het Witte Huis trok, begon hij met het uitoefenen van „maximale druk” op Iran door nieuwe sancties op te leggen. Máár, zo stelde Trump, hij deed dat met tegenzin en alleen om zijn adviseurs tevreden te stellen. Niet lang daarna gaf hij opdracht tot het bombarderen van Houthi-strijders in Jemen, een belangrijke Iraanse bondgenoot. En terwijl Trumps golfvriend en diplomatiek onderhandelaar Steven Witkoff zich in interviews vrij verzoenend opstelt richting Iran, eisen buitenlandminister Marco Rubio en nationale veiligheidsadviseur Mike Waltz „complete ontmanteling” van het atoomprogramma: wat voor Iran altijd onbespreekbaar is geweest.
Khamenei heeft altijd geloofd dat het toegeven aan sancties gevaarlijker is dan de sancties zelf
„De reden dat de VS zulke gemengde signalen versturen, is dat er verschil bestaat tussen Trump en de regering-Trump”, zegt Ali Vaez Iran-analist bij denktank International Crisis Group. Trump zelf wil als zelfverklaard dealmaker maar al te graag een akkoord sluiten met Iran, aldus Vaez. Dat zo’n akkoord ook gunstig uitpakt voor het Iraanse regime maakt hem niet uit.
De mensen rondom Trump zijn daartegen volgens Vaez totaal niet geïnteresseerd in een akkoord. „Ze zien de druk die de VS nu op Iran uitoefenen niet als een middel om Iran aan de onderhandelingstafel te krijgen, maar als een manier om het Iraanse regime te doen capituleren of ineenstorten.”
‘Weinig geleerd’
Dat Trump zelf het Amerikaanse wapengekletter ziet als onderdeel van een onderhandelingstechniek, laat volgens Vaez zien dat de president weinig heeft geleerd van zijn eerste termijn. „Net zoals toen zullen de Iraniërs nooit met een pistool tegen het hoofd onderhandelen, ze reageren simpelweg niet positief op dreigementen.”
Lees ook
Er kan best nog wat oorlog bij
„Tuurlijk, de ayatollah Khamenei is een koppige tachtiger die aan zijn nalatenschap denkt en niet al te veel risico’s wil nemen, maar er zit wel degelijk ook een strategische logica achter zijn opstelling. Als je onder druk concessies doet aan een grotere macht, signaleer je dat hun strategie werkt. Dat leidt tot een glijdende schaal waarbij er steeds meer concessies zullen worden afgedwongen.” Dan brokkelt de macht van het regime af, aldus Vaez. „Khamenei heeft altijd geloofd dat het toegeven aan sancties gevaarlijker is dan de sancties zelf.”
Positie Israël
De huidige situatie is volgens Vaez een „tikkende tijdbom”. Naast de Amerikaanse sancties tegen Iran bestaan er ook opgeschorte sancties van de Verenigde Naties. Die VN-sancties tegen Iran waren in 2015 gepauzeerd bij de eerste nucleaire deal, maar kunnen tot oktober dit jaar worden gereactiveerd. „De betrokken Europese landen zullen dit waarschijnlijk doen”, zegt Vaez. Sinds Trump uit de deal is gestapt, zette Iran namelijk serieuze stappen richting het ontwikkelen van een kernwapen.
„Als de VN-sancties weer van kracht worden, weten we van Iran dat ze internationale atoom-toezichthouders zullen weren”, stelt Vaez. „Ik acht het zeer onwaarschijnlijk dat Israël dat zou tolereren.”
Israël zou in dat geval veel minder zicht hebben op het vergevorderde atoomprogramma van zijn regionale aartsvijand. „In dat geval zullen de Israëliers waarschijnlijk militair ingrijpen”, zegt Vaez. „Een regionaal conflict is dan ook best denkbaar, en gezien het huidige diplomatieke handelen van de VS en Iran lijkt er nog geen ontsnappingsroute in zicht.”
Kledingverkoper Hanan Mirza voelt zich „verdrietig en teleurgesteld”. Restaurantmanager Amin Mahmoud is „ontstemd”. Lokaal politicus Mo Baydoun is „het helemaal zat”. Het hart van moskeebestuurder Alice Alaouie is „gebroken”. Student Jena staat „doodsangst” uit. Donald Trump heeft Arabische Amerikanen „misleid”, aldus accountant Daifalla Asoufy. „De gemeenschap is extreem gefrustreerd”, zegt zakenvrouw Faye Nemer. „We zijn het nog aan het verwerken. We willen niet geloven dat we zijn voorgelogen.”
Deze inwoners van Dearborn en Dearborn Heights, goeddeels islamitische voorstadjes van Detroit, droegen in november bij aan Trumps overwinning op Kamala Harris. Door op hem te stemmen, de kansloze kandidaat van de Groene Partij te verkiezen, of door alle vakjes met presidentskandidaten op het stembiljet blanco te laten. Trump speelde slim in op de woede die hier heerste over Joe Bidens onvoorwaardelijke steun aan Israël, waar Harris geen afstand van nam. Hij beloofde „vrede en stabiliteit in het Midden-Oosten”.
Inmiddels is iedereen in Dearborn op z’n zachtst ontevreden en op z’n felst woedend over wat Trump, nu zeventig dagen terug in het Witte Huis, doet. Het halve bestand in Gaza is alweer gesneuveld. Meer dan 900 Palestijnen werden gedood. Libanon wordt nog steeds aangevallen. De president stuurt extra wapens naar Israël en promoot de etnische zuivering van Gaza met een AI-filmpje over ‘de Rivièra van het Midden-Oosten’. Buitenlandse studenten en docenten met geldige visa worden opgepakt en de VS uitgezet vanwege vreedzaam protest. De importheffingenstrijd wordt hier in het hart van de auto-industrie, op de grens met Canada, al gevoeld.
En toch.
Toch zegt niemand hier dat zij of hij, als er vandaag opnieuw verkiezingen zouden zijn, een andere keuze zou maken. Trump wordt meer tijd gegund om zich te bewijzen. „Hij doet op binnenlands gebied goede dingen”, zegt de Libanees-Amerikaanse Nemer (39), die niet alleen op Trump stemde, maar ook meewerkte aan zijn campagne. „Ik ben ervan overtuigd dat Harris een nog grotere ramp zou zijn”, zegt Trumpstemmer Mahmoud (45), met Palestijnse wortels.
Trump doet op binnenlands gebied goede dingen
Onafhankelijk gemeenteraadslid Baydoun (35) is furieus op beide grote partijen en stemde daarom blanco. „Maar je moet Trump nageven dat hij de mensen die hem steunden beloont.” Twee burgemeesters, van Dearborn Heights en het nabijgelegen Hamtramck, die zich achter Trump schaarden, zijn door de president geselecteerd om ambassadeur in respectievelijk Tunesië en Koeweit te worden. „Dat is huge voor onze gemeenschap”, zegt Baydoun.
„Ik heb de vakjes bovenaan het stembiljet leeg gelaten”, zegt Asoufy (68), in zijn knusse accountantskantoor vlakbij de plaatselijke Ford-fabriek. Hij vindt Trump „een racist”. Ook maakt hij zich zorgen over zijn klanten en vrienden die hier in de auto- en staalindustrie werken. Zelf begon hij, toen hij als zestienjarige vanuit Jemen naar Detroit kwam, aan de lopende band bij Chrysler.
Accountant Daifalla Asoufy in zijn kantoor in Dearborn, Michigan. Foto Emilie van Outeren
Al voordat afgelopen woensdag een importtarief van 25 procent op auto’s en onderdelen bekend werd gemaakt, kondigde de plaatselijke staalfabriek aan dat meer dan de helft van de bijna 1.200 medewerkers ontslagen worden. „Maar als ik met een pistool tegen mijn hoofd vandaag moest kiezen tussen de twee belangrijkste kandidaten, stemde ik op Trump”, aldus Asoufy. „Qua familiewaarden staat de Republikeinse Partij dichter bij ons.” Ook de strijd om abortus- en transrechten dreef hem weg bij de Democraten.
Bezinning
In deze noordelijke staat is nog geen spoor van de lente en vanwege de ramadan is het overdag uitgestorven op de straten en in de winkels. ‘s Avonds komt Dearborn Heights weer tot leven. Jena (21) zit in een overvol en hip restaurant te wachten tot zonsondergang. „Voor het Midden-Oosten maakt het helemaal niets uit of er een Republikein of een Democraat aan de macht is. Wat dat betreft heeft stemmen geen enkele zin”, zegt ze. De dochter van Libanese ouders bracht haar eerste stem ooit uit op de Groene kandidaat Jill Stein. Ze heeft geen spijt, maar weet niet of ze een volgende keer „de moeite neemt”.
Zodra een app haar vertelt dat het vasten voorbij is, trekt ze een dadel in tweeën en stopt de helft in haar mond, met een slok mierzoete, roze limonade à zeven dollar. Haar achternaam houdt Jena „in deze onzekere tijd” liever voor zichzelf. Ze ziet met schrik hoe leeftijdsgenoten met een geldige verblijfsvergunning op straat worden opgepakt en geboeid worden afgevoerd. Meer dan driehonderd visa zouden al zijn ingetrokken vanwege deelname aan pro-Palestijnse protesten. „Ik was van plan om in de zomer naar familie in Libanon te gaan, maar ondanks mijn Amerikaanse paspoort denk ik niet dat ik dat durf. Wat als ze op de terugweg niet meer binnenlaten? Wat blijft er nog over van onze vrijheid van meningsuiting?”
Wat blijft er nog over van onze vrijheid van meningsuiting?
Het is een van de laatste dagen van de islamitische vastenmaand, een periode van bezinning en saamhorigheid. Na de iftar-maaltijd stroomt een grote moskee vol met honderden jongeren die komen luisteren naar de Engelstalige preek. Degenen die al stemgerechtigd zijn, kozen grotendeels voor Trump of bleven thuis, maar ze zijn hier vanavond niet om over politiek te praten. Alaouie (41), die zeven jaar geleden hielp dit gebedshuis met smaragdgroene vloerbedekking op te richten, koos voor Stein. Maar de vrouw van Libanese afkomst heeft begrip voor de Trump-stemmers. „We wilden verandering en hoopten dat hij met mededogen zou leiden. In plaats daarvan zien we overal meer lijden.”
Iconisch
Om Michigan te winnen kwam Trump drie dagen voor de verkiezingen naar Dearborn, het hart van de gemeenschap van 300.000 Arabische Amerikanen in deze sleutelstaat. „Een iconisch, historisch bezoek”, zegt Nemer. Zij staat met Trump op de foto in een halalcafé waar hij een ‘vredesplaket’ ondertekende. „Al voor zijn inauguratie lag er dankzij hem een staakt-het-vuren. Maar sinds hij aan de macht is, is zijn buitenlands beleid weer dramatisch.”
Net als anderen wil ze Trump daar niet volledig de schuld van geven. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu zit steviger in het zadel zolang de bloedige strijd voortduurt. Er wordt gewezen naar zionistische lobbyclubs en de machtige wapenindustrie. Nemer: „Maar juist van Trump verwachtten we dat hij zich daar niets van aan zou trekken.”
Lees ook
Met zijn opgevoerde America First -beleid zet Trump bondgenoot Jordanië in de kou
Voor haar is dit niet alleen belangrijk vanwege de vrede in het Midden-Oosten. Tot de laatste verkiezingen stemde ze altijd op Democraten, maar door Trump ontstond het plan om zelf als Republikein de politiek in te gaan. „Maar nu maakt de partij precies dezelfde fout als de Democraten altijd deden: één keer in de vier jaar langskomen voor de Arabisch-Amerikaanse stem en ons daarna keihard laten vallen – verraden”, zegt Nemer, die een belangenorganisatie voor Arabisch-Amerikaanse bedrijven leidt.
Ze twijfelt of de Senaat akkoord gaat met de benoeming van de twee ambassadeurs uit de gemeenschap. En aan Trumps blijvende interesse voor kiezers hier. Achteraf gezien had hij Michigan, met 81.000 stemmen verschil, ook gewonnen zonder Dearborn en omgeving. „Ik heb mijn reputatie op het spel gezet voor Trump en word door sommigen nu met de nek aangekeken.”
Weggegooide stem
Dat gevoel heeft ook Hanan Mirza (45). Vlak voor de verkiezingen zocht NRC haar op in haar kledingwinkel vol ingetogen hijabs en feestelijke maar kuise glitterjurken. Ze vertelde op Jill Stein te zullen stemmen, maar op het laatste moment overtuigde haar 19-jarige dochter haar dat dat „een weggegooide stem zou zijn” en koos ze voor Trump. Meer uit afkeer voor de Democraten dan uit liefde voor hem. Mijn familie in Libanon verklaart mij voor gek: hoe heb je op die man kunnen stemmen?”, vertelt ze met enige schroom. „Maar ik moest kiezen tussen kwaad en erger.”
Lees ook
In sleutelstaat Michigan dreigt de Gaza-oorlog Kamala Harris kiezers te kosten – en mogelijk het Witte Huis
Vooral het bezoek van Netanyahu aan het Witte Huis, als eerste buitenlandse regeringsleider, heeft haar buikpijn bezorgd. „Hij kwam aan met een gouden pieper” – een verwijzing na de wijze waarop Israël erin slaagde om de piepers van Hezbollah-leden te laten exploderen. „Samen vierden ze de dood van tientallen mensen, inclusief kinderen. Een actie waardoor duizenden omstanders handen en ogen verloren”, zegt Mirza. Daarnaast is ze „vreselijk geschrokken” hoeveel mensen Trump uitzet. „Hij zei dat hij alleen achter illegalen aan zou gaan.”
Maar ze vindt het te vroeg om Trump als het grotere kwaad te zien, of haar stem als een vergissing. „Hij heeft in twee maanden meer gedaan dan veel andere presidenten in een jaar. Misschien komen de goede dingen nog. Ik geef hem een jaar voordat ik spijt krijg.”
Het Islamic Center of America, een moskee in Dearborn, Michigan, in oktober. Foto Nic Antaya.
De meeste Fransen kennen de blauwe ogen en kalme stem van François Molins (71) van de persconferenties die hij gaf als openbaar aanklager van Parijs, een functie die hij van 2011 tot 2018 vervulde. Na elke grote terreuraanslag verscheen Molins op tv om rustig en feitelijk informatie te delen over weer een drama dat had plaatsgevonden. Dezelfde Molins stond aan de wieg van talloze rechtszaken tegen de bekendste politici van het land: hij opende als procureur onderzoeken naar onder anderen oud-president Nicolas Sarkozy en Marine Le Pen, de voorvrouw van het radicaal-rechtse Rassemblement National.
De twee staan nu voor de rechter: Sarkozy voor het aannemen van Libisch geld voor zijn verkiezingscampagne in 2007 – vorige week werd zeven jaar celstraf, een boete van 300.000 euro en een vijfjarig verbod op het bekleden van een publiek ambt geëist.
Le Pen wordt, samen met 24 partijgenoten, vervolgd voor het jarenlang betalen van partijmedewerkers met geld bedoeld voor assistenten van Europarlementariërs. Zij hoort deze maandag haar straf. In december werd vijf jaar celstraf (waarvan drie voorwaardelijk) en een vijfjarig verbod om zich verkiesbaar te stellen geëist, met ogenblikkelijke ingang. Als de rechter hierin meegaat, kan ze in 2027 geen presidentskandidaat zijn.
Molins is sinds 2023 met pensioen en volgt de zaken van een afstandje. Hij ziet hoe de politici justitie verdacht maken – en hoe effectief dat is, vertelt hij tijdens een ontmoeting in het Parijse hotel 1K. Hij is erop gespitst, want het spanningsveld tussen politiek en justitie liep als een rode draad door zijn carrière. „Politici doen alsof ze geven om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, maar ze willen er eigenlijk controle over hebben.”
Lees ook
Dit fraudedossier poetst Marine Le Pen niet zomaar weg
In uw memoires schrijft u dat u in uw eerste baan als openbaar aanklager in Carcassonne begin jaren 80 al te maken kreeg met politieke inmenging als uw meerdere u vraagt een onderzoek naar verduistering stop te zetten. Hoe was dat voor u?
„Het was een schok. Ik was jong, idealistisch – dat denk ik nog steeds te zijn – en moest kiezen tussen loyaliteit tegenover mijn meerdere en het volgens mijn idealen uitvoeren van een taak. Ik koos voor loyaliteit – ik was duidelijk niet moedig genoeg. Daar heb ik veel last van gehad, maar het heeft er ook toe geleid dat ik mezelf heb voorgenomen dat ik dit nooit weer zou laten gebeuren – en het is me ook nooit weer gebeurd.”
U deed er alles aan om de schijn van partijdigheid te voorkomen: u nam nog geen bos bloemen aan en toen u na de aanslag in Nice in 2016 een vliegtuig moest delen met twee ministers, deed u uw best niet met hen gezien te worden. Waarom?
„Openbaar aanklagers zijn volledig onafhankelijk in de behandeling van zaken, zeker sinds een belangrijke wetswijziging van juli 2013: sindsdien mogen politici geen opdrachten meer aan openbaar aanklagers geven. Ik geloof dat je er alles aan moet doen om die onafhankelijkheid te beschermen. Ik ben niet paranoïde, maar ik weet dat er wantrouwen jegens instanties leeft in de maatschappij en dat moet je niet onnodig voeden.”
U was twee jaar kabinetschef van de Justitieminister onder de rechtse president Sarkozy, waarna u weer openbaar aanklager werd. Was u niet bang voor de kritiek dat u partijdig was?
„Ik heb lang getwijfeld over die baan: ik zat niet bij een politieke partij of een vakbond, dus het was geen logische stap. Ik heb het gedaan omdat de minister van Justitie mij had gevraagd. Daarvoor werkte ik in Bobigny [een stadje ten noorden van Parijs met torenhoge criminaliteitscijfers; red.] en zij wilde graag een openbaar aanklager met veel praktijkervaring. Ik heb er geen spijt van, want ik heb veel geleerd over hoe de staat en de politiek werkt.
„Toen ik na twee jaar werd benoemd tot openbaar aanklager van Parijs, werd er schande van gesproken: ‘rechts’ zou zijn eigen procureur hebben gekozen, ik zou zijn aangesteld om fraudezaken te doen verdwijnen die er liepen. Die aantijgingen vond ik vreselijk.”
Lees ook
Sarkozy definitief veroordeeld voor corruptie en omkoping: een jaar enkelband
Heeft Sarkozy druk op u uitgeoefend?
„Jazeker, zij het impliciet. Hij vroeg me eens langs te komen om te praten over het strafrechtelijk onderzoek dat was ingesteld naar zakenman Bernard Tapie [die Sarkozy steunde tijdens de presidentsverkiezingen van 2007; red.]. Hij vroeg: wat zijn uw intenties met deze zaak? Ik ben niet gek dus ik heb geantwoord: het onderzoek is nog niet afgelopen en ik zal mijn beslissing maken als het zover is. Daarmee was de kous af.”
En toen Sarkozy zich uitliet over het onderzoek naar de dood van de tieners Zyed en Bouna, die in 2005 in een voorstad van Parijs omkwamen door elektrocutie in een elektriciteitsgebouwtje toen ze op de vlucht waren voor de politie?
„Daarbij was geen sprake van directe druk, maar het onderzoek werd vervuild. Politici hebben de nare gewoonte verklaringen uit te doen over onderzoeken die nog lopen. Sarkozy zei dat er sprake was van een politieachtervolging en dat de jongeren bezig waren met een inbraak en dat was absoluut niet waar. Dat maakte het onderzoek lastiger en vervuilde de publieke opinie.”
U schrijft dat toen de linkse president François Hollande in 2012 aan de macht kwam, de banden aanvankelijk koeltjes waren.
„Ik had het gevoel dat ik onder verscherpt toezicht stond. Maar toen kwamen de aanslagen [onder andere in Parijs en Nice in 2015 en 2016], de zaak-Cahuzac [waarbij de linkse ex-minister Jérôme Cahuzac vervolgd werd voor belastingfraude en witwassen; red.] en heb ik kunnen bewijzen dat ik mijn werk op correcte wijze doe. Hollande heeft nooit geprobeerd in te grijpen in het verloop van de rechtspraak. Hij en zijn ministers begrepen dat we samen moesten werken, maar ieder wel zijn eigen terrein had en die scheidslijn gerespecteerd moest worden.”
Deze populisten willen een werkelijkheid creëren waarin openbaar aanklagers en rechters niets te zeggen hebben
Zegt dit iets over een verschil tussen rechtse en linkse politici?
„Nee, want er zijn ook linkse politici die zich bemoeien met justitie. Het heeft meer te maken met de persoonlijkheid van politici, hun ruggengraat.”
Toen Macron in 2017 presidentskandidaat was, beloofde hij dat als een minister justitieel vervolgd zou worden, die persoon zou moeten vertrekken.
„Pffff. We weten hoe ze zijn hè, politici. Die doen niet altijd wat ze zeggen. Hij heeft het niet lang volgehouden.”
Sinds Macron in 2017 aan de macht kwam, raakte een rits ministers verwikkeld in rechtszaken. Oud-minister van Justitie Éric Dupond-Moretti stond voor de rechter voor belangenverstrengeling (hij werd vrijgesproken omdat intentie niet bewezen kon worden). Oud-minister van Werkgelegenheid Olivier Dussopt voor vriendjespolitiek (veroordeeld tot een boete). De huidige premier François Bayrou werd eens vervolgd voor het betalen van partijgenoten met Europees geld (vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs, partijgenoten werden wel veroordeeld). Ook Macrons rechterhand Alexis Kohler, die binnenkort vertrekt, wordt onderzocht voor belangenverstrengeling. En oud-minister van Binnenlandse Zaken en huidig minister van Justitie Gérard Darmanin werd beschuldigd van verkrachting; deze zaak werd geseponeerd wegens gebrek aan bewijs.
Macron heeft zijn belofte niet waargemaakt. Wat heeft dat voor gevolgen?
„Als burger en openbaar aanklager denk ik hij een fout heeft gemaakt. Door ministers in functie te houden die door justitie onderzocht worden, ondermijnt hij de waardigheid van de politiek. Ik geloof dat je, wanneer je een politiek mandaat hebt, een voorbeeld moet zijn. Als dat niet het geval is, is het logisch dat je moet vertrekken. En als politici hun beloftes niet nakomen, verliezen mensen hun vertrouwen in de politiek. Macron destabiliseert hiermee ook de rechterlijke macht want hij maakt haar beslissingen minder relevant.”
Tal van rechtszaken tegen politici, waaronder de huidige tegen Sarkozy en Le Pen, kwamen tot stand na journalistiek onderzoek. Hoe duidt u de rol van onderzoeksjournalistiek in Frankrijk?
„Die is afgelopen decennia veel groter geworden. We eisen als maatschappij meer transparantie en geloofwaardigheid. En er zijn allerlei organen en onafhankelijke instanties die toezicht houden, maar die hebben niet altijd de middelen om hun werk volledig uit te voeren. De afgelopen jaren hebben veel media daarom geïnvesteerd in onderzoeksjournalistiek, wat leidt tot goed gedocumenteerde artikelen die een aanleiding kunnen zijn voor een justitieel onderzoek. Het heeft tot tal van zaken geleid die vijftig jaar geleden nooit het daglicht hadden gezien.”
Zowel Sarkozy als Le Pen ageert fel tegen justitie. Wat maakt u daaruit op?
„De lijn van de verdediging is altijd hetzelfde. Er wordt parallel aan de rechtszaak een mediazaak opgetuigd waarin een andere waarheid wordt gecreëerd. Eén waarin het dossier leeg is, waarin het een politiek proces is, waarin de eisen excessief hoog zijn. Sarkozy heeft dat gedaan bij alle rechtszaken tegen hem. Le Pen doet precies hetzelfde.
„Ik geloof niet dat dit meer gebeurt dan vroeger, maar wel op een effectievere manier. Tegenwoordig worden politici in de rechtszaal verdedigd door een advocaat die contact heeft met een heel communicatieteam dat zich bezighoudt met wat buiten de rechtszaal wordt verteld. Het werkt: in elk geval een deel van het publiek gelooft het, want zij volgen niet de rechtszaak van dag tot dag.”
Lees ook
Jordan Bardella: de beoogd opvolger van Marine Le Pen wordt achter de schermen een ‘cyborg’ genoemd
Wat voor gevolgen zal het hebben als Le Pen zich niet verkiesbaar kan stellen in 2027?
„Marine Le Pen is al heel lang de onbetwiste leider van het Rassemblement National en haar partij heeft meer dan 10 miljoen kiezers. Deze mensen zullen het gevoel krijgen dat hen iets ontnomen is. Natuurlijk kan dat een democratisch probleem worden. Maar je moet vertrouwen hebben in het oordeel van de rechter. En er zijn manieren om uitspraken aan te vechten.”
Of Le Pen zich in 2027 kandidaat kan stellen, hangt af van twee dingen. De rechter zou een straf van onverkiesbaarheid moeten opleggen en die koppelen aan een zogenoemde exécution provisoire (voorlopige tenuitvoerlegging). Als hij dat doet, gaat de straf onmiddellijk in, ook als Le Pen in beroep gaat. (Wat ze ongetwijfeld zal doen als ze niet wordt vrijgesproken.)
Hoe denkt u dat de rechter zal oordelen?
„Daar heb ik ideeën over, maar die wil ik nog niet delen.”
Afgelopen november noemde Darmanin, toen parlementariër, nu Justitieminister, de eis tegen Le Pen „intens choquerend”. Wat vindt u daarvan?
„Hij bedrijft politiek. Politici zouden veel voorzichtiger moeten zijn met wat ze zeggen over eisen en uitspraken. Openbaar aanklagers nemen geen politieke beslissingen, zij nemen hun eisen op basis van eer en geweten.”
Wat kan er gedaan worden om het vertrouwen in justitie te vergroten?
„We moeten ons wapenen tegen de opmars van populisme. Dat is niet alleen een Frans probleem: kijk naar Trump die spreekt over gestoorde, radicale, linkse rechters. Deze populisten willen een werkelijkheid creëren waarin openbaar aanklagers en rechters niets te zeggen hebben en alleen zij legitimiteit hebben om beslissingen te nemen.
„We moeten onze instanties versterken. Er zijn grote problemen: de Franse rechtspraak is te ingewikkeld, rechtszaken duren te lang, er zijn te weinig magistraten en griffiers. We hebben meer middelen nodig om die problemen op te lossen. En we moeten werken aan een groter politiek bewustzijn: de helft van de Fransen stemt niet meer! Die mensen moeten we wakker schudden.
„Dat kan justitie doen door haar werk beter uit te leggen. Ik vind dat iedere rechtbank bijvoorbeeld een woordvoerder zou moeten hebben die rechtszaken beknopt uitlegt. Zelf bezoek ik scholen om te praten over justitie en het belang van democratie. De jongeren die ik daar ontmoet, zijn meestal super geïnteresseerd. Dat viel me ook op toen ik mijn memoires Au nom du peuple français (2024) uitbracht: de meeste lezers waren geen juristen, maar gewone mensen. Dat is een heel goed teken.”
Zonlicht straalt over uitgestrekte heuvels vol koffieplanten, met grote stukken uitgedroogd gras ertussen. Koffieplukker Marcelo Simeão beweegt zijn in een witte handschoen gestoken vingers razendsnel langs de takken, rist de koffiebessen eraf en laat ze in een gevlochten mand vallen. Van een afstandje kijkt Eleonora Erthal van onder een grote panamahoed naar de aanplant en probeert voorzichtig de heuvel af te dalen. Ze is de eigenaresse van koffieplantage Monthal en runt deze fazenda met haar man. „Ik zie duidelijk dat er minder bessen zijn”, zegt Erthal (64), en grijpt zich vast aan wat takken om niet uit te glijden.
Het zijn onzekere tijden in de wereldwijde koffiehandel. In landen als Nederland nam de prijs van een kopje koffie in een jaar tijd met meer dan honderd procent toe. In sommige supermarkten bleven schappen onlangs zelfs leeg, omdat er geen overeenkomst kwam over de verkoopprijs. Duurdere koffie lijkt het nieuwe normaal te worden.
Een belangrijke reden voor de prijsstijgingen is dat in Brazilië de productie van koffie drastisch afneemt. Dat heeft weer alles te maken met de effecten van de klimaatverandering die de grootste koffieproducent ter wereld hard treffen: al langer dan een jaar kampen grote delen van het Zuid-Amerikaanse land met grote droogte en hittegolven, terwijl op sommige plekken juist weer extreem veel regen valt. Op de koffieproductie hebben die weeruitersten veel impact.
Vanuit de lucht is goed te zien hoeveel kale en droge plekken de koffieplantage van Eleonora Erthal en haar man telt. Foto Ian Cheibub
„Een ideale temperatuur ligt rond de 24 of 25 graden”, zegt Erthal, telg uit een familie die al generaties koffie teelt. Het afgelopen jaar steeg de temperatuur echter tot 36 en soms zelfs tot 38 graden in de heuvels: funest voor koffie. „Het kan dan ’s nachts wel eens afkoelen, en soms ineens te koud zijn. Er zijn koffiegebieden waar het ineens vroor, het afgelopen jaar. Wij hebben hier zelfs een keer hagelstenen gehad, zomaar op een middag. Het klimaat is totaal in de war”, zegt ze.
Opbrengst gehalveerd
In de vallei van Bom Jardim, op zo’n vier uur rijden van de stad Rio de Janeiro, verbouwt Eleonora Erthal koffie op een terrein van driehonderd hectare. De opbrengst hiervan daalde tussen 2023 en 2024 met meer dan vijftig procent. „Vorig jaar oktober hadden we redelijk wat regen, maar in november en december werd het al minder. Het is nu maart en we hebben al drie maanden amper regen gehad. Af en toe wat druppels, maar dat helpt niet”, verzucht ze. De koffieplanten zijn veel kleiner dan ze zouden moeten zijn.
Vanaf een uitkijkpunt op bijna duizend meter hoogte is goed te zien hoeveel kale en droge plekken er tussen de koffie-aanplant liggen. De deelstaat Rio de Janeiro stond in de koloniale tijd bekend als dé koffiestreek, met de eerste plantages van het land. Maar tegenwoordig is er, op een handjevol plantages na, amper productie meer.
Koffie wordt nu vooral in noordelijker streken op grote schaal verbouwd, in de deelstaat Minas Gerais, en in naburige deelstaten São Paulo en Espírito Santo. „Koffie is niet iets wat je snel weer ergens anders opbouwt, als een gebied te warm en te droog wordt, zoals hier het geval is”, zegt Erthal, terwijl ze de landarbeiders een handje helpt met plukken.
Duurdere koffie lijkt het nieuwe normaal te worden
Aan het einde van de ochtend legen ze hun volle manden in een grote jutezak en dragen die naar een pick-uptruck op de heuveltop. Alles gaat hier met de hand, want zo hoog in de bergen is machinaal plukken niet mogelijk. In lager gelegen gebieden kan wel geïrrigeerd worden, maar hier is het lastig om aan bewatering te doen. Er kunnen alleen wat extra bomen worden geplant voor schaduw en koelte.
De eerste Erthal was een Duitser uit Beieren die in 1826 in Brazilië aankwam toen er nog slavernij was. Miljoenen geronselde Afrikanen die in slavernij naar Zuid-Amerika waren gebracht, verrichtten gedwongen arbeid op de plantages. Na de afschaffing van de slavernij in 1888 stortten veel plantages in, ook die van de Erthals.
Werknemers van de plantage Monthal dragen zakken met koffiebonen naar de opslagruimte. Foto Ian Cheibub
Tot haar vader in de jaren zeventig van de vorige eeuw besloot de koffieteelt nieuw leven in te blazen. „Mijn vader zei altijd dat koffie na water het meest gedronken drankje ter wereld is. Hij zag volop mogelijkheden. Uiteindelijk heeft hij hele goede zaken gedaan en aan al zijn kinderen grond nagelaten om koffie te verbouwen”, zegt ze.
Smaak bonen onzeker
Behalve de veel lagere koffieproductie en de kleinere planten omdat het nauwelijks regent, is er ook onzekerheid over de smaak van de koffie. Van de buitenkant kunnen de bessen er bij deze oogst goed uitzien, maar dat hoeft volgens Erthal niet te betekenen dat de kwaliteit van de boon uiteindelijk ook goed is.
Onderaan de heuvels ligt de plantagewoning waar Eleonora Erthal met haar echtgenoot woont. Ernaast staat een kleine fabriek waar de bessen gedroogd worden en de bonen gebrand. Een deel gaat in grote zakken, voor transport naar tussenhandelaren. Een groepje vrouwen met handschoenen en mondkapjes op stopt een ander deel van de koffie in goudkleurige zakken voor de lokale verkoop.
Nu de koffieteelt hapert, probeert Erthal bij te verdienen met rondleidingen voor toeristen en de verkoop van andere producten zoals eigengemaakte jam en rum. Maar het liefst zou ze de koffie-oogst vergroten, want de vraag neemt wereldwijd juist toe. Vooral de Aziatische markt groeit explosief. „Jongeren in China vinden het hip om koffie te drinken in plaats van thee zoals hun ouders. Ze willen naar Amerikaans voorbeeld met een zo’n koffie-to-go beker op straat lopen”, is haar verteld.
Koffie verplaats je niet zomaar. Het duurt wel vijf jaar voordat je goede en stabiele groei bij de aanplant hebt
Aan tafel in een knusse keuken waar grote koperen ketels hangen en het servies van haar overgrootmoeder is uitgestald, serveert de kokkin een smaakvolle lunch aan een lange houten tafel. Op de rijst na worden alle producten op de plantage verbouwd, zegt Erthal trots en ze schept een bord met cassave, zoete aardappelen en pompoen op. Verderop in het huis staan heiligenbeelden en hangen bidprentjes.
Hoe de toekomst van haar plantage eruit ziet, weet ze niet. Mogelijk liggen er kansen in de uitbreiding van koffiesoorten die hittebestendiger zijn. „Denk aan de Arara-boon. Maar er zijn ook al experts die zeggen dat wij, Braziliaanse koffieproducenten, op zoek moeten gaan naar hele nieuwe gebieden. Maar koffie verplaats je niet zomaar. Het duurt wel vijf jaar voordat je een goede en stabiele groei van de aanplant hebt, en de koffieplanten leven rond de dertig jaar”, zegt ze.
Koffieplant met nog onrijpe bessen van de plantage Monthal. Foto Ian Cheibub
Met biologisch geteelde koffie probeert de Monthal-plantage intussen een nichemarkt te bedienen gericht op de chiquere wijken van Rio. Ook die koffie heeft ze in prijs moeten verhogen door mislukte oogsten. Erthal: „Laatst zei een koffie-expert tegen me dat door de groeiende vraag en het lage aanbod er eigenlijk een heel nieuw gebied zou moeten worden gezocht voor het verbouwen van koffie. Een soort ‘Nieuw Brazilië’, zeg maar. Voordat het straks te laat is en de productie verder afneemt en we in Brazilië helemaal geen koffie meer kunnen produceren.”
Lees ook
In broeierig Brazilië grijpt het dengue-virus om zich heen: ‘geen carnaval vieren dus’
Als aan het einde van de middag de werknemers naar hun afgelegen huisjes vertrekken, de vrouwen hun mondkapjes afdoen en de fabriek sluiten, trekken de wolken plotseling samen. „Kijk naar die donkere lucht!”, roept Eleonora Erthal enthousiast terwijl ze naar boven kijkt. „Ik bid al sinds januari voor regen, dat is het enige wat we kunnen doen. Laat die bui maar komen!”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130120597-10b32a.jpg|https://images.nrc.nl/KOQVPZLiYQtWpZCc_MqCLBtYDV8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130120597-10b32a.jpg|https://images.nrc.nl/6pDNGTKUNviF3iPDCaSGmlrX4is=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130120597-10b32a.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130123375-12092c.jpg|https://images.nrc.nl/McIcDtT1owT9oHlcbwWRbj11U9E=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130123375-12092c.jpg|https://images.nrc.nl/6fBWszaK__NkafBXEhPhexof-oI=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130123375-12092c.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949446-ab5d8b.jpg|https://images.nrc.nl/_-UbTPaI6PXSVUrAG-DpD_c0Nes=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949446-ab5d8b.jpg|https://images.nrc.nl/qs7mxYjW0lyu4RpffNQHFNwKHf8=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949446-ab5d8b.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949593-1f7c24.jpg|https://images.nrc.nl/-1OVgO8XfcfA86e_zM8LddoYXX4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949593-1f7c24.jpg|https://images.nrc.nl/6Lm_ZnSXQOsClu33UC2pZoRyxtk=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949593-1f7c24.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949575-45808b.jpg|https://images.nrc.nl/GWKYYUyEk9KEQM-am73Hj3uHwUI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949575-45808b.jpg|https://images.nrc.nl/O95QdTW2Ju4ugPOqd_lbiGq0oi4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data129949575-45808b.jpg)
