Hoe in Nederland een huis een thuis werd

Posted on March 9, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Huiswaarts Nederland is wereldberoemd om zijn woningbouw. In een nieuwe serie schrijft Bernard Hulsman over grote en kleine woonhuizen. Deze week: hoe een huis een thuis werd.

9 maart 2023

Leestijd 5 minuten

Het Rietveld Schröderhuis in Utrecht.

Foto ANP

‘A house is not a home’. Ongetwijfeld kende de Canadese architectuurhistoricus Witold Rybczynski dit Amerikaanse gezegde toen hij begon aan zijn meesterlijke Home. A Short History of an Idea uit 1986. ‘A House Is Not A Home’ is tenslotte de titelsong van een Amerikaanse film uit 1964. De film is vergeten, maar de titelsong groeide uit tot een evergreen die is opgenomen door een lange rij bekende popartiesten, onder wie Dionne Warwick (1964), Luther Vandross (1981) en Aretha Franklin (2005).

Toch is de oorsprong van het gezegde niet dat liedje, geschreven door de onlangs overleden componist Burt Bacharach. ‘Een huis is nog geen thuis’ werd in 1845 voor het eerst een beetje omslachtig geformuleerd door de Amerikaanse journaliste en vrouwenrechtenactiviste Margaret Fuller (1810-1850) in haar boek Woman in the Nineteenth Century: „Een huis is geen thuis tenzij het voedsel en vuur voor de geest alsmede het lichaam omvat.” Precies deze gedachte is het uitgangspunt van Rybczynski’s Home: een huis is pas een thuis als het een plek is waar de bewoners zich veilig en geborgen voelen en ongestoord hun eigen gang kunnen gaan.

Om van een huis een thuis te maken zijn drie dingen onontbeerlijk, stelt Rybczynski vast: privacy, comfort en huiselijkheid. Dit lijkt een open deur, maar is het niet. Thuis is niet vanzelfsprekend, maar een ‘idee’ dat pas ontstond in de 17de eeuw. Voordien kenden de huizen van de burgers in West-Europese steden de drie bestanddelen van een thuis niet of nauwelijks – en zeker niet alle drie tegelijk.

In de middeleeuwen was het huis niet een private, maar een publieke plek. De huizen van de ambachtslieden, kooplieden en andere welvarende burgers van Europese steden bestonden hoofdzakelijk uit één grote ruimte waar gewerkt, gekookt, gegeten en geslapen werd. Zitten deden de leden van een huishouden, dat vaak bestond uit een uitgebreide familie (met ouders en ongetrouwde broers en zussen) én personeel en al gauw vijfentwintig personen telde, op kisten, kussens, simpele houten banken, krukken en enkele primitieve, oncomfortabele stoelen met rechte zittingen en rugleuningen. In de hal stond één grote tafel die niet alleen werd gebruikt voor werk maar ook voor gezamenlijke maaltijden. ’s Avonds, als het donker werd, ging de tafel aan de kant en werden provisorische bedden tevoorschijn gehaald. De nacht werd door alle leden van het huishouden gezamenlijk doorgebracht.

Soberheidscultuur

*Een vrouw met een kind in een kelderkamer*, Pieter de Hooch, ca. 1656 – ca. 1660

Rijksmuseum studio

Thuis is niet een uitvinding die op één bepaalde plek of in één jaar is gedaan, het idee ontwikkelde zich geleidelijk. Zo kregen sommige huizen van de gegoede burgerij in steden als Londen en Parijs al in de 16de eeuw afzonderlijke ruimtes voor koken, slapen of een ander specifiek gebruik. Maar Rybczynski wijst Nederland aan als het land waar het huis in de 17de eeuw veranderde van een min of meer publieke in een privé plek. In de steden van de welvarende, jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werden toen steeds meer huizen gebouwd die alleen voor wonen waren bestemd, en verschillende vertrekken kregen voor koken en eten, slapen en verblijf overdag. In korte tijd ontwikkelde het Nederlandse huis zich tot een echt thuis, dat niet alleen privacy, maar ook comfort en huiselijkheid bood.

Voor het ontstaan van het idee thuis in Nederland geeft Rybczynski niet alleen bouwtechnische (kleine kavels, smalle huizen in rijen, baksteen en hout als bouwmaterialen) maar vooral culturele redenen, zoals de calvinistische soberheidscultuur en het feit dat de Nederlandse steden werden gedomineerd door kooplieden met een burgerlijke moraal. Hij wijst met name op het relatief egalitaire karakter van de republiek, waar vrouwen en kinderen meer vrijheid genoten dan in de omringende landen. In de compacte huizen, die werden bewoond door slechts één gezin met kinderen die van hun ouders meer mochten dan bijvoorbeeld die in Frankrijk, was het de vrouw des huizes die de lakens uitdeelde. Zo werd het Nederlandse huis, volgens het beginsel form follows function, toegesneden op het intieme gezinsleven.

Een vrouwelijke uitvinding noemt Rybczynski het thuis dan ook. Een bewijs voor deze stelling ziet hij in het werk van Nederlandse schilders als Pieter de Hooch en Johannes Vermeer. Die schilderden de propere, schoon geboende interieurs van de nieuwe Nederlandse huizen, waarin opvallend vaak vrouwen, kinderen en huisdieren figureren en ter bevordering van de huiselijkheid veel schilderijen en landkaarten hangen.

Spartaanse interieurs

Het Nederlandse idee van thuis sloeg aan in Engeland en andere West-Europese landen waar het verder werd vervolmaakt. Zo maakten in de 18de eeuw vooral de Franse meubelmakers comfortabele stoelen die waren aangepast aan de rondingen van het menselijk lichaam. En in de periode 1890-1920 deed een groot aantal noviteiten, zoals elektrisch licht, stromend water en centrale verwarming hun intrede in de Europese en Amerikaanse huizen. Ze bleken goed te passen in het Nederlandse thuis: ze vergrootten het woongenot, maar veranderden weinig of niets aan het idee.

Dit veranderde pas met de komst van het Nieuwe Bouwen, zoals de modernistische architectuur een eeuw geleden werd genoemd. Conspicious austerity, opzichtige soberheid, noemt Rybczynski de stijl van de ‘machines à habiter’, zoals de pionier van het Nieuwe Bouwen Le Corbusier zijn stralend wit gepleisterde villa’s met platte daken in en om Parijs noemde. Rybczynski ziet Corbu’s woonmachines met hun minimalistisch vormgegeven, spartaanse interieurs en ruimtes die in elkaar overvloeien en weinig privacy bieden, als een frontale aanval op het burgerlijke thuis dat zich in de drie eeuwen voordien had ontwikkeld.

Zo waren de minimalistische meubels in de modernistische huizen, net als in de middeleeuwen, vaak oncomfortabel. Lang staat Rybczynski stil bij de Wassily-fauteuil, de stalen-buizenstoel van Bauhaus-ontwerper Marcel Breuer uit 1925 die nog altijd wordt geproduceerd en ook een eeuw later nog geldt als toonbeeld van goede smaak. Met zijn schuine zitting en rugleuning van dik, hard leer in een frame van koude, verchroomde stalen buizen oogt de Wassily-fauteuil als een zitmachine. Een toonbeeld van ‘functionalisme’ wordt de stoel dan ook nog altijd genoemd. Maar alleen een modernistisch übermensch houdt het er langer dan een kwartier in uit. Met functionalisme heeft Breuers zitmachine dan ook niets te maken, stelt Rybczynski vast, wel met minimalisme en het verlangen naar zuiverheid.

Met het hele gezin garnalenpellen, Harderwijk 1909.

Foto Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad

Kwelling

Opmerkelijk genoeg wijdt Rybczynski in Home geen woord aan de Rood-Blauwe Stoel, de houten stoel uit 1919 van het De Stijl-lid Gerrit Rietveld. De beroemde stoel, opgenomen in de Canon van Nederland, bestaat uit niet meer dan twee rechte houten platen (zitting en rugleuning) en zeventien balken en balkjes. ‘Een rank ruimtedier’, noemde de oprichter van De Stijl Theo van Doesburg deze modernistische oerstoel die Breuer zes jaar later vertaalde in staal en leer. Rietvelds stoel zit nog beroerder dan Breuers fauteuil en opstaan uit de klauwen van het ruimtedier is voor zestigplussers vrijwel onmogelijk zonder hulp. „Zitten is een werkwoord”, was Rietvelds antwoord op het verwijt dat zijn stoelen oncomfortabel waren. Een stoel moest vooral een kwelling zijn, vond de meubelmaker-architect, die vast niet toevallig van gereformeerden huize was.

Rietvelds stoel is het duidelijkste, maar niet het enige bewijs van de grote invloed van De Stijl op het modernistische ‘less is more’-ideaal van minimalistische en zuivere vormen. Ook de nooit gebouwde ontwerpen van Theo van Doesburg en Cornelis van Eesteren uit 1923 voor huizen die uit louter rechthoekige betonplaten bestaan, hebben een beslissende invloed gehad op de architectuur van de opzichtige soberheid, die, met opruimgoeroe Marie Kondo als meest recente propagandist, op wonderlijke wijze nu al een eeuw lang geldt als modern en eigentijds. Zo is Nederland niet alleen de bakermat van het thuis maar ook van het unheimliche anti-thuis.

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 11 maart 2023

Opinie | Studenten, demonstreer voor één keer niet over Gaza, maar voor het onderwijs

admin
November 25, 2024
0

Onlangs was ik op het studentenprotest in Utrecht. Dat was eigenlijk afgelast, maar honderden demonstranten kwamen toch opdagen. Wanneer de grote massa verhinderd wordt om naar een demonstratie te gaan blijft kennelijk alleen een radicale, extreem luidruchtige minderheid over. Dat was hier in ieder geval aan de hand: onder meer leden van de Communistische Jongerenbeweging, de socialistische jongerengroep Rood en pro-Palestijnse activisten kwamen toch protesteren.

Ik heb mij hieraan enorm geërgerd, voornamelijk aan één aspect: alles, maar dan ook alles, wordt erbij gehaald. De meest geroepen leus was: ‘Studentenstrijd, klassenstrijd!’ Daarnaast verwees de helft van de sprekers naar de oorlog in Gaza en bovendien stonden wij er volgens de sprekers ook om op te komen voor ons demonstratierecht, wat ons was ontnomen. Intussen wapperde een overvloed aan communistische, anarchistische en Palestijnse vlaggen.

Dit samenvoegen van al het onrecht in de wereld is een terugkomend fenomeen bij protesten en tast de verkoopbaarheid van de centrale boodschap aan. Er blijft maar een selecte groep mensen over die zich daadwerkelijk in alles kan vinden.

Begrijpelijke emoties

Allereerst snap ik niet waarom studenten die pro-Israël zijn niet deel kunnen nemen aan een protest over het hoger onderwijs. Ik schrijf dit niet omdat ik mij persoonlijk uitgesloten voel door de pro-Palestijnse actiegroepen, maar ik vrees dat dit voor anderen wel zo kan zijn. Het is begrijpelijk dat de verschrikkelijke oorlog in Gaza veel emoties oproept. Maar juist dit protest is de kans voor studenten, die nu al ruim een jaar tegenover elkaar staan op basis van hun standpunt over de Gaza-oorlog, om voor één dag zij-aan-zij te staan tegen overheidsbeleid dat iedereen raakt. Het is zonde dat niet alle partijen dat inzien. Laten wij ervoor zorgen dat elke student zich welkom voelt, ongeacht verdere overtuigingen.

Het gaat mij nadrukkelijk niet om de vraag of alle wereldproblematiek verbonden is met elkaar. Het gaat om het verhaal dat je uitdraagt. Richting de media, het publiek en beleidsmakers blijf je geloofwaardiger als je het bij één punt houdt. Als communistische en anarchistische sprekers een podium wordt geboden en als vlaggen met een mogelijk negatieve connotatie worden gevoerd, is het vrij eenvoudig om alle aanwezige demonstranten te framen als extreem-links. Zeker omdat de beeldvorming tegenwoordig vaak wordt bepaald door TikToks van amper twintig seconden, is het extra belangrijk een compacte, eenduidige en heldere boodschap over te brengen.

De gevolgen van de bezuinigingen zullen desastreus zijn

Uiteraard moet er ook aandacht uitgaan naar studenten wier ouders het niet breed genoeg hebben om hun studie te financieren. Het is een terecht punt dat zij onevenredig hard geraakt zullen worden door de langstudeerboete, die over een paar jaar moet ingaan en studeren duizenden euro’s duurder maakt voor wie de nominale studieduur overschrijdt.

Vermijd echter het woord klassenstrijd. Dit is een marxistische term en de meerderheid van het publiek dat bereikt moet worden, voelt zich hier niet mee verbonden. Het grote publiek ziet studenten niet als onderdeel van het proletariaat en – voor zover zulke termen nog van toepassing zijn – zitten de meeste studenten dichter bij de bezittende klasse dan bij de arbeidersklasse. Daarnaast wordt het imago van studenten uiteraard niet beter van teksten zoals ‘overheid, staatsterroristen’.

Belachelijke plannen

Deze maandag tussen 13.00 uur en 15.00 uur krijgen wij de laatste kans om op het Malieveld van ons te laten horen, voordat de belachelijke plannen van het kabinet in de Tweede Kamer worden behandeld. Daarom doe ik een oproep aan alle studenten, docenten en sympathisanten om van zich te laten horen en aanwezig te zijn. De grootste bezuinigingen op het hoger onderwijs in vier decennia zijn aanstaande, terwijl universiteiten het al niet breed hadden. De gevolgen zullen desastreus zijn.

Je hebt alle redenen om boos te zijn, ook over andere zaken in de wereld. Hou het maandag alleen bij de langstudeerboete en de bezuinigingen. Over Gaza en ander onrecht hebben we het dinsdag weer. Laten wij er samen onverdeeld staan. Zo staan we sterker. Om dit mogelijk te maken moeten wij één ding in ons achterhoofd houden: blijf bij de boodschap!

Tv-recensie | Kijken naar Carrie is elke week een overrompelende ervaring

admin
November 25, 2024
0

De drone vloog door de studio, over het publiek, langs de huisband. „Dit vergt heel wat skills”, zei Vince Tonk met zijn blik op de jongen die naast hem het vliegtuigje bestuurde. „Maar die heeft Ralph wel.” Ralph Hogenbirk was zijn compagnon: met hem had hij een drone gebouwd die snel genoeg kon vliegen om Max Verstappen bij te houden. Maar vrijdagavond beperkte de drone zich tot een rondje door de studio van Carrie op Vrijdag (MAX).

Terwijl de themesong van James Bond door de speakers schalde, kregen kijkers de beelden te zien die de drone van zijn omgeving maakte. Over de bar. Langs André van Duin. „Misschien kan-ie door Carries benen”, stelde Tonk voor. Carrie ten Napel zette direct haar benen ver uit elkaar: het vliegtuigje zoefde soepel onder de presentatrice door. „Oooh”, deed het publiek. Luid geklap toen het toestel landde. „Spectaculair hoor, jongens”, riep Ten Napel over haar schouder – ze was alweer onderweg naar een andere tafel, waar de volgende gast op haar wachtte. „Niel…” Ten Napels stem klonk ineens zachtjes en zalvend. „Jij bent drie jaar geleden gevlucht met je moeder Oleksandra uit Odessa. Ik kan me voorstellen dat jij een andere associatie hebt bij drones.”

Carrie op Vrijdag is nu zo’n tweeënhalve maand op tv, en nog steeds vind ik het iedere week een overrompelende ervaring. Dat begint al bij de opening, waarin een van de gasten het programma van de avond aankondigt door het over een leeg voetbalveld te schreeuwen vanaf de perstribune. De afleveringen hebben titels als ‘Kom alles te weten over de penopauze’, maar ook ‘Je partner verliezen op je 25ste’. Onderwerpen variëren van grensoverschrijdend gedrag tot de mogelijkheid om te trouwen met jezelf. En het meest gekmakende, maar ook meest bewonderenswaardige aspect van dit alles is dat Ten Napel zich met zo’n souplesse van dronepiloten naar oorlogsvluchtelingen beweegt, dat ik spontaan ga twijfelen aan mijn eigen beoordelingsvermogen. Misschien ligt het aan mij dat ik een dag of twee moet bijkomen van zo’n bruggetje.

Aangesterkt

Tegen de tijd dat ik me voldoende aangesterkt voelde om de tv weer aan te zetten was het zondag en had Videoland de eerste twee afleveringen van Alone online gezet. RTL zond ’s avonds de eerste aflevering uit bij wijze van teaser; alleen gebruikers van de streamingdienst kunnen vervolgens wekelijks zien hoe negen deelnemers proberen te overleven „in de Noorse wildernis”. Alle negen hebben ze een eigen territorium aangewezen gekregen. Daar filmen ze zichzelf op hun survivalavontuur: ze worden zelfs niet vergezeld van een cameraploeg. Helemaal alone, dus – met uitzondering van de wilde dieren die ze er waarschijnlijk tegen het lijf zullen lopen. In voorstukjes wordt gehint op de aanwezigheid van slangen en beren. Ook wordt er overgegeven en zegt iemand gepanikeerd: „Ik ben helemaal paars”.

Hoewel ik niet van plan ben deze voorfase van The hunger games verder te kijken, had ik wel meteen een lievelinsgpersonage. Ze heette Marly (27), was „instructeur wildernis living skills” en vond het heel moeilijk om in de bewoonde wereld te leven. Toen ze werd gedropt op haar nieuwe woonplek begon ze dan ook onmiddellijk te huilen van geluk. Hier kon ze eindelijk haar „eigen stem helder horen, en die van de natuur”. Na één nacht kamperen op een lege maag huilde Marly opnieuw, maar nu niet meer van geluk. „Ik kom uit een veilig nest”, mijmerde Marly; „een bubbel genaamd Nederland. Het zat zo ver van de realiteit. Dít is echt. Wat je hier ziet heeft geen maskers. Als het regent, regent het. Als je niks vangt, vang je niks. Als je je vuur niet aankrijgt, is er niks.”

Misschien was Marly toch niet voor de wildernis gemaakt. Het avontuur was amper begonnen voor ze haar eigen beoordelingsvermogen in twijfel trok. Dat maakte haar tot de enige deelnemer in wie ik me herkende.

Column | Stoppen is het echte, zware werk

admin
November 25, 2024
0

Alle begin is moeilijk bij de strijd tegen een schrijnende misstand, maar ook heerlijk, want je bezielende energie richt zich op dat ene doel, onvoorstelbaar ver weg: „Dit moet stoppen.” Nu heeft de actiegroep Kick Out Zwarte Piet (KOZP) besloten tot 5 december geen acties meer te voeren, omdat de groep de toezegging kreeg van tientallen Nederlandse gemeenten dat ze „de stap zetten naar een inclusieve sinterklaasintocht”.

In de zomer van 2011 kreeg Nederland massaal te maken met de kreet „Zwarte Piet is Racisme”, en dertien jaar later is de blackface Piet, de Piet met afropruik en uitpuilende lippen, een zo ongemakkelijk verschijnsel geworden dat de meeste gemeenten er niet aan moeten denken dat type weer binnenboord te halen. Een morele overwinning, in betrekkelijk korte tijd, want het moet voor de actievoerders onbegonnen werk hebben geleken. Maar vanaf een afstand zag je – zag ik ook zelf in de loop der jaren – hoe onhoudbaar die zogenaamd ‘klassieke’ Zwarte Piet werd. De actievoerders liepen hier voorop en hebben ervoor gezorgd dat het gros van de Nederlanders ondertussen moreel ongesteld raakt van het oude stereotype. Een kleine, binnenlandse revolutie; de ‘mentaliteitsverandering’ die slaagde.

En dan het besluit om te stoppen met acties, in ieder geval tot 5 december. Actiegroepen hebben het niet echt in zich de eindstreep in de gaten te houden, want zo’n groep vormt al snel haar eigen bestaansreden, en de wereld? Nou ja, die is altijd ontzettend niet-af. Des te opmerkelijker dat KOZP haar doelen en haar winst natelde, en beseft niet voor de eeuwigheid te bestaan.

Stoppen, da’s pas het echte, zware werk.

Nog zo’n voorbeeld: Linda Nooitmeer treedt af als voorzitter van het NiNsee, het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis. Acht jaar gaf deze vrouw, die eigenlijk bedrijfseconoom is, daar onbezoldigd leiding aan. Intussen zijn de excuses binnen van koning Willem-Alexander en voormalig premier Rutte. Nooitmeer begon met een onmogelijke opdracht, het was als „tegen de wind in fietsen”. En dan toch je knopen tellen. „Je krijgt nooit honderd procent wat je wenst.” En nu dan, met dit rechtse kabinet, inclusief PVV? „Dit is onomkeerbaar”, volgens Nooitmeer, „het slavernijdossier is (…) onze gedeelde geschiedenis”. Jezelf niet onmisbaar te wanen, het is bepaald niet iedereen gegeven.

De partij NSC besloot zaterdag op haar ledencongres niet te stoppen als coalitiepartij – het was niet gek geweest als ze dat wel hadden gedaan. Maar staatssecretaris Achahbar was al wel gestopt en in haar kielzog volgden de Kamerleden Hertzberger en Zeedijk. Moedig. Met rugdekking van die twee kan Achahbar niet aangewezen worden als die ene zondebok. Want drie, dat is geen toeval meer, three is a crowd.

Stephan Sanders schrijft elke maandag op deze plek een column.