Zodra de wielen van het regeringstoestel het asfalt van Luke Airforce Base raken, is de missie officieel begonnen. Het is 4 december 2023, 14.13 uur, en de PH-GOV taxiet tussen de F-35’s. Vlakbij Phoenix, Arizona trainen Nederlandse piloten met deze hypermoderne gevechtsvliegtuigen.
Je zou je kunnen verkijken op de militaire setting, maar dit is een handelsmissie. Aan boord van het regeringstoestel zitten Micky Adriaansens (VVD), minister van Economische Zaken en Klimaat, premier Mark Rutte – beiden demissionair – en de Vlaamse minister-president Jan Jambon. Achterin het vliegtuig zit een groep van tientallen techondernemers die zaken komen doen in de VS.
Ze worden met open armen ontvangen door de burgemeester van Phoenix: Amerika koestert de strategische waarde van de chipsector en trekt buitenlandse investeerders aan met forse subsidies uit de US Chips Act, een stimuleringsfonds van 52 miljard dollar. Dat is de reden dat Nederlandse bedrijven als ASM en NXP aankondigen honderden miljoenen te steken in uitbreidingen van hun vestigingen in Arizona.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/06/28160536/data117745705-f01f90.jpg)
Rutte stapt uit, schudt wat handen en hurkt onder een F-35. Hij steekt zijn hoofd in de romp van de straaljager, waar normaal gesproken de raketten hangen. Mark oefent vast voor de NAVO, grappen de aanwezigen. De premier wuift die suggestie weg: welnee, joh.
Minister Adriaansens, nog op sportschoenen na de lange vlucht, voegt zich bij Rutte. Zij maakt zich zorgen. Nederlandse chipbedrijven investeren graag in Amerika, maar twijfelen hardop aan uitbreidingen in hun eigen land. Eind oktober ging er iets stuk in de relatie tussen bedrijfsleven en politiek. De Tweede Kamer nam tijdens een chaotische nacht twee controversiële maatregelen: minder belastingvoordeel voor kennismigranten en belasting op de inkoop van eigen aandelen, vanaf 2025. Die laatste ingreep is een fiscale klap in het gezicht voor beursgenoteerde ondernemingen. En een acute aanleiding om te overwegen het hoofdkantoor uit Nederland weg te halen.
Mark oefent vast voor de NAVO, grappen de aanwezigen. De premier wuift die suggestie weg: welnee, joh
Ook ASML, het waardevolste techbedrijf van Europa, twijfelt of het nog in Nederland past. Daarbij gaat het niet per se om belastingen, maar om banen en ruimte in Brabant. De fabrikant van chipmachines uit Veldhoven verwacht te verdubbelen in omvang, rondom 2030. Het gaat lokaal om 20.000 extra werknemers; tel je de bijkomende werkplekken bij toeleveranciers en andere bedrijven mee dan zijn het 72.000 banen. Al die mensen moeten opgeleid worden en ze moeten ergens wonen.
ASML (wereldwijd 43.000 werknemers, jaaromzet 27,6 miljard euro) begon veertig jaar geleden als joint venture van Philips en ASM. Inmiddels domineert het de markt voor lithografiesystemen, complexe kopieermachines voor de productie van chips. Sinds de techoorlog tussen de VS en China uitbrak, is Nederland dankzij die machines – ze kosten honderden miljoenen euro’s per stuk – een speler van geopolitiek belang.
Maar behalve kroonjuweel is ASML ook een „koekoeksjong”, in de woorden van Economische Zaken. Het bedrijf groeit zo hard dat de omgeving in de verdrukking gaat komen. De campus op bedrijventerrein De Run wordt tot het laatste gaatje volgebouwd, de woningen rondom Veldhoven en Eindhoven zijn onbetaalbaar voor gewone salarissen, de wegen zijn overvol – al is niet alle drukte aan ASML te wijten, vinden ze bij ASML.
Waar het volgens het bedrijf aan ontbreekt: technisch talent om de chipmachinemaker en de honderden toeleveranciers te blijven voeden. ASML zou het liefst in Nederland uitbreiden. Dat is ‘Plan A’. Maar ASML onderzoekt ook een ‘Plan B’, als het Nederlandse investeringsklimaat niet snel verbetert. Er zijn andere landen die lonken – je hoeft het aantal Eurocommissarissen, staatshoofden en hoogwaardigheidsbekleders maar te tellen die afgelopen jaren op audiëntie gingen in Veldhoven.
Adriaansens wil het koekoeksjong niet zien uitvliegen. Vandaar dat ze vanaf het najaar van 2023 gericht werkt aan een stimuleringsplan voor de Brainportregio, 21 gemeentes rondom Eindhoven, en de nationale chipindustrie. Daarvoor is hulp nodig van andere ministeries en een doorslaggevend duwtje van Rutte. Want pas als het industriebeleid chefsache is, maakt haar plan een kans. Dan moet de premier wel eerst zijn hoofd uit die F-35 halen.
Een complexe orkestratie
„Wanneer komt er nou een grote investeringsronde in Nederland?”, vraagt Jeroen Dijsselbloem zich in december af in NRC. Als burgemeester van Eindhoven is hij voorzitter van de Stichting Brainport. Hij ergert zich hardop aan de vrolijke gezichten in Phoenix, terwijl in Veldhoven, bij hem om de hoek, de boel dreigt vast te lopen.
Op 6 maart 2024 hoort de buitenwereld voor het eerst van Operatie Beethoven. De voorpagina van De Telegraaf meldt dat het kabinet een geheime operatie voorbereidt om een „dreigend vertrek” van ASML te voorkomen. De details worden later die maand bekend, als vijf ministers een gezamenlijke brief naar de Tweede Kamer sturen over extra investeringen in het ondernemingsklimaat voor de microchipsector.
Het bedrijf zou liefst in Nederland uitbreiden. Dat is ‘Plan A’. Maar ASML onderzoekt ook een ‘Plan B’, als het Nederlandse investeringsklimaat niet snel verbetert
In cijfers: 1,73 miljard euro bijgedragen door het Rijk, 778 miljoen euro door de regio en het bedrijfsleven. Bij elkaar ruim 2,5 miljard euro voor betaalbare huizen, betere wegen en ov-verbindingen en meer technisch onderwijs. Dat geld gaat niet naar ASML – dat is welvarend genoeg – maar naar openbare voorzieningen om de groeisprong mogelijk te maken.
Beethoven blijft lang buiten de publiciteit, om de beurswaarde van ASML niet te beïnvloeden en het politieke mijnenveld te mijden. Het plan komt immers uit de koker van een demissionair kabinet en moet ook afgestemd worden met het kabinet in wording van PVV, VVD, NSC, en BBB. Die partijen zitten nog midden in hun moeizame formatieproces.
In de Indiase supermarkt in Meerhoven waar Sowmya Sridhar (32, links) werkt ziet ze het steeds drukker worden.
Foto’s John van Hamond
De codenaam verwijst naar Eindhoven en Veldhoven en naar een grensverleggend componist: het Beethoven-plan is een complexe orkestratie waarin ministeries, de Brainportregio, de lokale politiek en het bedrijfsleven een rol spelen – als het even kan in harmonie.
De ontstaansgeschiedenis van Operatie Beethoven kent een lange aanloop, blijkt uit een reconstructie van NRC op basis van gesprekken met betrokkenen. Dat Zuidoost Brabant dankzij ASML uit zijn krachten groeit, is al langer bekend. In 2022 kwam er ruim 1,6 miljard euro beschikbaar om de bereikbaarheid in en om de regio Eindhoven te verbeteren. Maar dat meerjarenplan was gebaseerd op oude ramingen.
ASML is in 2021 verrast door de snelle groei van de chipindustrie, dankzij de AI-revolutie en de energietransitie, waarvoor veel halfgeleiders nodig zijn. De beoogde capaciteitsverdubbeling van ASML heeft effect op de omgeving: er zijn in de Brainportregio ruim 100.000 nieuwe woningen nodig.
ASML spreekt na 2021 regelmatig met de Brainportregio en de lokale gemeentes over de schaalsprong die nodig is, maar die boodschap landt niet in Den Haag. Adriaansens pleit in 2022 voor „actief industriebeleid” en meer ruimte voor industrie, het kabinet Rutte IV komt echter niet over de brug.
Seinen op rood
Tijdens een toespraak op de TU/Eindhoven, in september 2023, beticht ASML-topman Peter Wennink Nederland van luiheid. „Dik, dom en blij”, is zijn omschrijving. Het is dezelfde soundbite die de Amerikaanse minister Malcolm Baldrige in de jaren tachtig gebruikte om bureaucratische molens in beweging te zetten. Dat is ook Wenninks doel.
Adriaansens pleit in 2022 voor „actief industriebeleid”, Rutte IV komt echter niet over de brug
Op vrijdag 10 november 2023 bezoeken enkele nieuw gestarte ambtenaren van het ministerie van Economische Zaken het ASML-hoofdkantoor, voor een kennismakingsgesprek met Wennink en financieel directeur Roger Dassen. Groeien is voor ASML geen keuze, leggen die uit: de chipmachinemaker moet mee in het tempo dat TSMC, Samsung, Intel en andere chipfabrikanten dicteren.
Voor expansie in Nederland staan de seinen op rood. ASML plaatst de problemen in drie buckets, emmers die overlopen. De eerste categorie ligt gevoelig: gebrek aan overleg tussen Den Haag en Veldhoven over exportcontroles naar China. De meest geavanceerde machines mogen daar niet meer toe en Washington verandert zelf de regels om de speelruimte van ASML te verkleinen. Den Haag doet weinig om de Amerikaanse druk te weren. Zo wordt ASML in november teruggefloten als het lithografiemachines naar China wil verschepen, die al een exportstempel hadden gekregen van de minister van Buitenlandse Handel. Alsjeblieft, geen verrassingen meer, dringen Wennink en Dassen aan.
Over exportregels heeft Economische Zaken weinig te zeggen. Maar om te groeien vraagt ASML andere garanties, de tweede bucket: het vastgelopen stikstofdossier dreigt de aanleg van huizen en infrastructuur te vertragen. Daarnaast is er geld nodig voor technische opleidingen, in de Brainport-regio en ook de rest van Nederland.
En dan is er een derde bucket: de fiscale belemmeringen. De belastingmaatregelen die de Tweede Kamer eind oktober nam zijn de druppel die de emmer doet overlopen. Zonder belastingvoordelen voor kenniswerkers wordt het nog moeilijker het technisch talent uit het buitenland aan te trekken. Ook de belasting op de inkoop van eigen aandelen moet van tafel – ASML koopt immers voor miljarden in.
De belastingmaatregelen die de Tweede Kamer eind oktober nam zijn de druppel die de emmer doet overlopen
Het gesprek eindigt in huiswerk voor de topambtenaren. Die leggen uit dat hun speelruimte klein is, omdat een demissionair kabinet niet maar zo in actie kan komen. Vertrekken uit Nederland, daarmee dreigt ASML die vrijdag in november niet. Het bedrijf vraagt om zekerheid voor de toekomstige uitbreiding. Wennink en Dassen laten wel achterwege dat ASML al een nieuwe plek op het oog heeft: Brainport Industries Campus (BIC), tussen Eindhoven Airport en de snelweg A2. Die locatie blijft onder de pet, om speculatie met grond tegen te gaan.
Foutje, bedankt
De debatten in de Tweede Kamer hebben de lading van ‘arme mensen versus rijke bedrijven’. Pieter Omtzigt wil het belastingvoordeel voor kennismigranten afromen, een gelegenheidscoalitie van GroenLinks, PvdA en ChristenUnie wil de verhoging van het minimumloon financieren door de inkoop van eigen aandelen te belasten. Dat is een ‘showstopper’ voor beursgenoteerde bedrijvenen, de hogere drempels voor kenniswerkers raken de hele techsector.
Zonder belastingvoordelen voor kenniswerkers wordt het nog moeilijker het technisch talent uit het buitenland aan te trekken
Adriaansens en Van Rij proberen de fracties om te praten, maar die hebben zich ingegraven in hun politieke loopgraven. In de nacht van 26 op 27 oktober 2023 stemt de Tweede Kamer voor de fiscale aanpassingen. Die avond worden nog eens alle zeilen bijgezet om politici te bewerken. De Brainportregio vraagt ondernemers in hun eigen netwerk contactpersonen in Den Haag te benaderen en aan te dringen op een adempauze, „voordat er ongelukken gebeuren”. Niemand krijgt de PVV te pakken, maar VDL-topman Willem van der Leegte heeft nog een telefoonnummer van Dion Graus, een vertrouweling van Wilders.
In de ASML-toren bellen Peter Wennink en Roger Dassen hun contacten in Den Haag. Er wordt druk gediscussieerd in de app-groep van de Finance Executive Association, waarin de financieel directeuren van beursgenoteerde Nederlandse ondernemingen elkaar op de hoogte houden. Onvertogen woorden vallen niet – cfo’s laten zich over het algemeen diplomatiek uit – maar de frustratie is groot als de Kamer midden in de nacht toch voor de moties stemt.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/06/28160540/data117748254-2ae84e.png)
Spreek je zorgen in het openbaar uit, dringt Adriaansens aan. Zelf uit ze haar kritiek een dag na de stemming voor elke draaiende camera, onverholen. Bedrijven moeten hun mond opendoen, vinden ze ook bij VNO-NCW: in kranten, tijdens kwartaalcijfers, op feesten en partijen.
Er volgt een koor van protesten in landelijke media. „Ons hoofdkantoor is zo verhuisd”, zegt chipfabrikant NXP. Onderzoeksinstituut TNO en Jeroen Dijsselbloem uiten hun verbazing in NRC.
ASML-topman Peter Wennink heeft geen aansporing nodig, maar ook Benjamin Loh van ASM International twijfelt in De Telegraaf hardop over het vestigingsklimaat. ASM overweegt een extra onderzoekstak te starten in Nederland. Dat zou een investering van honderden miljoenen euro’s kunnen zijn – net als de ASM-uitbreiding in Arizona – maar dat lukt niet zonder goede voorwaarden voor kennismigranten. Al is ASM (jaaromzet 2,6 miljard euro) een maatje kleiner dan ASML, het vraagt om dezelfde voorspelbaarheid en continuïteit van beleid. Niet een nieuwe strategie met elke nieuwe regering. Dan kun je beter in Singapore uitbreiden, met gunstiger belastingvoorwaarden.
Het clubje van Micky
What the f…, dit gaat me niet gebeuren, denkt Adriaansens als ze over ASML’s twijfel hoort en de chaos in de Tweede Kamer probeert te overzien. Ze sluit een ‘bondje’ met Marnix van Rij (CDA), de staatssecretaris die over de Belastingdienst gaat, en maakt met hulp van VNO-NCW een rondje langs de bedrijven. De schrik zit er bij iedereen goed in – zelfs, door alle ophef, bij de indieners van de moties. De plannen voor de belasting op aandeleninkoop worden in december afgezwakt in de Eerste Kamer.
De manier waarop de Kamer besluiten nam zonder op de langetermijngevolgen te letten, stuit het bedrijfsleven tegen de borst. Maar in plaats van te blijven mopperen op ‘onervaren’ politici, steken ze de hand ook in eigen boezem. Er schort iets aan de eigen lobby. Blijkbaar hebben we het belang van onze sector niet goed duidelijk gemaakt, zeggen de ondernemingen.
Met de wensenlijst uit Veldhoven in de hand gaat de VVD-minister op zoek naar meer geld, ook buiten haar eigen departement. Ze praat met de nieuwe minister van Financiën Steven van Weyenberg (D66) over extra potjes en vraagt ministers Hugo de Jonge (Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, CDA) en Mark Harbers (Infrastructuur en Woningbouw, VVD) of ze bereid zijn mee te denken. Dat willen ze, maar de enige substantiële financiële rek zit in Adriaansens eigen Nationaal Groeifonds. Daarin is 20 miljard euro gereserveerd voor innovatieplannen, bestemd voor verdienvermogen op de lange termijn. Daar kun je de ontwikkeling van de Brainportregio, met zevenduizend techbedrijven en bedrijfjes, ook onder scharen.
Blijkbaar hebben we het belang van onze sector niet goed duidelijk gemaakt, zeggen de ondernemingen
In de ministerraad stelt Adriaansens voor een ‘taskforce’ op te richten, een aparte club topambtenaren die de inspanningen van de verschillende departementen coördineert. Eind januari, vlak nadat ze samen op handelsmissie geweest zijn naar Phoenix en beiden zagen hoe de Nederlandse chipindustrie in de Amerikaanse woestijn in de watten gelegd wordt, krijgt ze steun voor haar plan bij Mark Rutte.
De premier heeft de problemen van ASML nu op het netvlies, mede omdat Wennink bij de presentatie van de jaarcijfers opnieuw zijn twijfels over uitbreiding in Nederland uitspreekt. Rutte zet zijn gewicht achter Beethoven. Hij wil ASML niet net als Unilever, Shell en DSM zien vertrekken naar het buitenland. Het wordt nu echt chefsache, of in de woorden van een topambtenaar: „Rutte zei: ik wil dat jullie dit regelen met elkaar, en houd me op de hoogte als het ergens op stuk dreigt te lopen.”
Micky Adriaansens voert de regie. Woensdag is taskforcedag: vanaf begin februari vergadert een groep topambtenaren wekelijks bij het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Ook collega’s van Binnenlandse Zaken en Onderwijs, Wetenschap en Cultuur schuiven aan en die van Infrastructuur en Waterstaat. Ondertussen praten de bewindslieden elkaar bij in de Blauwe Zaal bij het ministerie van Algemene Zaken.
Lees ook
‘Strategie is een vies woord in Den Haag’
Grotemensengesprekken
Het Haagse steunplan voor de Brainportregio is al in gang, zonder dat de Brainportregio er zelf iets van afweet. De naam ‘Beethoven’ sijpelt half februari door in Eindhoven tijdens de voorbereidingen voor het reguliere overleg tussen Den Haag en Brainpoint. Stijn Steenbakkers, de Eindhovense wethouder economie, hoort het via zijn CDA-contacten en ASML.
Daarna begint de concrete invulling en de ‘grotemensengesprekken’, zoals Paul van Nunen het noemt. Hij is directeur van ontwikkelingsorganisatie Brainport Development, die de contacten tussen Brabant en Den Haag warmhoudt.
De Beethoven-taskforce wil weten wat er exact nodig is om het plan concreet te maken, een proces dat weken duurt. Hoeveel huizen, bussen, fietspaden, spoorbewegingen, technologiestudenten en sociale voorzieningen? ASML houdt zich afzijdig: dit is een zaak voor de regio. Alle betrokkenen moeten een geheimhoudingsverklaring tekenen, om uitlekken te voorkomen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/06/28160535/data117745147-7a4505.jpg)
Tijdens een Brainportoverleg op 29 februari, begeleiden burgemeester Dijsselbloem en wethouder Stijn Steenbakkers een gezelschap van topambtenaren, drie ministers, twee staatssecretarissen en één gedeputeerde van de provincie Noord-Brabant, door het centrum van Eindhoven. Ze loodsen hen via een strategische route van de Technische Universiteit Eindhoven naar Villa De Laak, een rijksmonument dat Philips vroeger gebruikte om hoge gasten te ontvangen. De wandeling gaat dwars door KnoopXL, het spoorgebied dat Eindhoven wil ontwikkelen om leefbaar te blijven: nieuwe woningen voor ruim 15.000 mensen, betere bus- en treinverbindingen een stadsboulevard en de terugkeer van een oud riviertje – de Gender.
Villa De Laak is een goed gekozen plek om verder te onderhandelen over de toekomst van Brainport. Wie hier binnenstapt, ruikt het erfgoed van Philips, dat in de vorige eeuw welvaart bracht met zijn maakindustrie. De onderliggende boodschap: ASML is de erfgenaam van Philips, de multinational die in de 21ste eeuw voor welvaart zorgt en wil doorgroeien.
Operatie Beethoven zou kunnen helpen, maar het bedrag staat nog niet vast. Aanvankelijk denkt Adriaansens dat een miljard euro genoeg is. Jeroen Dijsselbloem zet veel hoger in: hij rekent op 5 tot 8 miljard, tot 2040. „Potjes genoeg – het kabinet slaagt er toch niet in om al het geld uit te geven”, zegt hij half maart in tv-programma Buitenhof.
Villa De Laak is goed gekozen om te onderhandelen, je ruikt er het erfgoed van Philips
Dijsselbloem is een stevige onderhandelaar, merkt Adriaansens, mede dankzij zijn ervaring als minister van Financiën in het kabinet Rutte II. Laat die staatsschuld maar oplopen, zegt de Eindhovense burgemeester, die in zijn periode als minister juist hard wilde bezuinigen.
Maar het demissionaire kabinet kan niet zo ver over zijn graf heen regeren en daarom loopt de begroting van Beethoven tot 2030. Wel komt er na 2031 jaarlijks structureel 80 miljoen euro bij voor onderwijs. Adriaansens doet een greep van 1,3 miljard euro uit het Groeifonds, dat inmiddels al op pauze is gezet. Adriaansens gaat daarna op „outreach” bij alle fractiesvoorzitters. Ook bij Geert Wilders, Pieter Omtzigt en Caroline van der Plas, om te voorkomen dat Beethoven in de volgende regeerperiode meteen wordt gesmoord.
In het hoofdlijnenakkoord van het nieuwe kabinet lijken de gewraakte belastingmaatregelen teruggedraaid. De Brainportregio reageert positief. „Buitenlandse studenten en werknemers blijven welkom in Nederland, omdat we hen heel hard nodig hebben in de hightechmaakindustrie.” Maar bij VNO-NCW durven ze nog niet te juichen. Pas als het straks, in september, in de Miljoenennota is vastgelegd, halen ze opgelucht adem.
Brainportiseren
In april 2024, een maand na de bekendmaking van Operatie Beethoven, tekent ASML een intentieverklaring om te blijven groeien in Brabant. De locatie ligt op zeven kilometer van het hoofdkantoor: de Brainport Industries Campus – voormalige Philips-grond die al grotendeels in bezit is van de gemeente Eindhoven. Nu nog groene weilanden, straks biedt het de ademruimte die ASML zoekt.
„Zie die verklaring maar als een soort van ondertrouw”, zegt Brainport-wethouder Steenbakkers in juni 2024. Hij poetst zijn tanden, in zijn kantoor op het stadhuis van Eindhoven. Snel, want de taxi naar Den Haag staat te wachten voor de afscheidsreceptie van Hugo de Jonge.
Spelende kinderen in Meerhoven, waar veel expats wonen.
Foto’s John van Hamond
Nadat ASML op de trom sloeg, krijgt het techcluster rondom Eindhoven de strategische investeringsronde waar het om vroeg. Het budget voor de schaalsprong is vooralsnog 4,1 miljard euro: 1,6 miljard uit 2022 en de 2,5 miljard van Beethoven. Het wordt een klus om dat bedrag goed uit te geven. De Metropoolregio Eindhoven voert de regie over de uitvoering – daar zitten straks programmamanagers die 21 gemeentes door het vergunningenwoud moeten loodsen, met lastige thema’s als stikstof en tekort aan stroomvoorzieningen.
Eén ding is zeker: de investeringen in Brainport zijn niet alleen goed voor Zuidoost-Brabant. Voor het opleiden van nieuw talent zijn ook technische universiteiten in Delft, Groningen en Twente nodig. En in Tilburg, Oss en Den Bosch merken ze ook dat ASML groeit: vollere treinen, vollere wegen. De regio Arnhem-Nijmegen vraagt inmiddels om een ‘Operatie Chopin’ voor de eigen techsector. Kom maar bij Brainport, zegt Dijsselbloem, die ook partnerschappen sluit met Vlaanderen en Limburg.
We zijn hier eigenlijk heel Nederland aan brainportiseren, zegt Steenbakkers. Zijn uitdaging is om alle burgers in zijn stad mee te laten delen in de extra welvaart – ook mensen die niet in de techsector werken.
Er zijn behalve wegen en woningen ook andere voorzieningen nodig: meer huisartsen, scholen, sportlocaties, culturele centra. Eindhoven mag zich dan in het middelpunt van de geopolitiek bevinden, het moet er wel gezellig blijven.
ASML bemoeit zich daarom actief met de omgeving; het bedrijf sponsort nieuwbouwprojecten voor betaalbare woningen, geeft technieklessen op school en betaalt de sportclub en sportkleding voor kinderen uit arme gezinnen. De meest recente geste, van 4,2 miljoen euro: 50.000 kinderboeken voor de Eindhovense bibliotheek, in 82 verschillende talen.
Eindhoven mag zich dan in het middelpunt van de geopolitiek bevinden, het moet er wel gezellig blijven
De Eindhovenaren zien hun stad veranderen in een global village, met grote verschillen in inkomsten en culturele achtergronden. De schoolklassen zitten vol met kinderen die een andere taal dan Nederlands spreken, weet ook Steenbakkers. Hij herhaalt zijn oneliner: zijn stad wordt geen San Francisco aan de Dommel. „Ik noem het liever ‘Eindje aan de Gender’.
Steenbakkers vertrouwt erop dat het „ons samen” gaat lukken. „Honderd jaar geleden telde Eindhoven ook veel nieuwkomers, toen Philips hier zijn fabrieken uitbreidde. We moeten niet doen alsof dit helemaal nieuw is voor onze regio.”
