Hoe goed is Europa voorbereid op de Russische dreiging? En drie andere vragen over de geopolitieke spanningen

Een golf van verontwaardiging ging door Europese hoofdsteden: de Amerikaanse president Donald Trump wil over het hoofd van Europa en Oekraïne een vredesdeal sluiten met Rusland. Na de bekendmaking van Trump dat hij hierover met de Russische president Poetin heeft gebeld, deed vicepresident JD Vance er nog een schep bovenop, met een frontale aanval op de Europese democratie. Europese leiders reageerden geschokt. Zijn de Verenigde Staten nog wel een bevriende natie? Kan Europa voor zijn veiligheid nog wel op steun rekenen van Amerika?

Trumps mensen kondigden aan dat de onderhandelingen over een einde aan de oorlog in Oekraïne later deze week in Saoedi-Arabië een exclusief Amerikaans-Russisch onderonsje zouden worden, zonder Europa en zonder Oekraïne. Minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio nuanceerde dat enigszins: hij noemde het zondag juist „essentieel” dat Europese landen betrokken worden bij de „daadwerkelijke” vredesonderhandelingen.

Maar dat doet binnen Europa niets af aan het gevoel dat het continent buitenspel staat. Door de Amerikaanse opstelling loopt de spanning met het Rusland van Poetin op. De vrees bestaat dat de Russische invasie uiteindelijk wordt beloond met het afstaan van het oostelijk deel van Oekraïne en dat Rusland zich na een staakt-het-vuren of fragiel vredesakkoord kan herbewapenen en de Europese veiligheid nog meer kan bedreigen, zeker als de steun van de VS niet meer vanzelfsprekend is.

Vier vragen om de huidige geopolitieke situatie te begrijpen aan de hand van opnieuw relevante artikelen uit NRC.

1Waarom is Europa zo geschokt?

De alliantie die na de Tweede Wereldoorlog zo zorgvuldig is opgebouwd, staat ineens op instorten. De Amerikaanse steun voor de veiligheid van Europa is niet meer vanzelfsprekend. Of was dit vooral een frontale botsing met de nieuwe populistische koers in Washington die nog niet is ingewerkt, vroeg geopolitiek redacteur Michel Kerres zich af in een analyse over de Veiligheidsconferentie in München van afgelopen weekend. „Bedremmeld stonden Europese leiders opeens op een kruispunt in de geschiedenis van het Westen.” Het kernproduct van een defensie-alliantie is eenheid en die is op het moment ver te zoeken. Europese leiders staan voor een duizelingwekkende taak om snel een actieplan voor Oekraïne en de veiligheid van Europa te maken.

De Weimar-gesprekken over Oekraïne in Parijs op 12 februari, met onder meer links de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock met de hoge vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken van de EU, Kaja Kallas.

Precies een jaar geleden voorzag de Israëlische militair historicus Martin van Creveld in een interview al dat Europa een acuut probleem heeft. „Europeanen zijn gewend aan het comfortabele leven. Ze hebben de wil niet meer om te vechten.” Niet alleen is Europa na jarenlang bezuinigen op defensie militair onvoorbereid op dreigingen, het grootste obstakel is volgens hem „psychologisch, spiritueel”. De Europese eenwording, met als motto ‘nooit meer oorlog’, is in zijn ogen té geslaagd. Europeanen voelen zich nu zo comfortabel dat ze niet meer weten wat ze moeten doen als iemand hén aanvalt. Dat maakt hen zwak, betoogde Van Creveld.

2Wat betekenen de gesprekken tussen de VS en Rusland voor Oekraïne?

De oorlog is een keerpunt in de Oekraïense geschiedenis, zei historicus Jaroslav Hrytsak een jaar geleden in een interview . „Dit is de ultieme kans om definitief uit de Russische greep te komen. Oekraïne was nog nooit zo Oekraïens en pro-Europees als nu.” Maar die hoop lijkt nu verder weg dan een jaar geleden, als je tussen de regels leest van de recente Amerikaanse uitlatingen: Oekraïne zal een belangrijk deel van zijn grondgebied moet afstaan.

Een delegatie met Amerikaanse vice-president JD Vance (rechts) tijdens een ontmoeting met Oekraïense president Volodymyr Zelensky in München op vrijdag 14 februari.

Oekraïnespecialist Bob Deen, analist van Instituut Clingendael, vertelde in een interview in december, toen president-elect Trump al had gezegd snel met Poetin te willen onderhandelen, dat Oekraïne de lat hoog wil leggen voor een eventueel akkoord met de Russen: de vrede moet alomvattend, rechtvaardig en duurzaam zijn. Deen is onderdeel van een groep internationale experts die in opdracht van Oekraïne heeft geholpen om zich op vredesbesprekingen voor te bereiden. Deen voorspelde al dat Rusland zou proberen met Trump niet alleen over Oekraïne te praten, maar „over de hele puzzel”. Over China, het Midden-Oosten, over Europa, over grondstoffen. Precies dat lijkt nu te gebeuren. „Oekraïne is bang dat ze maar één stukje van de puzzel zijn, dat Trump makkelijk zal weggeven”, aldus Deen.

3Wat wil Rusland?

Duidelijk is dat Rusland belang heeft bij het losweken van de Verenigde Staten van Europa in het algemeen en Oekraïne in het bijzonder. Hoe zwakker zij achterblijven, hoe meer mogelijkheden Rusland heeft om later weer de strijd aan te gaan. Poetin heeft ook voor intern gebruik een sterke deal nodig. Een nederlaag in Oekraïne zou wel eens zijn politieke einde kunnen betekenen, want dan kan hij de steun van zijn vertrouwelingen verliezen, schreef correspondent Eva Cukier in 2023 in een portret van Vladimir Vladimirovitsj Poetin.

Zijn aantreden was voor het westen een geruststellende optie, want de nieuwe president sprak over vrijheden, democratie en burgerrechten, hij was jong en sportief en als geheelonthouder na Boris Jeltsin een verademing. Maar alles is nu anders. De hoop van het westen dat Poetin wel aan de kant geschoven zou worden voor een gematigder Russische leider, leek ijdel. „Het lijkt haast onvoorstelbaar dat hij ongeschonden uit de strijd tevoorschijn zal treden”, aldus het portret. „Maar als Vladimir Poetin de afgelopen twintig jaar iets heeft laten zien, dan is het zijn opmerkelijke overlevingskunst. En zolang hij zelf gelooft in een victorie zullen zijn vertrouwelingen hem niet in de steek laten. Het verhaal Poetin is voorlopig nog niet ten einde.”

In Rusland zelf legt het Kremlin Poetins versie van de geschiedenis op aan scholen, zo was in januari te lezen in een verhaal over hoe de Russische jeugd maar één waarheid hoort: die van Vladimir Poetin. „Een verhaal waarin Oekraïne als natie geen bestaansrecht heeft, Russische militairen optreden als ‘bevrijders’ van de onderdrukten en de Russische geschiedenis bol staat van de heldendaden.”

De man die voor Poetin de onderhandelingen tot een goed einde moet brengen, is oud-bankier Kirill Dmitriëv en familievriend van Poetin. „Via Kirill Aleksandrovitsj kun je bijna elk probleem oplossen”, zeggen mensen die hem kennen.

Maar wat is zijn woord waard? De geschiedenis heeft immers geleerd dat het woord van Poetin geen waarde heeft: Rusland heeft de afgelopen jaren talloze beloften en verdragen geschonden, zo viel vorige week te lezen in het artikel over de perspectieven van Oekraïne, Rusland, Europese Unie en de Verenigde Staten.

4Hoe goed is Europa voorbereid op de Russische dreiging?

Europese landen hebben decennialang hun krijgsmachten verwaarloosd, was de conclusie in het eerste deel van de serie De verdediging van Europa. Een militaire inhaalslag is noodzakelijk, maar de Europese Unie staat nog voor een ingewikkelde discussie over hoe de honderden miljarden opgehoest moeten worden. Dat geld gaat dan voor een groot deel naar de defensieindustrie. Het liefst naar Europese bedrijven, maar Trump zal ook de koop van meer Amerikaanse wapens willen afdwingen. In de Italiaanse havenstad La Spezia, waar het bedrijf Leonardo is gevestigd, is te zien hoe meer samenwerking tussen Europese defensiebedrijven er uit kan zien: hier wordt een hypermoderne tank gebouwd, het resultaat van een Italiaans-Duitse joint venture.

Is de Europese burger weerbaar genoeg om een oorlog of andere grote crisis aan te kunnen? Nederland heeft wat dat betreft nog wel een slag te maken. Rob Bauer, voorzitter van het Militair Comité van de NAVO, riep burgers vorig jaar op een noodpakket aan te schaffen. In een interview in december had hij een duidelijke boodschap: veiligheid kun je niet enkel uitbesteden aan militairen. De hele samenleving moet bijdragen. In Finland, buurland van Rusland, zijn ze al een paar stappen verder, bleek uit de reportage Water, contant geld en een radio op batterijen: elke Fin kan 72 uur overleven in een crisissituatie.

Delen





Mail de redactie