Hoe de oorlog in Oekraïne ook een militaire proeftuin voor de Verenigde Staten is

Vroeg in de ochtend van 15 februari voert de Oekraïense luchtmacht een aanval uit op een Russische commandopost bij het plaatsje Marinka, even ten westen van de door Rusland bezette stad Donetsk. De vliegtuigen dateren nog uit de Sovjettijd, maar de drie 500-ponders die ze afwerpen zijn Amerikaans, en het neusje van de zalm. De JDAM-ER (Joint Direct Attack Munition-Extended Range) is een ‘domme’ bom die met beweegbare staartvinnen en gps is veranderd in een precisiewapen met een afwijking van minder dan vijf meter.

Door twee uitklapbare vleugels kan hij over een afstand van bijna zeventig kilometer naar zijn doel zweven. Met de JDAM-ER, die de VS sinds kort leveren, kunnen de Oekraïense toestellen buiten het bereik van de Russische luchtafweer blijven. Hard en laag vliegen de piloten onder de Russische radar en schieten dan heel even omhoog om de bommen van grote afstand af te werpen. Daarna doet de techniek zijn werk.

Tenminste, dat is de bedoeling.

Westerse luchtvloot stofzuigt de ether voor ‘intel’

Geheime, in april gelekte documenten van het Amerikaanse ministerie van Defensie, nu bekend als de Pentagon Leaks, laten zien dat er problemen zijn met de JDAM-ER. Van de drie bommen die op 15 februari worden afgeworpen, komt er slechts één tot ontploffing. De andere twee zijn blindgangers; ze exploderen niet. Slechts één van de twee gebouwtjes van de Russische commandopost wordt getroffen. En, zo blijkt ook uit de documenten: bij andere luchtaanvallen zijn de bommen weliswaar ontploft, maar kwamen ze ver naast het doel neer.

Het haperen van de bommen is zo urgent dat de Joint Chiefs of Staff, het hoogste militaire orgaan van de VS, erover wordt gebrieft, blijkt uit een presentatie van eind februari, onderdeel van de Leaks. Voor de blindgangers lijkt dan al een oplossing beschikbaar. Maar de ‘afzwaaiers’ vormen een ernstiger probleem. De Russische troepen maken op grote schaal gebruik van jammers: stoorzenders die het gps-signaal kunnen onderdrukken, krijgt viersterrengeneraal Mark Milley, Amerika’s hoogste militair, te horen.

Daardoor kunnen de bommen tijdens hun vlucht het signaal van de gps-satellieten kwijtraken dat hen naar het doel leidt. Van de negen bommen die de Oekraïense luchtmacht dan heeft afgeworpen, hebben er vier hun doel gemist „vanwege Russische storingseffecten”, aldus de briefing. Voordat de JDAM-ERs worden ingezet, hebben de Amerikanen tegen de Oekraïners gezegd, is het belangrijk om éérst de jammers uit te schakelen. „Russische gps-jammers hebben een hoge prioriteit bij SAG-U.”’, zo stelt de presentatie.

Tussen alle afkortingen in de militaire wereld is SAG-U een nieuwkomer. De Security and Assistance Group-Ukraine is een hoofdkwartier onder Amerikaans bevel, opgericht in de maanden na de Russische aanval op Oekraïne, vorig jaar, en gevestigd op de Amerikaanse basis in Wiesbaden, Duitsland. De driehonderd militairen die er werken, zo staat in een persbericht dat het Amerikaanse leger afgelopen november publiceerde, richten zich volgens het Pentagon op het coördineren van de internationale wapenleveranties aan Oekraïne en het trainen van Oekraïense militairen. Bovendien zal SAG-U Oekraïne helpen zijn „situational awareness” van het land te „verhogen”.

Militairen weten wat met ‘situational awareness’ wordt bedoeld. De VS maken er ook geen geheim van: om Oekraïne te helpen de oorlog te winnen, gaat een ongekend grote hoeveelheid inlichtingen naar Kyiv. Maar over wát er precies wordt gedeeld met Oekraïne zijn het Witte Huis en het Pentagon een stuk minder transparant. Al te rechtstreekse betrokkenheid is riskant. De regering-Biden wil koste wat kost voorkomen dat zij in een directe confrontatie met Moskou belandt.

Een nieuwe inventarisatie van de Pentagon Leaks door NRC illustreert hoever de VS durven te gaan. Uit drie gelekte documenten blijkt dat Amerikaanse specialisten nauw zijn betrokken bij Oekraïense luchtaanvallen op de commandopost bij Marinka (15 februari), op een brug bij Kreminna (19 februari) en op een verzamelpunt van troepen in de buurt van het zwaar bevochten Bachmoet (21 februari). De documenten zijn kort na de aanval opgemaakt en analyseren de schade die daarbij is aangericht.

Maar de drie schaderapporten (Battle Damage Assessments of BDA’s) bevatten óók sterke aanwijzingen dat de Amerikanen rechtstreeks betrokken waren bij de voorbereiding van de aanvallen; bij twee van de doelwitten staat expliciet vermeld dat het gaat om een US-Produced/US-Mensurated Target. ‘Produce’ en ‘mensurate’ (letterlijk: de maat nemen) zijn vaste begrippen uit de Amerikaanse militaire doctrine – in deze context draait het om respectievelijk het identificeren van het doelwit en het berekenen van de exacte coördinaten van het doel.

Laboratorium

De Amerikaanse hulp bij dit proces van ‘targeting’ zorgt ervoor dat de Oekraïense luchtmacht en artillerie met dodelijke precisie kunnen toeslaan en dat Rusland in bijna anderhalf jaar oorlog hoge verliezen heeft geleden. Tegelijkertijd is de oorlog, het grootste conflict op het Europese continent sinds 1945, een laboratorium om nieuwe technologie te testen in de praktijk. Daarbij draait het minder om militaire hardware dan om slimme software die volgens velen een derde militaire revolutie zal inluiden, na de uitvinding van het buskruit en de atoombom: AI, of kunstmatige intelligentie.

Het risico dat de westerse steun aan Oekraïne escaleert tot een rechtstreekse confrontatie met Rusland is niet denkbeeldig. Op 29 september vorig jaar schiet een Russisch gevechtsvliegtuig in internationaal luchtruim boven de Zwarte Zee bijna een Brits spionagevliegtuig met 27 bemanningsleden uit de lucht. Volgens de Britse minister van Defensie Ben Wallace werd de onbewapende RC-135 Rivet Joint onderschept door twee Russische gevechtsvliegtuigen, waarna een van de twee een raket afvuurde – zonder iets te raken.

Data van het slagveld zijn een goudmijn

Als de Britten opheldering vragen bij het Russische ministerie van Defensie, zegt Moskou dat de raket per ongeluk is gelanceerd door een ‘technische fout’. Anonieme Amerikaanse regeringsfunctionarissen laten aan The New York Times weten dat het ernstiger was: de Russische vlieger dacht dat hij toestemming had om te vuren en drukte op de knop, maar de raket bleek niet te werken. Het incident is voor Londen aanleiding om de verkenningsvluchten boven de Zwarte Zee tijdelijk op te schorten. Daarna vliegen de Britse spionagevliegtuigen alleen met een eigen Britse escorte van twee Typhoons.

Het incident staat niet op zichzelf. Uit een gelekt document voor de Amerikaanse Joint Chiefs of Staff blijkt dat er van september tot februari dit jaar vijf keer een westers spionagevliegtuig door Russische gevechtsvliegtuigen wordt geschaduwd. Op 10 december leidt dit bijna tot een nieuw incident, als Russische jagers een Britse formatie van één RC-135 en twee Typhoons tot een afstand van dertig meter naderen – gevaarlijk dichtbij.

De Russische irritatie over de westerse vluchten valt goed te begrijpen, zegt generaal buiten dienst Mart de Kruif, die in 2008 en 2009 het bevel voerde over het zuidelijke commando van de NAVO-macht in Afghanistan en daarbij dagelijks besliste over de inzet van verkenningsvliegtuigen en luchtaanvallen. „Het Westen houdt Oekraïne van alles op de hoogte”, zegt De Kruif. „Daardoor is het voor de Russen vrijwel onmogelijk om de Oekraïners te verrassen.”

Stofzuigen

Al vóór de Russische invasie op 24 februari 2022 hielden westerse spionage- en observatievliegtuigen het Oekraïense grondgebied nauwlettend in de gaten. De toestellen zitten vol met geavanceerde waarnemingssystemen. Met hun radars kunnen ze zien wat er op de grond gebeurt, ook als het bewolkt is. Infraroodsensoren zien de warmte van een dieselmotor.

Toestellen als de RC-135, de E-8C Joint Stars of de P-8 Poseidon stofzuigen het elektromagnetische spectrum, waarbij volautomatisch complete communicatienetwerken tot aan de individuele gsm in kaart worden gebracht. Daardoor kunnen de Russische bevelslijnen worden herkend en troepenconcentraties gesignaleerd. Evenals de posities van Russische luchtafweer en stoorzenders. Informatie over de vijand is altijd belangrijk geweest, maar in de oorlog van de 21ste eeuw is dit geheel aan waarnemingen (in jargon Intelligence, Surveillance and Reconnaissance of ISR) een sleutelcapaciteit geworden, omdat technologie nu zo veel opties biedt.

In de afgelopen twintig jaar zijn de manieren om gevechtsinlichtingen te verzamelen explosief gegroeid. Onbemande drones, zoals de MQ-9 Reaper en de RQ-4 Global Hawk kunnen langer dan 24 uur achtereen in de lucht blijven. Het aantal satellieten dat vanuit de ruimte het aardoppervlak scant is exponentieel gegroeid. Internetverkeer bevat een schat aan informatie over de tegenstander.

Gekoppeld aan precisiewapens die over grote afstand kunnen worden ingezet hebben inlichtingen steeds vaker een direct en dodelijk effect. „De informatievoorziening, intel zoals militairen zeggen, is een wapensysteem op zichzelf geworden”, zegt Arnaud van Kleef, ISR-expert bij het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR).

Ook hier zijn het de VS die de toon zetten. In een beleidsstuk uit 2015 spreekt de Amerikaanse luchtmacht van Global ISR, een wereldwijde militaire informatiepositie, zoveel mogelijk in real-time.

En dat lijkt geen grootspraak. Air man eerste klas Jack Teixeira, die verdacht wordt van het publiceren van de Pentagon Leaks, werkte bij een belangrijke schakel in dit wereldomspannende netwerk: een basis van de Air National Guard op Cape Cod. Die basis biedt tevens onderdak aan zo’n 1.200 militairen van het Distributed Common Ground System, een gigantisch informatienetwerk dat de data van honderden drones, verkenningsvliegtuigen en spionagesatellieten verzamelt en distribueert naar andere krijgsmachtonderdelen.

Machtige luchtvloot

De stukken die Teixeira lekte laten zien hoe deze machtige luchtvloot in dienst wordt gesteld van Oekraïne. Op 26 februari van dit jaar rapporteert J-32 – het bureau dat bij het Amerikaanse oppercommando alle ISR-operaties coördineert – dat er sinds eind september 77 vluchten boven de Zwarte Zee zijn uitgevoerd: bijna om de dag een vlucht.

De bijgevoegde kaart toont hoe Amerikaanse, Britse en Franse vliegtuigen heen en weer vliegen in een rechte lijn, oost-west, west-oost, in internationaal luchtruim zuidelijk van de Krim.

Naast deze vluchten boven de Zwarte Zee worden er vluchten uitgevoerd boven de Oostzee, en boven Polen en Roemenië, langs de Oekraïense grens. Verder komen er 24 uur per dag beelden binnen via militaire en commerciële satellieten en luistert de Amerikaanse spionagedienst NSA via een wereldwijd netwerk het internet af.

Datastroom

Het verzamelen van data is slechts het begin van ISR, zegt expert Arnaud van Kleef. Zeker zo belangrijk is het verwerken van alle informatie tot inlichtingen die werkelijk waardevol zijn. Zoals vijandelijke doelen die kunnen worden aangevallen. Inlichtingenteams op de grond – soms op duizenden kilometers afstand van het inzetgebied – analyseren de constante datastroom.

Dat proces wordt steeds verder geautomatiseerd; het bekijken van uren aan beeldmateriaal vreet mankracht. Juist hier biedt AI kunstmatige intelligentie een oplossing. Algoritmes kunnen snel honderden opnamen van een gebied vergelijken en opvallende verschillen signaleren: omgewoelde aarde, een sterke toename van bandensporen over een zandweg, donkere silhouetten in een maïsveld.

Dit is volgens Van Kleef inmiddels de standaard in het ISR-proces. Doel is om de tijd tussen de datacollectie en -analyse, en de inzet van wapens – een cyclus die ‘from sensor to shooter’ wordt genoemd – steeds verder te verkorten. „In het huidige ISR-proces duurt het geregeld 72 uur van het eerste verzoek tot informatie tot de wapeninzet”, zegt Van Kleef. „Veel landen zijn bezig om deze cycli zo kort mogelijk te maken.”

De ambitie van de VS is het behalen van machine speed, ‘machinesnelheid’, zo meldt het onderzoeksbureau van het Congres in een rapport uit 2020; zo snel als de systemen mogelijk maken. Concreet betekent dat enkele seconden tot maximaal tien minuten. Van Kleef: „Dat maakt het de VS en zijn bondgenoten mogelijk om sneller te denken, sneller te handelen en slimmer te manoeuvreren op het slagveld dan de tegenstander.”

En en duidelijke voorsprong op het gebied is volgens het Pentagon essentieel om het Amerikaanse militaire overwicht in de wereld ook in de toekomst te garanderen. Als tegenstander hebben de VS hierbij niet alleen Rusland in gedachten, maar vooral China, dat zijn militaire capaciteiten in een hoograzendsnel tempo uitbreidt.

‘Kill chain’

AI is de sleutel tot het verder verkorten van de zogeheten kill chain, de keten van beslissingen die eindigt met een vernietigd doelwit. Het Amerikaanse ministerie van Defensie is al jaren bezig met de ontwikkeling van AI. Het vlaggenschip is ‘project Maven’, dat in 2017 begon als een poging om met behulp van AI orde te scheppen in de stroom aan videobeelden die binnenkwam van Amerikaanse drones boven Irak en Syrië.

Inmiddels zijn de ambities rond Maven gegroeid, zegt de Amerikaanse onderzoeker en activist Jack Poulson. „Als je de begrotingen van het Pentagon uitpluist, kun je zien dat de focus veel breder is dan alleen drone-beelden. Het gaat ook om satellieten, om akoestische data, om informatie uit sociale media. Het is eigenlijk een compleet systeem.”

In april vorig jaar, de oorlog in Oekraïne was amper twee maanden oud, maakte het Pentagon bekend dat het National Geospatial-Intelligence Agency (NGA) project Maven onder zijn hoede had genomen. Het NGA is een van de belangrijkste spelers binnen de Amerikaanse inlichtingenwereld als het gaat om targeting, het identificeren van doelen.

Dit voorjaar draaide Phillip Chudoba, een hoge NGA-functionaris, er op een conferentie voor de defensie-industrie niet omheen: „We richten Maven op tijdsgevoelige doelwitten en problemen tussen sensor en schutter, waarbij we in potentie tot enkele minuten terugbrengen wat nu nog honderden minuten duurt.” Daarna zei hij cryptisch, maar niettemin brisant: „Een militaire partner heeft sommige van deze technologieën naar Europa gebracht onder de vlag van onze monitoring van de crisis in Oekraïne.”

Mum van tijd

Wie die ‘militaire partner’ was, vertelde Chudoba niet. Maar volgens Margarita Konaev, toonaangevend expert op het gebied van defensietechnologie aan de Amerikaanse universiteit van Georgetown in Washington, is het duidelijk dat AI nu al een rol speelt in de oorlog in Oekraïne. Daarbij gaat het niet om dystopische killer robots, maar vooral om intelligence fusing, het integreren van verschillende soorten inlichtingen.

„Het moderne slagveld produceert een overweldigende hoeveelheid data”, zegt Konaev: „Je hebt beeld, geluid, elektromagnetische signalen, locatiegegevens. Die komen allemaal binnen via verschillende kanalen, in verschillende formats. Het vermogen om dat in een mum van te tijd samen te voegen is indrukwekkend.”

Het maakt dat bijvoorbeeld Russische tanks onder artillerievuur komen te liggen voordat ze ook maar in de buurt gekomen zijn van de Oekraïense linies. AI maakt het ook mogelijk om een verwaarloosde loods te identificeren als een tijdelijke kazerne, terwijl de soldaten hun plunjebaal nog maar net naast hun brits hebben laten ploffen.

En terwijl het algoritme in een paar seconden een doel identificeert, leert het in ijltempo bij. De data van het slagveld zijn een goudmijn voor ontwikkelaars, zegt Konaev. „Het is heel eenvoudig om AI te trainen een hond of een kat te herkennen, want er zijn miljarden foto’s van honden en katten op het internet te vinden. Maar dat geldt niet voor militaire systemen. Of hoe een gebouw eruit ziet voor de aanval, en daarna.”

Zulke ‘slagvelddata’ uit Oekraïne brengen de Amerikaanse ontwikkeling op het gebied van militaire AI in een stroomversnelling.

‘Digitale frontlinie’

Een van de hoofdrolspelers op het gebied van AI werd vorig jaar persoonlijk ontvangen door de Oekraïense president Zelensky. Alex Karp is de excentrieke directeur van het beursgenoteerde softwarebedrijf Palantir uit Colorado. „We zijn opgetogen dat Palantir wil investeren in Oekraïne en ons op de digitale frontlinie wil helpen in de strijd tegen Rusland”, zei Zelensky volgens een persbericht. „Moderne oorlogvoering kent nieuwe regels”, aldus Mychajlo Fedorov, de Oekraïense minister van Digitale Transformatie. „En technologie speelt daar een grote rol in. Samenwerking met Palantir zal ons helpen de vijand te verslaan.”

Palantir – de naam verwijst naar de kristallen bollen uit Tolkiens In de ban van de Ring – is gespecialiseerd in de analyse van big data met behulp van kunstmatige intelligentie. De software van Palantir vindt de spreekwoordelijke speld in een hooiberg en ziet de patronen in voor het blote oog volledig ongerelateerde gebeurtenissen. Bedrijven gebruiken Palantirs software om hun logistiek te optimaliseren, banken om financiële fraude te signaleren. Volgens miljardair Peter Thiel, die mede aan de wieg van Palantir stond, is het bedrijf opgericht „om een nieuw 9/11 te voorkomen en Osama bin Laden te vinden”. Geen wonder dat de CIA een vroege investeerder was.

Palantir is al jaren een belangrijke speler in project Maven. En nu speelt het bedrijf een centrale rol in de oorlog, zegt directeur Karp zelf. „Palantir is verantwoordelijk voor het merendeel van de targeting in Oekraïne”, liet hij in februari weten aan Reuters. De software helpt Oekraïne bij het vinden van vijandelijke tanks en artillerie, zo verduidelijkte een van Karps woordvoerders.

Bachmoet

Palantir wil tegenover NRC niet ingaan op de vraag welke software wordt gebruikt en door wie. Volgens een artikel in de Britse krant The Times uit december vorig jaar – dat Palantir zelf op zijn website heeft gezet – gaat het om MetaConstellation, een programma dat AI combineert met data van satellieten.

De Amerikaanse columnist David Ignatius van The Washington Post kreeg in Oekraïne een demonstratie van het systeem van Palantir. Op het scherm zag hij „gedetailleerde kaarten van het slagveld bij Bachmoet in Oost-Oekraïne, met daaroverheen andere inlichtingen voor targeting”.

Volgens Ignatius wordt hetzelfde platform ook gebruikt door „Oekraïnes NAVO-partners (…) vanuit een commandopost in het buitenland” – zoals SAG-U in Wiesbaden. „Door kunstmatige intelligentie te gebruiken bij het analyseren van data kunnen NAVO-adviseurs buiten Oekraïne in een oogwenk de belangrijkste vragen van het gevecht beantwoorden”, aldus Ignatius. „Het stelt hen in staat precieze locatiegegevens over de vijand te leveren aan Oekraïense commandanten te velde.”

Sinds het begin van de oorlog, zo liet een woordvoerder van het Pentagon afgelopen december weten, zijn 27 Amerikaanse interne richtlijnen aangepast om inlichtingen met Oekraïne te kunnen delen. Een van de stukken uit de Pentagon Leaks laat zien dat dat ook daadwerkelijk gebeurt. Op het schaderapport van de luchtaanval op de brug bij Kreminna op 19 februari staat de classificatie ‘SECRET//REL TO USA, UKR, FVEY’. Het betekent dat het geheime stuk mag worden gedeeld met Oekraïne en met de ‘Five Eye-gemeenschap’, het inlichtingenbondgenootschap van de VS, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland.

Twee andere BDA’s, die van de aanval op de commandopost en de troepenverzamelplaats, zijn gemerkt met ‘SECRET//REL TO USA, FVEY’ – en zijn dus niet aan Kyiv verstrekt. Het verschil zit hem waarschijnlijk in het gebruikte beeldmateriaal. Uit de beeldmerkjes met ‘Digital Globe’ blijkt dat het schaderapport dat naar Oekraïne ging foto’s gebruikt van het commerciële satellietbedrijf Maxar.

De foto’s van de twee andere schaderapporten zijn waarschijnlijk afkomstig van militaire satellieten. De capaciteiten daarvan worden door de Amerikanen angstvallig geheim gehouden, vertelt ISR-expert Arnaud van Kleef. „Je wil niet dat zoiets uitlekt en de tegenstander weet wat jij allemaal kunt zien.”

HIMARS-raketten

Uit een van de schaderapporten is af te leiden dat de VS betrokken waren bij het vinden van het doel. Op 21 februari hebben Oekraïense gevechtsvliegtuigen een verzamelpunt van Russische troepen aangevallen met JDAM-ERs. Een dag eerder heeft iemand een foto van het doel opgeslagen in een Amerikaanse database onder een bestandsnaam die eindigt op ‘.ntf’, het standaardformaat van Amerikaanse militaire imagery, zoals satellietbeelden. Het is een indicatie dat Amerikaanse targeteers een rol hebben gespeeld bij de voorbereiding van de aanval.

Diezelfde maand klapten anonieme Oekraïense regeringsfunctionarissen uit de school. De Oekraïners lanceerden bijna nooit een HIMARS-raket zonder dat ze exacte coördinaten van de VS hadden gekregen, zo vertelden ze tegen The Washington Post. De Oekraïners wilden daarmee zeggen dat de VS met een gerust hart konden overgaan tot de levering van ATACMS, een raket met een veel groter bereik dan de geleverde projectielen voor het HIMARS-systeem. De regering-Biden is daar nog altijd niet toe bereid gebleken, uit vrees dat Oekraïne de raketten zou inzetten voor doelen in Rusland.

Het Pentagon wilde tegenover The Washington Post niet bevestigen dat het doel-coördinaten levert aan Kyiv. Wel benadrukte het dat er veel informatie wordt verstrekt. „We hebben al lang geleden erkend dat we inlichtingen met Oekraïne delen”, meldde een woordvoerder. „De Oekraïners zijn verantwoordelijk voor het vinden van doelen, voor het stellen van prioriteiten en voor het nemen van de beslissing welke doelen worden aangevallen.” Het ministerie heeft niet gereageerd op vragen van NRC.

Grijs gebied

Amerikaanse betrokkenheid bij Oekraïense bombardementen ligt uiterst gevoelig, zegt generaal De Kruif. „Je begeeft je in een grijs gebied, waarbij je het risico loopt dat je steeds verder het conflict wordt ingezogen.”

Op de Russische staatstelevisie wordt de bevolking nu al dagelijks ingeprent dat Rusland in feite in oorlog is met de NAVO. Margarita Konaev kan enig begrip opbrengen voor dat standpunt. „Bekeken vanuit hun perspectief: ze vechten tegen NAVO-materieel en NAVO-inlichtingen en ze worden gedood door doelcoördinaten die niet zelden worden aangeleverd door NAVO-eenheden.”

Twee weken geleden stelde een Russische commandant honderden soldaten op voor de aanval in een veld bij Kreminna. Volgens Russische bloggers wachtten de mannen bijna twee uur lang op de generaal, die persoonlijk een motivatietoespraak wilde geven. Toen sloegen de eerste HIMARS-raketten in.

Dit zijn satellietfoto’s van de locatie in Marinka, voor en na het bombardement.

Reageren? [email protected]
Infographics Erik van Gameren,
Online vorm en techniek Koen Smeets.