De oorlog in Oekraïne is hel en paradijs tegelijk, ervaart hoogleraar geschiedenis Jaroslav Hrytsak persoonlijk. Het is de hel omdat de dag vóór het Teams-interview zijn zoon is opgeroepen voor het leger, en eerder in de oorlog familieleden van Hrytsaks vrienden zijn omgekomen, naast alle andere oorlogsdoden. Het is het paradijs vanwege de ongekende warmte en solidariteit tussen Oekraïners onderling, zegt hij vanuit de West-Oekraïense stad Lviv. „Elke persoon is je vriend.”
Als hoogleraar, verbonden aan de Oekraïense Katholieke Universiteit in Lviv, probeert hij betekenis te geven aan de oorlog. Daarbij heeft hij twee boodschappen: een voor zijn landgenoten en een voor buitenlanders. Aan Oekraïners legt hij de voordelen van de oorlog uit. Dit is hét moment om te vechten voor hun land, stelt hij vast. „Deze oorlog geeft Oekraïne de mogelijkheid van een vreedzame Europese toekomst. Ik wil dat Oekraïne hierin slaagt.” Zijn verhaal voor buitenlanders luidt: laten zien dat Oekraïne anders is dan Rusland.
Voor Oekraïners is Hrytsak dé historicus van het land. In het buitenland is hij minder bekend. Daar klinken de namen van Serhii Plokhy en Timothy Snyder door, onder meer op sociale media, als het geweten van de Oekraïense geschiedenis. Gelet op zijn publicaties, boeken, kennis, onderscheidingen in binnen- en buitenland en opvattingen doet Hrytsak (64) niet onder voor deze twee. Samen met hen is hij betrokken bij het in november vorig jaar opgerichte Ukrainian History Global Initiative, een internationaal project over de Oekraïense geschiedenis. Zijn jongste boek verscheen vorig jaar in het Engels: Ukraine: the forging of a nation (vrij vertaald Oekraïne: het smeden van een natie).
Hij is niet blij met de Engelse vertaling van de oorspronkelijke titel: Het verleden overwinnen: een mondiale geschiedenis van Oekraïne. Zijn boek, benadrukt hij, gaat niet over de opbouw van een natie en de Oekraïense identiteit. „Buitenlanders zijn hierin geïnteresseerd. Maar focus op de identiteit helpt je niet om Oekraïne goed te begrijpen.” Hrytsak schrijft in zijn boek over de in de Oekraïense geschiedenis ontstane drijfkracht waardoor de Oekraïners, met een nieuwe middenklasse voorop, zich momenteel gezamenlijk verzetten tegen Rusland.
Cruciaal verschil
Het cruciale verschil tussen Oekraïne en Rusland zit, volgens Hrytsak, in politieke tradities. Die vormen Oekraïners, en niet taal en religie. Ontstaan vanuit zijn eigen geschiedenis, betoogt de hoogleraar, kent Oekraïne in tegenstelling tot Rusland een lange traditie van burgeractivisme en vrijheden. Het heeft zich altijd verzet tegen autoritaire leiders, zoals tijdens de revoluties in 2004 en 2014 op het Onafhankelijkheidsplein in Kyiv. „Een Oekraïense Stalin of Poetin is moeilijk voor te stellen.”
Oekraïne heeft zijn eigen pad, los van Rusland. „Mensen in het Westen bezien Oekraïne alsof het altijd tot Rusland heeft behoord. Dat is een verkeerde veronderstelling. Het Russische rijk veroverde Oekraïens grondgebied pas aan het einde van de achttiende eeuw. De Poolse impact op de Oekraïners is langer en ouder dan de Russische.”
Hrytsak legt uit dat, anders dan in Rusland, binnen het Pools-Litouwse Gemenebest de macht van de heerser beperkt was, al behandelde die de Oekraïners vaak grof. De eerste Oekraïense staat, opgericht door kozakken in de zeventiende eeuw, bootste het Pools-Litouwse model na. Vervolgens vernietigde het Russische rijk deze Oekraïense staat, schafte de kozakkenvrijheden af en voerde lijfeigenschap voor boeren in. „Daarom betekent Rusland voor veel Oekraïners onderdrukking. Terwijl de kozakkenmythe, die een kern van de Oekraïense identiteit werd, het belang van vrijheid benadrukt.” Daardoor hoort Oekraïne, volgens Hrytsak, bij Europa en niet bij Rusland.
Dit is zijn boodschap aan buitenlanders. Zijn verhaal voor zijn landgenoten klinkt anders. Oekraïne moet deze oorlog aangrijpen om definitief weg te komen van Rusland. Oekraïners vochten in de vorige eeuw gewapende conflicten uit met Moskou voor de oprichting van een zelfstandige staat. Telkens slaagde het Kremlin erin het verzet neer te slaan en wist het zo een Oekraïense onafhankelijke natie te voorkomen.
Nu liggen de kaarten anders voor de jonge natiestaat, onafhankelijk sinds 1991 na de val van de Sovjet-Unie. De Oekraïense zelfstandigheid is internationaal erkend, het Oekraïense bewustzijn groeit, er is een veerkrachtige burgermaatschappij, Oekraïne staat er niet alleen voor, maar krijgt westerse steun en Europese integratie komt dichterbij, waarbij het afstand neemt van Rusland.
Is de uitgangspositie van Oekraïne om voorgoed uit de Russische invloedssfeer te raken, nog nooit zo goed geweest?
„Goed wil ik niet zeggen. We betalen een hoge prijs. Mensen lijden. Maar zonder twijfel is dit de ultieme kans om definitief uit de Russische greep te komen. Oekraïne was nog nooit zo Oekraïens en pro-Europees als nu. Het staat er sterker voor dankzij het Westen en zijn hulp. Voor het eerst in zijn geschiedenis heeft Oekraïne de geopolitieke steun en erkenning van leidende landen.”
De oorlog helpt bij het proces van Oekraïnes verwijdering van Rusland?
„Oorlog maakt het onmogelijke mogelijk. Oorlogen en revoluties zijn enorme tijdversnellers. Wat enkele decennia duurt in vredestijd kan tijdens een oorlog twee tot drie jaar duren. We geloven dat we door deze oorlog in de Europese Unie kunnen stappen. Tot de grootschalige Russische invasie in februari 2022 werd het perspectief op Europese integratie voortdurend ontkend. Binnen twee maanden na de inval kreeg Oekraïne groen licht voor EU-integratie. Of kijk naar de snelheid waarmee Oekraïne zich ontdoet van de Russische imperialistische erfenis. Negen maanden na het begin van de invasie werd het standbeeld van de Russische tsarina Catherina de Grote in Odesa ontmanteld. Vóór de invasie was het ondenkbaar dat zoiets met zo’n gemak en snelheid kon gebeuren.”
Dus deze oorlog is goed voor Oekraïne?
„Nee, het is niet goed. Het is een tragedie. Maar het is de realiteit voor jonge landen die werken aan hun onafhankelijkheid. Dat is een proces. Je moet nieuwe instituties en een nieuwe samenleving bouwen. Toen Europese landen jong waren, gingen ze ook door zo’n periode.
„Tegelijkertijd wordt gevochten om betwiste grenzen. Denk ook aan de jarenlange oorlogen die andere landen uitvochten voor hun onafhankelijkheid, zoals de Amerikanen tegen de Britten en de Nederlanders tegen de Spanjaarden. Dat geldt ook voor onze oorlog met Rusland. Dit is niet in twee tot drie jaar voorbij. Oekraïne zal vasthouden aan zijn Europese wensen en zijn vrijheden.”
Hrytsak vindt dat de tijd van woorden voorbij is. Alles is al gezegd. Nu is het tijd voor daden, omdat Oekraïne deze kans voor zich heeft liggen. „Ik leef op een keerpunt in de geschiedenis. We hebben te maken met een existentiële bedreiging. Alles wat je doet is voor het voortbestaan en de overwinning van Oekraïne. Mijn collega’s in het buitenland zullen dit nooit zo ervaren.”
Dus doneert hij zelf een derde van het honorarium van zijn boeken en lezingen aan het leger. Zijn geld gaat naar wapens, munitie en drones. Hij doet dit ook omdat het Westen momenteel onvoldoende militaire steun levert aan Oekraïne.
Hrytsak praat gedreven, neemt de tijd om de Oekraïense geschiedenis in te duiken. Vertellend over de twee vijanden van Oekraïne: Polen en Rusland. Polen en Oekraïne hebben zich met elkaar verzoend ondanks een bloedig verleden. De Russische bestuurselite heeft Oekraïne vanaf zijn onafhankelijkheid in 1991 als staat nooit serieus genomen. „Maar het is Poetin die besluit militair in te grijpen.”
In Lviv doceert Hrytsak honderden kilometers van het front. In de stad is het relatief veilig, al was er deze week nog een Russische luchtaanval. De Oekraïense Katholieke Universiteit draait als in vredestijd, met normale lesroosters voor de studenten. „We laten zo zien dat niemand ons eronder kan krijgen. Dit is onze manier van verzet tonen. Zo houden we het moreel hoog en vallen we niet in pessimisme, hoewel sommige studenten zijn overleden aan het front.”
Het aanvankelijke optimisme over de oorlog is getemperd door het mislukte tegenoffensief, het uitblijven van voldoende Westerse steun en het vervangen van de populaire opperbevelhebber Valeri Zaloezjny. Wordt er te veel gekeken naar negativiteit in plaats van de kansen die Oekraïne volgens u heeft?
„Het lijden is immens. Dat staat vast. We hebben de neiging onze kansen te negeren en te veel te kijken naar onze zwakheden en naar de korte termijn. Dat is menselijk. Aan de andere kant tonen we ons een stabiele maatschappij. Met verschillen, maar wel verenigd. Er is consensus over de belangrijkste onderwerpen, zoals de Oekraïense onafhankelijkheid, dat Stalin een schurk was is en dat de holomodor genocide was.”
Is uw verhaal een soort propaganda, bedoeld om Oekraïners ervan te overtuigen te blijven vechten?
„Nee, dat is het niet. Zonder twijfel is er sterk verzet tegen Rusland onder het meest gemotiveerde deel van de samenleving. Dat vecht aan het front en doneert geld, met of zonder mijn verhaal. Maar hoelang kan dit doorgaan? Als Oekraïne alleen tegenover Rusland staat, heeft het geen kans. De Russische strijdkrachten beschikken over een enorme hoeveelheid manschappen en munitie. Maar zodra Oekraïne toegang heeft tot militaire hulp van het Westen, heeft Rusland op de lange termijn geen enkele kans. We wachten op een game changer. Er moet iets gebeuren dat ons een stimulans geeft. Maar verwacht niet dat we inbinden.”
Uw boodschap is verbonden aan het voortbestaan van Oekraïne. Uw verhaal houdt op als Oekraïne de oorlog tegen Rusland verliest.
„Oekraïne kan als land zeker instorten. Als Trump de verkiezingen wint – god verhoede het – dan stopt de steun. We voelen ons op een dieptepunt in de oorlog. Maar we weten inmiddels dat deze oorlog lang gaat duren, en dus is dit niet het eindpunt. Het is een moment. We bouwen ons leger verder op en steunen elkaar. We moeten hier doorheen.”
