Het was de blik in mijn ogen, zeiden ze

Posted on by admin

Ik laat mijn hand door het water van de Commewijnerivier glijden en maak mijn gezicht nat. Altijd eerst het water begroeten als je gaat varen en toestemming vragen aan de natuur en aan de voorouders. Dat heb ik geleerd in Suriname; de natuur is altijd sterker dan de mens, grillig en eigenzinnig.

De wind verspreidt de zoete geur van het eindeloze groene bos. Ik snuif het op en voel stress, zorgen en vermoeidheid uit mijn lijf verdwijnen. We varen met een halfopen boot een smalle kreek binnen. Aan weerszijden mangrovebossen die zich met hun krachtige wortels vastgrijpen in de modder. Als er iets is dat me nieuwe energie geeft, dan is dit het wel: met een bootje de rivier op in Suriname. Zonlicht op het water, het oerwoud om me heen.

Het was de blik in mijn ogen, zeiden ze. Mijn uitstraling, en de manier van bewegen. Het was zelfs aan mijn stem te horen. Familieleden en vrienden uit Nederland die mij opzochten in Suriname, die eerste jaren van het millennium, zagen een „andere Nina”. Met een enkele reis Paramaribo was ik in het jaar dat Suriname vijfentwintig jaar onafhankelijk was vertrokken uit Nederland. Vooraf was ik vijf jaar lang op vakantie gegaan naar Suriname en wist na de laatste keer zeker dat ik er wilde wonen. Ik had een paar freelance opdrachten binnengehaald. Mijn hoofd zat vol plannen en journalistieke ideeën; ambities en dromen had ik genoeg. Het was een avontuur en vooral een gok, maar ik voelde diep van binnen: het kon lukken.

Ik ben opgegroeid in een warm Nederlands adoptiegezin, maar zolang ik me kan herinneren ben ik altijd bezig geweest met vragen als: wie ben ik, waar kom ik vandaan en waarom zie ik eruit zoals ik eruit zie? Na een zoektocht lukte het uiteindelijk om de puzzel te leggen, de ontbrekende stukjes te vinden en een plek te geven. Door de ontmoeting met mijn biologische Surinaamse moeder, die in Nederland woonde, werd ik nieuwsgierig naar het land van onze roots. Na het eerste bezoek aan Suriname was ik direct in de ban van het land. Het was nieuw, maar voelde ook bekend, en bovenal: het voelde als iets van mij. Direct na mijn uiteindelijke emigratie dompelde ik me onder in de nieuwe contacten en vond mijn weg. Met de journalistiek als vehikel leerde ik de cultuur kennen, de politiek begrijpen en ontdekte ik hoe heden en verleden nog altijd diep met elkaar verweven zijn. De chaos die zo kenmerkend was voor mijn leven in Nederland met altijd te veel afspraken op een dag maakte in Suriname plaats voor kalmte, en het belangrijkste: ik voelde me hier thuis.

Door de roze wolk heen zag ik ook de hardheid van het land. In Suriname is geen economisch vangnet of een verzorgende staat. Hou je je hier niet staande, dan kun je razendsnel afglijden, zag ik om me heen. Onder de zwervers, die langs de waterkant liepen en om geld of voedsel bedelden bij de eetstalletjes langs de rivier, waren advocaten en andere ooit hooggeplaatsten. Een verslaafde man was vroeger piloot geweest, werd me verteld. Hij had zich laten verleiden tot een drugstransport, was in de gevangenis beland en – eenmaal vrij – volledig aan lager wal geraakt. Dit indrukwekkende land had een huiveringwekkende keerzijde. Net als de geschiedenis van Suriname en van mijn voorouders: fascinerend en verschrikkelijk tegelijk.

Altijd eerst het water begroeten als je gaat varen

Aan het einde van de spannende, smalle kreek waar takken zo met elkaar vervlochten zijn dat er nauwelijks zonlicht door komt, komt de brede rivier weer in zicht. Rode ibissen stijgen op van de boomtoppen als onze boot nadert. Met hun vuurkleur vormen ze een lange streep door de lucht en vliegen ze richting de Atlantische Oceaan. In de zeventiende eeuw kwamen daar de Nederlandse kolonisten vandaan.

Deze rivier was ooit de hoofdroute naar de vele plantages. De meeste zijn inmiddels overwoekerd door de jungle, bij sommige zijn restanten uit die tijd nog zichtbaar. Op de honderden suiker-, koffie- en katoenplantages in dit gebied vormden racisme, gevangenschap, ontmenselijking en kapitalisme de basis voor eeuwenlange slavenarbeid. Hoeveel tentboten zijn er wel niet vertrokken vanaf de kade van Paramaribo naar de plantages met aan boord de rijke planters en hun gezinnen en de geronselde Afrikaanse slaafgemaakten die, opgejaagd door de zweep, zich kapotroeiden over de rivier? In mijn zoektocht in de slavenregisters had ik voorouders van mij teruggevonden die te werk waren gesteld op plantages in deze omgeving. Tussen de lijst met namen stond ook de elfjarige Lijsje die in de registers wordt omschreven als „huisslavin”. Een kind nog, maar voor de kolonisten waren de Afrikaanse mannen, vrouwen en zelfs kinderen geen mensen maar voorwerpen. Hoeveel bloed is er wel niet gevloeid over dit water, waar wij nu zo ontspannen overheen varen? De Surinaamse schrijver Albert Helman schreef begin twintigste eeuw: „Wie bevreesd is kan nimmer het binnenste van mijn land betreden.” Slavernij en kolonialisme werken nog altijd door. In een negatief zelfbeeld, of onderling wantrouwen. Tegelijkertijd zijn de mensen veerkrachtig, trots en gezegend met een sterke overlevingsdrang: wij, de nazaten, zijn er nog.

Het is vijfentwintig jaar geleden dat ik naar Suriname vertrok. Elf jaar lang woonde en werkte ik er. Mijn kinderen werden in Suriname geboren, ik bouwde er een leven op en een huis. Ik zette een correspondentschap op, kwam tot bloei, maar reisde ook weer door naar mijn volgende bestemming: grote buur Brazilië. Mijn Surinamelevenservaring hielp me met een vlotte start.

De leegte van vroeger lijkt steeds verder te vervagen. Ik voel me als de mangrovebossen, zowel in de grond als erboven, stevig geworteld. Dit is het land waar ik rust en energie heb gevonden. En waar ik me, dobberend in een bootje op de rivier, gelukkig voel.




Related Posts

Na ‘verwarde jaren’ maakt Matthijs van Nieuwkerk met tv-vrienden een muziektournee door Nederland – en zingt zelf ook

Overdreven om te zeggen dat de zon doorbreekt, donderdagavond in openluchttheater Caprera in Bloemendaal. Maar de regen, ja, die lijkt echt opgehouden. Op houten en betonnen bankjes in de arena zit publiek met meegebrachte kussentjes en flessen wijn. Vanachter de schermen klinkt de overbekende stem van Matthijs van Nieuwkerk. Hij kondigt bandleider Sven Figee aan, de twaalfkoppige big band, de „eminente” gastartiesten die zullen optreden, het „ongelooflijke plezier” dat vanavond gemaakt zal worden.

Precies dit waren de vaste ingrediënten van het muziekprogramma Matthijs gaat door op televisie. Maar voor Matthijs van Nieuwkerk stopte het tv-werk. BNNVara wilde na 2022 niet met hem verder omdat hij zich verbaal grensoverschrijdend had gedragen tegen redactieleden van zijn talkshow De Wereld Draait Door en in 2024 stopte de samenwerking met RTL4, na beschuldigingen dat hij destijds ook fysieke grenzen zou hebben overschreden.

Van Nieuwkerk rent het podium op, in spijkerjasje en -broek en op loafers met een goudkleurig bitje

En nu is er, uit het niets lijkt het, deze zomer een tour langs tien openluchttheaters in Nederland: Matthijs & Sven Feelin’ Alright, een live-versie van het tv-programma Matthijs gaat door. Sven Figee kondigt na een solo op zijn hammondorgel de presentator aan. De „grote roerganger” en „grote vriend”, de man „die Nederland van kunst en cultuur liet houden”. Van Nieuwkerk rent het podium op, in spijkerjasje en -broek en op loafers met een goudkleurig bitje. Tussen podium en publiek ligt een veilig slot-slootje met waterlelies, maar hij heeft niets te vrezen, blijkt. Er wordt hard geklapt en geroepen en dan zegt hij dat de mensen geen idee, geen énkel idee hebben hoeveel dat applaus voor hem betekent.

Jofel

„Achter mij liggen verwarde jaren”, zegt hij en hij bedankt Sven Figee dat hij bij hem bleef. Dan zet de band het nummer in dat zijn lijflied lijkt, ‘Feelin’ Alright’ in de versie van Joe Cocker, die als je de songtekst close read, gaat over een man die zich helemaal niet zo jofel voelt. Van Nieuwkerk verschanst zich op een barkruk aan de zijkant van het podium. Eerst danst alleen zijn linkerbeen, later komt zijn rechterhand op zijn rechterbeen erbij.

Matthijs van Nieuwkerk en Sven Figee (rechts) in Theater Caprera. Links op de achtergrond Nico Dijkshoorn. Foto Andreas Terlaak

Nico Dijkshoorn (65) wordt welkom geheten, huisdichter bij DWDD. Rinus Gerritsen (78), bassist van Golden Earring is te gast, hij speelt altijd op de literaire zondagmiddag die Matthijs van Nieuwkerk samen met vriend Bart Chabot (70) organiseert in boekhandel Paagman in Den Haag. Angela Groothuizen (65) zingt een ode aan Henny Vrienten, ook „vriend van het programma”. In de weken voor zijn overlijden, vertelt Van Nieuwkerk, lazen Vrienten en hij elkaar gedichten voor.

Na de pauze, als de schemer valt, aait jazzdrummer Han Bennink (83) met twee kwastjes „de ziel uit z’n trommels” (in de woorden van Nico Dijkshoorn), Van Nieuwkerk leest ondertussen een gedicht van overleden vriend Jules Deelder voor. Het intiemste moment van de avond lijkt perfect uitgekiend: Van Nieuwkerk zal zelf een liedje zingen.

Even inleiden, zegt hij. De „rare jaren” bracht hij voornamelijk in Frankrijk door met Martha Riemsma, toen zijn vriendin en nu zijn vrouw. Bart Chabot trouwde hen in december 2024 en toen zong hij, speciaal voor haar, ‘My Funny Valentine’ van Chet Baker. Nu doet hij dat opnieuw in zijn eigen hertaling. „Klein en particulier. En jullie zijn erbij.” Het publiek, zijn vrouw, en alle VVV’tjes (vrienden van vroeger) op het podium.


Groots, bedwelmend en vol met licht: regisseur Robert Wilson gaf met zijn obsessieve nauwgezetheid het theater een nieuwe impuls

Het was sensationeel, de opera Einstein on the Beach van regisseur Robert Wilson in Carré tijdens het Holland Festival, halverwege de jaren zeventig. Op muziek van minimal composer Philip Glass en de choreografie van Lucinda Childs was het publiek getuige van een vijf uur durende, bedwelmende performance.

Alles wat voordien tot ‘opera’ behoorde, werd rigoureus anders. Cijferreeksen verschenen als lichtprojecties, de dansers maakten ogenschijnlijk eindeloos dezelfde bewegingen, maar er zaten minimale verschillen in de danspatronen. Het allermooiste was de eenzame, vioolspelende man die Einstein vertolkte op de rand van de bühne. Voor velen, zowel makers als toeschouwers, is dit nog steeds een van de allerbelangwekkendste performances.

De Amerikaanse regisseur Robert (Bob) Wilson die verantwoordelijk was voor deze meeslepende esthetiek, is afgelopen donderdag 31 juli overleden, hij werd 83 jaar. Wilson was veel meer dan alleen theaterregisseur; hij was videokunstenaar, beeldend kunstenaar, performer, lichtontwerper. Het sleutelwoord tot al zijn werk, en dat is immens veel, zou je kunnen omschrijven als ‘licht’. Dat is de herinnering ook aan zijn werk waarvan veel in Nederland te zien is geweest, niet alleen Einstein on the Beach (1976), ook I Was Sitting on My Patio This Guy Appeared I Thought I Was Hallucinating (1977) in het toenmalige Mickery Theater in Amsterdam, Death Destruction & Detroit (1979) en het fenomenale spektakelstuk waarvan hij de premières verdeelde over schouwburgen in verschillende Europese steden, waaronder Rotterdam. Het heette Civil Wars: A Tree Is Best Measured When It Is Down (1984).

Beeld uit de opera ‘Einstein on the Beach’ van Robert Wilson en Philip Glass in The Brooklyn Academy of Music Opera House, Brooklyn, New York, in 1984. Foto Jack Vartoogian

Emotionele problemen

Wilson werd op 4 oktober 1941 geboren in Waco (Texas), waar zijn vader advocaat was. Aanvankelijk begon hij aan een studie bedrijfskunde, maar brak die af; hij voelde zich aangetrokken tot de kunsten. Zijn homoseksuele geaardheid bracht emotionele problemen teweeg, temeer daar zijn vader dat als een ziekte zag. Wilson verliet Texas en vertrok in 1963 naar Brooklyn, New York, waar hij abstract-expressionistische schilderkunst studeerde bij George McNeil en binnenhuisarchitectuur aan het Pratt Institute.

Al snel na zijn afstuderen richtte hij in 1968 zijn eigen experimentele theatergroep op, The Byrd Hoffman School of Byrds. Zijn loft in Soho, Lower Manhattan, diende als repetitieruimte en opvoeringsplek voor zijn eerste werken, zoals The King of Spain (1969) en The Life and Times of Sigmund Freud (1969). Historische figuren en historische gebeurtenissen hebben Wilson altijd gefascineerd. Dat hij de natuurkundige Albert Einstein tot hoofdpersoon maakte in Einstein on the Beach had een duidelijke reden. De atoomdreiging was in die tijd nog altijd nabij. De performance eindigde met een onvergetelijke nucleaire lichtshow van duizelingwekkend goud. Over het licht in zijn werk zei Wilson: „Ik schilder, ik bouw, ik componeer met licht. Licht is een toverstaf.”

Mijn theater is het theater van de traagheid. Een langzame ervaring is de meest intense

Robert Wilson
Regisseur

Zijn groots opgezette serie Civil Wars (1984) bracht Wilson onder meer in de Rotterdamse Schouwburg, het was gepland voor de Olympische Zomerspelen van dat jaar maar werd nooit in zijn geheel opgevoerd. Wilson repeteerde destijds tot diep in de nacht. Het was fascinerend om daarvan getuige te zijn. Hij zocht perfectie tot op de millimeter. In extreem langzame bewegingen droegen acteurs een boomstam over de speelvloer.

Verbijsterend harde werker

Die vertraagde precisie bracht hij ook op het Oerol Festival in 2008. Wilson was op het Waddeneiland Terschelling aanwezig, witte cowboyhoed op. In samenwerking met ontwerper Theun Mosk verrees er op Oost-Terschelling een soort zwarte tempel, een black box. Daar begon Walking, een stiltewandeling langs duin en kwelder. De opdracht van Wilson aan de deelnemers was: „Langzaam lopen, tergend traag, stap voor stap, zonder te haasten: probeer het maar eens.” Walking duurde vier uur; Wilson zelf was gefascineerd door de grilligheid van het weer op het eiland, en dat voor een regisseur die alles wil beheersen. Hierover zei hij in NRC: „De veranderende weersomstandigheden en het licht dat geen seconde hetzelfde is, maken van de omgeving een telkens veranderend decor. Normaal gaat men daaraan voorbij. Met Walking wil ik de toeschouwer confronteren met die voortdurende wisseling van het visuele landschap. Mijn theater is het theater van de traagheid. Een langzame ervaring is de meest intense.”

Wilson was een verbijsterend harde werker die op verschillende plekken zo ongeveer tegelijkertijd regisseerde, hoewel het leek of hij op Terschelling de tijd stilzette. In het jaar dat hij The Black Rider (1990) regisseerde met muziek van Tom Waits en tekst van William Burroughs, die ook in Nederland was te zien, deed hij King Lear (Frankfurt), Tsjechovs Zwanenzang (München), Orlando naar Virginia Woolf in West-Berlijn.

In 2012 was ook in Carré The Life and Death of Marina Abramovic te zien, een reeks tableaux vivants waarin Abramovic zelf haar moeder speelde. De performancekunstenares had Wilson gevraagd alvast haar dood te ensceneren. Het werd een weergaloos enerverende uitvoering waarin de mateloze precisie van Wilson prachtig harmonieerde met de dwingende, naturalistische heftigheid van Abramovic. Opnieuw is de belichting van de personages op een bijna geheel leeg podium oogverblindend mooi. Dat liet vooral die ene scène zien, waarin Abramovic toont hoe je een mes in eigen hand moet steken: tergend traag, extreem exact, een performance van pure blinkende scherpte.

Met zijn toegewijde, obsessieve nauwgezetheid gaf hij het theater een nieuwe impuls: over elke beweging en elke lichtval werd nagedacht, cerebraal en beredeneerd, maar ongekend emotioneel. Tot die tijd was dat nooit eerder op de bühne getoond.


Column | Een bos waar eerst auto’s reden

Het is niet zo moeilijk om iets wonderlijks te doen. Op de Meent in Rotterdam blijkt wat ervoor nodig is: wat hekken, een paar verkeersregelaars, 35 bomen en honderd plantenbakken. Midden in het centrum staat ineens een klein bos. Fietsers, scooters en voetgangers verplaatsen zich over de paar vrije meters die resteren; de auto is verdwenen. Ondernemers en omwonenden zijn blij, want de straat werd zoals zoveel plekken in de stad al jaren geteisterd door wat een voorbijganger „machomannetjes in zwarte Mercedessen” noemt.

Ze grommen, ze scheuren, ze remmen hard. Soms word ik er gek van. En soms denk ik dat ze simpelweg de ruimte pakken die de stad ze geeft. Geen Nederlandse stad is zo besmet met het Amerikaanse virus dat stadscentra maakte tot zielloze walhalla’s van hoge kantoorgebouwen met grote parkeergarages en brede, rechte straten als Rotterdam. Daar mogen we de Duitsers voor bedanken, maar ook de stedenbouwkundigen die in de naoorlogse decennia Rotterdam een autostad maakten. Vooroorlogse buurten die de bommen overleefden werden gesloopt om ruimte te maken voor de machines die de vooruitgang van de consumptiemaatschappij symboliseerden.

Maar er verandert iets. Het Hofplein, voorheen een grijze massa met de charme van een vervallen Oost-Duitse stad, wordt een autoluw stadspark. In tientallen andere straten verliezen auto’s hun dominantie. Helemaal verdwijnen zal de auto niet, dat zou waanzin zijn – niet iedereen kan met de fiets of het ov naar werk. Maar er ontstaat wel een betere balans tussen machine, mens en rest van de natuur. De Meent is daarin nu nog een tijdelijk experiment, aldus de gemeente, over een maand rijden er weer auto’s op de pakweg vijftig meter die nu zijn afgesloten – maar is niet heel deze stad van sloopkogels en steigers een permanent probeersel?

Als ik er op een bankje ga zitten om te kijken en luisteren, is landschapsontwerper Tom van den Wijngaard net bezig om de bomen te onderhouden. Vergroenen moet, zegt hij, want stenen maken steden warmer. „In de zomer kan het in de stad wel tien graden warmer zijn dan op het platteland.” We kijken omhoog naar de gevels van twee wederopbouwpanden en omlaag naar de brede straat met stoeptegels.

„Het is hier gebouwd voor auto’s”, zegt hij. „Maar bedenk eens hoe het hier óók kan zijn. Dat waar nu de rijweg is een voetpad ligt of een vijver. Dat er overal mooie bomen staan.” Maar zomaar bomen planten kan niet. Er liggen leidingen en kabels en mocht je daar ooit aan willen werken, moeten de bomen weg. Dus legt hij ‘mobiele bossen’ aan als deze: tijdelijke verzamelingen bomen en planten die versteende omgevingen ineens groener, leefbaar en fijner maken. „Het is te gek om dit uit te proberen.”

Hij doet dat ook in Japan. Daar hebben ze geen last van scheurende Golfjes, maar van typhoons. Het verklaart misschien „dat er meer respect is voor de natuur”. Maar hij is optimistisch. Met kleine interventies als die op de Meent ontstaat ook in Nederland een radicale breuk in hoe we de publieke ruimte inrichten. Het zal vast toeval zijn dat het híer gebeurt, denk ik als ik wegfiets, je kon hier nu eenmaal goed scheuren. Maar toch: de Meent was eeuwenlang een gemeenschappelijke weide. En een ‘meent’ is een gedeelde ruimte waarover niemand de baas is. Dat is de essentie van een stad.

Mark Lievisse Adriaanse vervangt deze week Sheila Kamerman.