Een glazen bol heeft Gerald Knaus niet, maar hij kan al uittekenen hoe de Nederlandse verkiezingscampagne over migratie zal verlopen. Aan de ene kant zal de oproep klinken om het aantal asielzoekers naar nul te brengen door Europese regels en internationale verdragen te verscheuren. Aan de andere kant zul je horen dat er niets aan de hand is.
En daartussen: het politieke midden, dat zich geen raad weet in deze discussie. „Hulpeloos, incompetent en cynisch”, verzucht Knaus. Met zijn European Stability Initiative werd hij voornamelijk bekend als de architect van de Turkijedeal. Die deal vormde de basis voor het Europese antwoord op de vluchtelingencrisis van 2015. De Oostenrijker kent het migratiedebat als geen ander.
Na tien jaar lijken politici overal in Europa opnieuw in de greep van immigratie. Knaus, die kort op bezoek in Brussel is om de laatste hand te leggen aan een boek over Europa, ziet het met lede ogen aan. Hij ergert zich aan het gebrek aan detail waarmee de discussie gevoerd wordt. En misschien nog wel meer: aan het gebrek aan ernst waarmee veel mainstreampartijen het onderwerp migratie behandelen. „De democratie en de rechtsstaat staan op het spel als ze dit overlaten aan radicaal-rechts.”
Je kunt ook zeggen: de Europese asielcijfers zijn lager dan tien jaar geleden. Waarom moeten middenpartijen het debat over migratie dan voeren, als vooral Wilders daarvan profiteert?
Die neiging tot bagatelliseren is misleidend en het werkt niet. Als je kijkt wanneer een land als Duitsland in de laatste decennia de meeste asielzoekers binnenkreeg, zitten de vijf piekjaren allemaal in de laatste tien jaar. En dan zijn de Oekraïners nog niet meegerekend. In Oostenrijk is het verhaal vergelijkbaar. Wenen, mijn geboortestad is onlangs in een jaar tijd met 50.000 inwoners gegroeid, grotendeels door migratie. Natuurlijk zet dat druk op de voorzieningen. Dat hoef je niet te ontkennen.
Oostenrijk heeft in maart een stop op gezinshereniging ingevoerd, net zoals Wilders voor Nederland in zijn tienpuntenplan bepleitte, wijzend op die druk op voorzieningen. Maar dat plan sneuvelt waarschijnlijk bij de Europese rechter.
Ja, en daarom is het plan onverstandig. Zo’n stop op gezinshereniging is vooral symbolisch, terwijl de schade groot is. Die stop zal namelijk maar tijdelijk gelden, want het druist overduidelijk in tegen het Europees recht en de Oostenrijkse regering bestaat uit partijen die uitspraken van de rechter respecteren. Zo maak je het voor de radicaal-rechtse flank wel heel gemakkelijk om te zeggen: zie je wel, de EU en de rechter zijn het probleem. Hun antwoord is dan ook simpel: stem op ons, wij stappen eruit of we negeren die uitspraak gewoon.
Er zijn wel meer landen die zich gedwarsboomd voelen, er lijkt heel weinig mogelijk. In Duitsland blijft de regering-Merz nu asielzoekers aan de grens weigeren, ondanks een uitspraak van de rechter.
Dat is een buitengewoon ineffectieve oplossing. Zolang je geen hekken aan de grens bouwt, blijven mensen toch wel binnenkomen en niemand wil een grens om Duitsland heen. Bovendien schuif je zo mensen alleen maar rond binnen de Europese Unie, terwijl je de problematiek niet aan de binnengrenzen maar aan de buitengrenzen moet oplossen. Het enige resultaat is dat je het verhaal bevestigt dat radicaal-rechtse partijen verkondigen: dat de rechter het probleem is. Daarmee zet je de deur open voor partijen die de rechtsstaat willen afbreken.
Die radicaal-rechtse politici hebben ook geen oplossing, zegt u.
Dat hebben ze wel, kijk maar naar de VS. Trump laat groepjes migranten vastzetten, deporteert ze naar El Salvador en laat ze daar in een gevangenis wegkwijnen waar ze misschien nooit meer uit komen. Het is pure terreur, maar wel effectief. Als je bereid bent mensen te terroriseren, blijven ze weg. De aantallen migranten die de grens van Mexico naar de VS oversteken, zijn gekelderd.
En als je dat niet wil doen?
Natuurlijk wil je dit niet, je wil de mensenrechten respecteren. Maar dat betekent wel dat je niet kan stilzitten. Je zal met oplossingen zal moeten komen die laten zien dat je grip op de aantallen hebt, zonder onze verdragen te schenden.
Of zijn de rechters simpelweg te strikt? Vorige maand nog klaagden negen Europese landen dat de rechters van het Europese Mensenrechtenhof hen geen ruimte bieden.
De Turkijedeal die we in 2016 bedachten deed de aantallen aan de Griekse buitengrens verschrompelen tot een fractie van wat ze daarvoor waren. Nooit heeft een rechter geoordeeld dat dat in strijd was met de Europese verdragen. Je kunt je bij veel van de plannen die nu stranden bij de rechter afvragen of de politici die ze aankondigen daadwerkelijk willen dat ze slagen. Of zoeken ze alleen naar iemand die ze de schuld kunnen geven van hun eigen falen?
Inmiddels worden vluchtelingen mishandeld in Turkse detentiecentra die met EU-geld zijn betaald en wordt er samengewerkt met Libië en Tunesië, ondanks bezwaren van ngo’s.
Dat is omdat de EU de hoop op een menselijke manier om grip te krijgen heeft opgegeven. Je zag het ook bij Joe Biden in de VS. Eerst doe je alsof er aan de grens geen probleem is. Dan nemen de aantallen toe, maar er is geen plan. En wat deed Biden een paar maanden voor de verkiezingen? Hij voerde een asielverbod in, precies wat Trump zou willen!
Welk beeld zet je dan neer bij de kiezer? Zo zie ik het ook in Europa gaan. Óf er wordt gedaan alsof er geen probleem is, óf men gaat samenwerken met de Tunesische regering, die migranten dumpt in de woestijn.
Waar zou u zich hard voor maken als u de migratieminister in Nederland kon adviseren?
We beginnen in Europa. Tussen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk steken nu elk jaar 40.000 mensen over via het Kanaal, die daar asiel aanvragen. Hoe kun je van andere landen verwachten dat ze hun migranten uit de EU terugnemen, als je weigert het goede voorbeeld te geven? Je zegt: voortaan neemt de EU die mensen terug, en in ruil neemt het VK jaarlijks een vooraf bepaald aantal asielzoekers over. De smokkel op het Kanaal zal vanzelf afnemen, want de oversteek wordt nutteloos.
Vervolgens ga je met dezelfde logica partnerlanden benaderen, bijvoorbeeld in West-Afrika. Als zij de migranten die aankomen op de Canarische eilanden terugnemen, krijgen zij daar ook iets voor terug: makkelijker reizen, studiebeurzen, geld, afspraken over een X-aantal asielzoekers en migranten. En ook daar zul je zien dat de aantallen terugvallen.
Zo kun je met dit model de smokkel en sterfte op de belangrijkste migratieroutes reduceren. Het liefst doe je dat in EU-verband, maar zelfs met en kopgroepje van landen kun je al een heel eind komen.
U was eerder positief over het Britse plan om asielzoekers naar Rwanda te brengen. De VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR was zeer sceptisch over dat voorstel.
Maar ondertussen werkt diezelfde organisatie met Rwanda samen bij het evacueren van migranten in verschrikkelijke omstandigheden uit Libië. Dan is Rwanda ineens oké. Daarom hoop ik dat zo’n organisatie als UNHCR eens gaat nadenken over wat nu realistisch en haalbaar is. Er is een groot verschiltussen een schimmige deal met de Libische kustwacht en een goed afgestemde afspraak met Rwanda, Ghana of Senegal.
Een groot kritiekpunt is dat zo’n land vaak maar een paar duizend mensen kan opvangen. Is het dan geen politiek theater?
De effectiviteit zit in het feit dat je bij een geloofwaardig plan niet veel opvangcapaciteit nodig hebt. Dan stappen mensen niet meer in die gammele bootjes. Toen we de Turkijedeal voorlegden aan het hoofd van de Griekse asieldienst, vroeg zij zich ook af hoe ze dag in dag uit zoveel mensen moesten gaan opvangen en terugsturen. Ze kregen op dat moment, in februari 2016, tweeduizend mensen per dag binnen. In mei van dat jaar arriveerden er nog maar vijftienhonderd mensen in de hele maand. De smokkelaars hielden het voor gezien, hun model was gebroken.
En waarom zouden kiezers in Europa dit steunen, als die überhaupt geen zin hebben in immigratie?
Het eerste zichtbare verschil is dat er veel minder migranten zullen zijn van wie hun asielverzoek wordt afgewezen maar die niet vertrekken. Een tweede verschil is dat de groep gemêleerder zal zijn: minder mannen, meer vrouwen en kinderen. Ik wil mannelijke vluchtelingen niet demoniseren, maar op dit moment zijn de vluchtelingen die aankomen een afspiegeling van de hel die de overtocht is, niet van alle vluchtelingen.
Onderschat niet hoe belangrijk het is om dat gevoel van controle en regie te hebben. Kijk maar naar Canada en Australië, twee landen die grote aantallen immigranten kunnen opnemen omdat men het gevoel heeft de aantallen te beheersen.
U legt veel nadruk op het belang van een ander migratiebeleid om radicaal-rechts de wind uit de zeilen te nemen. Had u dit ook zo belangrijk gevonden als die partijen niet groot waren?
Zeker, zelf al zou radicaal-rechts geen zetel in een parlement hebben. Op dit moment hebben we een systeem waarbij elk jaar 3.000 mensen verdrinken op weg naar Europa. We hebben de dodelijkste grens ter wereld. Hoe valt dat te verdedigen? Het is niet zomaar een verkiezingsverhaal, het is een morele verplichting.
