Herinneringen aan de wereld die Gaza ooit was

Een zwart-witfoto van het strand in het zuiden van Gaza, dicht bij Rafah. Twee kleine kinderen, een broer en zus, lopen naast elkaar over het zand. Ze zijn omringd door zee, lucht en palmbomen. Het meisje loopt op blote voeten en draagt haar schoenen in de ene hand, de andere hand heeft ze om haar broertje heengeslagen. Achter hen loopt de fotograaf, hun vader. Alleen zijn schaduw is zichtbaar, onderaan de foto. Hij draagt een hoed tegen de zon.

de zoon en dochter van Kegham Djeghalian, met de schaduw van hun vader op het zand.
Foto Kegham Djeghalian

De fotograaf was Kegham Djeghalian, kind van Armeense ouders, die in 1944 de eerste fotostudio van Gaza opende, ‘Foto Kegham’ in Gaza-Stad. Als peuter vluchtte hij met zijn moeder tijdens de Armeense genocide in 1915 vanuit Anatolië naar Syrië. Zijn vader werd vermoord. Later woonde hij – inmiddels wees geworden – in Beiroet. Als jonge volwassene vestigde hij zich in Jeruzalem en vervolgens in Gaza.

Verkleedfeest

In de daaropvolgende decennia poseerden duizenden Palestijnen in de Gazastrook voor hem, al dan niet verkleed in kostuums en tegen de achtergrond van decors in zijn studio.

Hij fotografeerde ook buiten de studio, van huwelijksfeesten en vissers op zee tot het toenmalige treinstation en vliegveld van Gaza. De foto’s laten een Gaza zien dat verbonden was met de rest van de wereld en waarin voor bewoners nog relatief veel mogelijk was. Dat veranderde door de oorlog van 1967 toen Israël dit gebied bezette, door het strenge beleid van de Hamas-regering die in 2006 aantrad en helemaal na de door Israël opgelegde blokkade die Gaza vanaf 2007 transformeerde in wat wel ‘de grootste openluchtgevangenis ter wereld’ wordt genoemd.

Kegham was bij officiële gelegenheden en bezoeken van politici en beroemdheden. Een van die bezoekers was Hassan al-Banna, de oprichter van de Moslimbroederschap in Egypte, die eind jaren veertig met een groep mannen een kopje koffie dronk op een zonovergoten vlonder op zee. Ook Che Guevara werd door Kegham vastgelegd, met een groep Palestijnse vertegenwoordigers in Gaza in 1959. Op een andere foto staat een gezelschap op een verkleedfeest. Lachende mannen en vrouwen, verkleed als buikdanseres, zuster, non of geisha.

Gekostumeerd bal, waarschijnlijk in de jaren 60
Foto Kegham Djeghalian
Hassan al-Banna, oprichter van de Moslimbroederschap drinkt koffie met Palestijnse bestuurders in de late jaren 40.
Foto Kegham Djeghalian

Het Gaza door de lens van Kegham Djeghalian is deels al verdwenen, maar dreigt door de huidige Israëlische bombardementen volledig te worden vernietigd.

Kegham’s kleinzoon, zijn naamgenoot Kegham Djeghalian jr. (1984), woont in Caïro en onderzoekt het werk van zijn grootvader. In 2007, net afgestudeerd in de visuele kunst, raakte hij gegrepen door Foto Kegham. Natuurlijk, hij had lovende verhalen gehoord van familie, over hoe geliefd Kegham sr. was in Gaza, en hoezeer hij nog steeds herinnerd wordt. Maar het werk van zijn opa kende hij nauwelijks, laat staan dat hij toegang had tot het archief van de studio.

„Ik ben nooit in Gaza geweest. Ik heb het heel vaak geprobeerd, maar het is nooit gelukt”, vertelt Kegham jr. via een videoverbinding uit Caïro. „Dus voor mij is Gaza een abstract idee, het is een constructie van verhalen, met een zekere nostalgie. Het is voor mij als Palestijn een territorium dat ik nooit heb betreden.”

Kegham jr. werd geboren in Egypte als zoon van een Armeens-Palestijnse vader uit Gaza – de jongen op de foto op het strand – en een Palestijnse moeder uit Bethlehem. Doordat de eerste man van zijn moeder Nederlander was, heeft hij een Nederlands paspoort. De vakanties bracht hij altijd door in Bethlehem op de door Israël bezette Westelijke Jordaanoever en bij Armeense familie in Oost-Jeruzalem.

studioportret
Foto Kegham Djeghalian
meisjesschool in de late jaren veertig.
Foto Kegham Djeghalian
Voetbal team in Gaza
Foto Kegham Djeghalian
mannen eten op het strand, vroege jaren vijftig.
Foto Kegham Djeghalian

„Mijn doel was in eerste instantie om mijn grootvader te leren kennen als persoon en fotograaf. Maar ik realiseerde me al snel dat ik via die weg de geschiedenissen en herinneringen van Gaza leerde kennen,” vertelt Kegham jr. Zijn grootvader werkte gedurende de laatste jaren van het Britse mandaat (1918-1948), toen Gaza nog verbonden was met de rest van Palestina, de stichting van de staat Israël in 1948, het Egyptische militaire bestuur van de Gazastrook tot aan 1967, en vanaf dan de Israëlische bezetting en het groeiende Palestijnse verzet.

Ontheemding en ballingschap

Tijdens de Nakba („catastrofe”) van 1947-1949 fotografeerde Kegham sr. de duizenden Palestijnse vluchtelingen in Gaza die waren verdreven uit het gebied dat Israël werd. Doordat hij als kind de Armeense genocide overleefde in 1915, integreerde hij goed in de Palestijnse samenleving, denkt Kegham jr. „Ik ben ervan overtuigd dat er een samensmelting was tussen Kegham en Gaza vanwege de parallelle tragedies van ontheemding en ballingschap.”

Op een foto van Kegham sr. en zijn assistent in de fotostudio hangt achter de toonbank een poster met de Arabische tekst ‘we zullen terugkeren’. „Zowel de Armeense als Palestijnse identiteit wordt bepaald door waar we vandaan gekomen zijn, de trots op onze herkomst, niet alleen in geografisch, maar ook in cultureel opzicht”, zegt Kegham jr. „Mijn grootvader belichaamde de Palestijnse tragedie en zijn bijnaam in Gaza was ‘de vrijheidsstrijder-fotograaf’.”

Terwijl de familieleden van Kegham sr. een voor een vertrokken uit Gaza, bleef hij er tot aan zijn dood in 1981. Hij sprak vloeiend Arabisch, maar schrijven leerde hij nooit. Dat liet hij over aan zijn rechterhand in de studio, Maurice al-Tarazi, die ook door hem werd opgeleid tot fotograaf en die na zijn dood de studio overnam.

Toen ook al-Tarazi overleed sloot diens broer Marwan de studio. Een deel van Keghams werk – talloze foto’s en negatieven – raakte in de loop der jaren beschadigd of verloren, het overige materiaal bleef in bezit van Marwan.

Kegham Djeghali met zijn assistent
Foto Kegham Djeghalian


Studio portret Kegham’s dochter
Foto Kegham Djeghalian
de dochter van Kegham Djeghalian op een zeilboot.
Foto Kegham Djeghalian

Rode dozen

Kegham jr. kan niet naar Gaza reizen en heeft dus geen directe toegang tot het fotografische archief. In 2018 haalde zijn vader plotseling drie rode dozen uit een kledingkast in hun huis in Caïro. Kegham jr. opende de dozen en vond daarin tot zijn verbazing circa duizend negatieven uit ‘Foto Kegham’, afgedrukte en ongedateerde foto’s, brieven in het Armeens, ansichtkaarten. Zijn vader was naar eigen zeggen het bestaan van de dozen vergeten.

Kegham jr. durfde het materiaal eerst nauwelijks aan te raken, zo overweldigd was hij door de plotselinge nabijheid van het werk van zijn opa: „Ik was geïntimideerd en ik was bang. Ik opende de dozen, zag stapels enveloppen vol materiaal en begon te hyperventileren. Datgene waar ik jaren naar op zoek was geweest had ik ineens in handen.”

Op basis van de rode dozen, interviews met inwoners van Gaza en Zoom-gesprekken met Marwan al-Tarazi organiseerde hij in 2021 een tentoonstelling in Caïro over het werk van zijn grootvader, Photo Kegham of Gaza: Unboxing. Hij kreeg berichten via sociale media van Palestijnen in Gaza en in de diaspora, die familieleden herkenden of foto’s van zijn grootvader in hun familie-albums hadden. Foto Kegham, zo bleek, is voor veel Palestijnse families nog steeds een begrip.

Kegham jr. had vanuit Caïro de afgelopen jaren regelmatig contact met Marwan al-Tarazi in Gaza en probeerde hem te bewegen tot het digitaliseren van het fotografische materiaal in zijn bezit. Kort na de gebeurtenissen van afgelopen 7 oktober werd Marwan samen met zijn vrouw en kleindochter gedood door een Israëlisch bombardement op de Grieks-orthodoxe kerk in Gaza-stad.

„Toen ik van zijn dood hoorde voelde ik me compleet gebroken”, zegt Kegham jr. daarover. „We hebben elkaar nooit ontmoet, maar we deelden een besef van de waarde van mijn grootvaders werk.”

De nu grotendeels verdwenen fotografische erfenis van zijn grootvader noemt Kegham jr. „een ontwricht archief van een ontwrichte geschiedenis en geografie”. Het restant, bestaand uit de rode dozen en losse foto’s in familiealbums, is daarmee ook een metafoor voor het verstrooide Armeense en Palestijnse bestaan.

„We moeten vasthouden aan de herinneringen van een plaats die is geweest. Onze herinneringen vormen ons recht op terugkeer. Soms walg ik van mezelf dat ik rouw om de sporen van mijn grootvader. Maar het gaat niet alleen om mijn grootvader, het gaat om Gaza. Zijn foto’s zijn een visuele inscriptie van een Gaza dat we misschien nooit meer terugkrijgen.”

UNWRA school, rond 1950
Foto Kegham Djeghalian
Foto Kegham Djeghalian