Henriette Polak verzamelde figuratieve kunst toen dat niet meer in de mode was. Daar hebben we nu geluk mee

Apocalyptisch geroffel op het tentdoek, 03.15 uur ’s nachts. Al een uur lig ik woelend in mijn slaapzak, hopend op wat mijn nieuwe Duitse vrienden optimistisch een regenpauze noemen. Tevergeefs. Hup, natte bergschoenen aan dus, wc-papier mee, plassen tussen de alpenkoeien. Alles omwille van de participerende journalistiek.

‘Kampeerleed is wakker worden in een natte slaapzak’, kopte NRC een paar dagen geleden. En: ‘Zeer warme Middellandse Zee zorgt voor veel regen en mogelijke overstromingen in Alpen.’ Vorige week nog schreef ik een nieuwsbericht over de toename van mariene hittegolven; nu ondervind ik aan den lijve wat er gebeurt als koude lucht opwarmt boven een te warme zee. Regen, regen, regen.

Ik ben in Zuidoost-Duitsland op kaalkopibistrainingskamp. Net op de grens met Oostenrijk leren biologen van het Waldrappteam de bedreigde vogels een nieuwe trekroute aan, richting Spanje. Op hun oude route – over de Alpen naar Italië – kwamen ze in de problemen omdat ze steeds later in het jaar vertrokken door klimaatverandering. Straks, eind augustus, vliegen de onderzoekers in een ultralicht vliegtuigje voor hun pleegkuikens uit, de zon tegemoet.

Maar dan moet het eerst stoppen met regenen. „Vrijwel elke trainingsdag is tot nu toe in het water gevallen”, zegt kampmanager Clara, zelf snipverkouden. Ook kaalkopibissen houden niet van slecht weer, al worden hun Amerikaanse verwanten hurricane birds genoemd – ze zouden bijtijds kunnen voelen of er een orkaan aankomt. Of de Duitse vogels bij een medicane, een Mediterrane orkaan, een soortgelijk voorgevoel hebben, is nog de vraag.

Het kamp – een openluchtkeuken, een paar tentjes – is één grote modderpoel. Bij alle teamleden heerst een vurig verlangen naar droge sokken. Alleen in de verwarmde badkamer tjirpen krekels: voer voor de vogels.

Mijn bergschoenen zijn volgepropt met de Berchtesgadener Anzeiger; op het natte papier is nog net het voorbije nieuws te ontcijferen. Man uitgegleden en 100 meter de diepte ingestort bij Sagerecksteig. Boom omgevallen op kampeerster. Trein bij Riedlingen ontspoord door aardverschuiving na hevige neerslag. Regen, regen, regen.

De Sagerecksteig – zondag wandelde ik er nietsvermoedend langs, mijn benen strekkend in nationaal park Berchtesgaden na de lange treinreis. Watervallen op het pad naar de Wasseralm, glibberige stenen, gedenktekens in elke steile bocht. Alles goed, appte ik mijn moeder.

„Altijd lid worden van een lokale bergsportvereniging”, raadde medewandelaar Melanie uit Ingolstadt me aan. „Als er dan iets gebeurt, hoef je niet zelf de reddingshelikopter te betalen.”

Zelf werkt ze sinds haar zestiende bij de vrijwillige brandweer. Enthousiast liet ze een foto zien van de nieuwe uitrusting om bosbranden mee te blussen: een rugzak met 20 liter water. Luchtig: „Die hebben we met dit weer niet nodig.” Daarna, serieuzer: „We zullen eraan moeten wennen dat het hier óf te droog óf te nat is.”

De tocht eindigde in Schönau am Königssee. In het dorp stond een blauwe verrekijker op de berg gericht. Blick auf Kehlsteinhaus, stond erop. „Het Adelaarsnest”, vertelde een vader zijn kinderen. „Daar woonde Hitler vroeger.” De kijker onthulde slechts regenwolken. „Scheisswetter”, zei de oudste. „Net goed voor Hitler.”

Dan toch liever het ibisnest – modderig maar warm.

Gemma Venhuizen is biologieredacteur en doet elke woensdag ergens vanuit Nederland of daarbuiten verslag.

Delen

Mail de redactie

De zaak

De Nationale Politie wilde een nieuw softwaresysteem om informatie uit openbare bronnen voor (opsporings)onderzoek te verzamelen en te analyseren. Ze bracht zelf mogelijke leveranciers in kaart en maakte daaruit een keuze, zonder openbare aanbesteding.

Een bedrijf kwam erachter dat het op het lijstje van kandidaten had gestaan, maar de opdracht niet had gekregen. Volgens deze onderneming had de politie de opdracht moeten aanbesteden. Omdat de politie onrechtmatig zou hebben gehandeld, was het bedrijf (de kans op) de opdracht misgelopen. Het bedrijf eist 21 miljoen euro bij de rechtbank in Den Haag.

Volgens de politie gold een uitzondering op de aanbestedingsplicht, omdat de opdracht viel onder de geheimverklaring die de korpschef voor het hele onderzoekswerkveld had vastgesteld. Het bedrijf betwistte dat sprake was van geheimverklaring.

De uitspraak: vordering afgewezen

Over de geheimverklaring zegt de rechtbank dat een algemene verklaring niet voldoende is; het moet gaan over de concrete opdracht. In dit geval voldeed de geheimverklaring daaraan, omdat de verantwoordelijke politiemedewerkers het contract tijdens het inkoopproces duidelijk als geheim hadden aangeduid en goedgekeurd.

Overheden hebben veel beleidsvrijheid als het gaat om nationale veiligheid. De rechter kijkt alleen of de politie in redelijkheid tot de geheimverklaring kon komen. Dat was hier het geval, zegt de rechtbank: de politie had duidelijk gemaakt dat kwaadwillenden mogelijk in het systeem zouden kunnen komen als ze de eisen eraan zou openbaren.

De rechtbank zag ook geen minder ingrijpende maatregel dan onderhandse gunning die de veiligheid kon waarborgen. Het bedrijf vond dat de politie ook een beperkte aanbesteding had kunnen organiseren met slechts drie bedrijven, maar volgens de politie was dat nog altijd riskanter dan informatie delen met één leverancier. De rechtbank noemt dat laatste standpunt „niet onlogisch en ook niet onbegrijpelijk”.

De rechtbank oordeelt dat de politie zich kon beroepen op de uitzondering en niet onrechtmatig had gehandeld. De vordering wordt afgewezen.

Het commentaar

„Zaken als deze komen zelden voor de rechter”, zegt Nathan Meershoek, universitair docent EU- en aanbestedingsrecht bij de Universiteit Utrecht. „Doordat zulke opdrachten geheim zijn, weten concurrenten er meestal niets van. En als je ervan weet en gaat procederen, vergroot dat niet de kans dat je een volgende keer zo’n opdracht wel krijgt – al hoort dat natuurlijk geen rol te spelen.”

Een unieke zaak dus, waarin de rechtbank alle noodzakelijke stappen doorloopt om tot een eindoordeel te komen. Meershoek: „Je ziet daarbij een spanningsveld: de rechter moet heel terughoudend toetsen als het gaat om nationale veiligheid, maar wel streng kijken naar uitzonderingen op de aanbestedingsplicht. De rechter volgt daarin volledig het politiestandpunt: bij drie kandidaten is er meer risico op lekken dan bij één. Dat klopt eigenlijk altijd, maar is het hier ook proportioneel om daarop een beperkte aanbesteding te laten afspringen? We kennen niet alle feiten, maar dit argument mag alleen in uitzonderingsgevallen de doorslag geven.”

Bram Braat, advocaat in aanbestedingszaken bij Dentons, benadrukt eveneens dat rechters kritisch moeten kijken naar uitzonderingen op de aanbestedingsplicht. „Dat heeft ook het Europese Hof van Justitie bepaald. Aanbesteding heeft als doel eerlijke concurrentie binnen Europa. Dat zorgt voor innovatie en scherpe prijzen. Natuurlijk zijn er uitzonderingen nodig, die staan in de wet en worden ook gebruikt. Zo kon in coronatijd beademingsapparatuur niet wachten op een standaard aanbestedingsprocedure. En de renovatie van het Binnenhof is om veiligheidsredenen geheim verklaard. Maar het moeten uitzonderingen blijven. Als de rechter daar niet scherp op is, kan er steeds meer onder de uitzonderingen worden geschaard, ook als minder ingrijpende maatregelen afdoende zouden zijn.”

Zuinig zijn met uitzonderingen, zegt Braat, is ook gunstiger voor de overheid zelf: „Onderhands gunnen is weliswaar veel minder gedoe, maar het nadeel is dat je niet de beste deal krijgt omdat de concurrentie niet wordt uitgedaagd. Zeker nu grote defensie-investeringen ophanden zijn, is er een politiek belang om te zorgen dat belastinggeld goed wordt besteed.”

Nathan Meershoek verwacht dat er minder snel reden zal zijn om geheime opdrachten volledig onderhands te gunnen als de Algemene Beveiligingseisen voor Rijksoverheidsopdrachten in werking treden, naar verwachting eind dit jaar. Die regeling voorziet in een uitvoerige screening van bedrijven die voor de overheid werk doen met nationaleveiligheidsaspecten. „De aanbesteder kan dan voor een beperkte aanbestedingsvorm kiezen, bijvoorbeeld enkel een algemene mededeling doen dat hij iets wil verwerven en uit de reacties drie partijen selecteren die gescreend worden voordat ze de geheime informatie krijgen die nodig is om te offreren. Er zijn overigens nu ook al wel screeningsmogelijkheden, misschien had de politie hier ook die weg kunnen kiezen.”

Bram Braat zou het niet gek vinden als het bedrijf in hoger beroep ging: „De vraag is of er echt geen minder ingrijpende alternatieven waren.” Maar ook als het gerechtshof zou oordelen dat de politie moest aanbesteden, is de gevorderde 21 miljoen nog niet binnen. Daarvoor moet ook duidelijk zijn dat het bedrijf de opdracht zou hebben binnengesleept en zoveel winst had gemaakt. Een lager bedrag zou kunnen worden toegekend voor het missen van de káns de opdracht te krijgen.

Einduitspraak: Rechtbank Den Haag 16 juli 2025, ECLI:NL:RBDEHA:2025:12619

Tussenuitspraak: 18 december 2024, ECLI:NL:RBDHA:2024:23693

Delen

Mail de redactie

Museum Kröller-Müller in Otterlo en Museum Henriette Polak in Zutphen zijn beide gesticht door een vrouwelijke kunstverzamelaar. Allebei werden die vrouwen bij dat verzamelen geadviseerd. Als je weet wie die adviseurs waren, begrijp je waarom het eerste museum wereldberoemd is geworden – en het andere relatief onbekend gebleven.

De adviseur van Helene Kröller-Müller (1869-1939) heette H.P. Bremmer, een indertijd befaamd kunstpromotor. Hij raadde Vincent van Gogh aan, ze kocht er bijna honderd schilderijen van. Ook schafte ze Picasso’s, Monets, Seurats en Mondriaans aan. Het museum opende in 1938.

Adviseur van Henriette Polak-Schwarz (1893-1974) was Joop Sjollema. Ze kenden elkaar doordat hij twee keer haar portret had geschilderd, één keer in 1964, later nog een keer in 1968. Kunstschilder Sjollema maakte deel uit van een groep figuratieve kunstenaars met namen als Wim Oepts, Kees Verweij, Otto B. de Kat en Jeanne Bieruma Oosting. Het was de tijd van de abstracte kunst, hun werk was niet erg in de mode.

Henriette Polak-Schwarz was bijzonder ingenomen met de portretten van Joop Sjollema. Toen ze van hem begreep dat dit soort kunst al heel lang geen podium meer had – directeur Willem Sandberg van het Stedelijk Museum in Amsterdam had een voorkeur voor Karel Appel, Constant of Corneille – greep ze in. Er kwam een Stichting Henriette Antoinette (haar tweede naam), die zoveel figuratieve schilderijen en sculpturen aankocht dat er al snel een museum moest komen om ze in kwijt te kunnen. Museum Henriette Polak opende in 1975, een jaar na haar overlijden.

Vijftig jaar later is er in dat museum een speciaal aan Henriette Polak gewijde tentoonstelling, Parels van Polak. Of eigenlijk zijn het twee tentoonstellingen: de benedenverdieping gaat over haar leven, de eerste verdieping over de collectie.

Een bewogen leven

En dat leven was bewogen, kom je te weten. Henriette Polak was de oudste dochter van de Zutphense Leopold Schwarz (eigenlijk heette hij Levi, maar hij nam de minder Joodse voornaam Leopold aan), die rijk was geworden dankzij de oprichting van een geur- en smaakstoffenfabriek. Ze groeit op in weelde.

In 1917 trouwt Henriette met Leo Polak. Hij is hoogleraar in de wijsbegeerte, geniet publieke bekendheid als vrijdenker en spreekt zich al in de jaren dertig onomwonden uit tegen het nationaal-socialisme. Leo Polak wordt opgepakt in 1941. Ook een van haar drie dochters, haar moeder en een zus overleven de oorlog niet.

Op diezelfde benedenverdieping kom je in een volgende zaal terecht in een nagebouwde salon. Op een podiumpje staan violen, aan de muren hangen schilderijen waarop wordt gemusiceerd. Musici (quartet) heet een werk van Joop Sjollema, het zit in de collectie van het museum. Ook hangt er een schetsje dat Sjollema maakte van het indertijd vermaarde Amadeus Quartet. Dat strijkkwartet kwam elk jaar optreden in de salon van Henriette Polaks huis in Amsterdam.

Henriette Polak-Schwarz wordt – mede dankzij het kapitaal dat ze vergaart door de verkoop van de fabriek van haar vader – een bijzonder vrijgevige mecenas

Want dat is het derde deel van haar leven, na een onbezorgde jeugd en vreselijke oorlogsjaren: ze zet zich in voor het humanisme waar haar man zich voor inspande, houdt zich bezig met de muziek waar hij zo van hield en wordt – mede dankzij het kapitaal dat ze vergaart door de verkoop van de fabriek van haar vader – een bijzonder vrijgevige mecenas. Het portret dat Joop Sjollema van haar schilderde in 1964 was ter gelegenheid van de opening van het A.H. Gerhardhuis in Amsterdam. Aan de kosten van dit eerste humanistische bejaardenhuis droeg zij veel bij – hoeveel is onbekend, over geld sprak ze nooit. Het portret uit 1968 schilderde Sjollema voor het Rosa Spierhuis, het bejaardenhuis voor kunstenaars en musici waar zij ook al veel geld in stak.

En wat was haar smaak in kunst?

We weten dat ze woonde in een moderne, wit gestucte bungalow met veel glas, je ziet er een foto van in de nagebouwde salon. Maar dat huis had niet zij, maar een zwager laten bouwen. En binnen, zie je op andere foto’s, stonden geen moderne jarenzestigmeubels maar donker, houten meubilair. De schilderijen in haar huis zijn zeventiende- of achttiende-eeuwse taferelen.

Collectie Museum Henriette Polak

Kunst in de logeerkamer

„In haar huis hing één Monet. Dat was het modernste, meest gewaagde dat ze had”, zegt directeur Paulo Martina van Musea Zutphen. Hij is de samensteller van de tentoonstelling, de teksten op zaal en in de catalogus zijn van hem en historica Pauline Micheels.

Maar waar hingen dan de schilderijen van de nieuwe stichting toen er nog geen museum was? „Die gingen naar de logeerkamer die ze had laten maken in de garage.” En toen het er te veel werden? „Toen gingen ze naar het Rosa Spierhuis in Laren. Ze vond het belangrijk dat de kunstenaars aandacht kregen, maar het was niet haar smaak.”

Zoom in

Eigenlijk was ze meer geporteerd van muziek, vandaar de concerten in de salon – die haar vast ook deden denken aan de concerten uit de gelukkige jaren dertig, toen Leo Polak, zij en hun drie dochters nog in Groningen woonden. Uit een beschrijving in de catalogus: „In de zitkamer staat Leo’s vleugel, waarop hij veel speelt, al dan niet met zijn trio, waarin de concertmeester van de Groninger Orkest Vereeniging zit, de violist Jo Juda. Ook zijn er geregeld huisconcerten waar musici van naam als de componist Darius Milhaud en de cellist Emanuel Feuermann, als ze optreden in Groningen, aan deelnemen. Dochter Ans: ‘Moeder speelde vrij beperkt piano. Zij begeleidde als wij liedjes zongen.’”

Toen Museum Henriette Polak in 1975 openging, kon je er werken zien van kunstenaars die nog in geen enkel ander museum vertegenwoordigd waren, schreef dagblad Trouw. Hoe ziet de collectie er nu uit? Paulo Martina: „Sinds de oprichting van de stichting is die uitgegroeid tot zo’n drieduizend kunstwerken: veel schilderijen, maar ook veel sculpturen.” Met hulp van die enorme collectie worden regelmatig wisseltentoonstellingen georganiseerd. En nu dus Parels van Polak, waar ook werken uit de oer-collectie te zien zijn: Joop Sjollema, Wim Oepts, Otto B. de Kat, Kees Maks.

En het bijzondere is: vijftig jaar na de opening van het museum, en zestig jaar na de klacht van Joop Sjollema dat hij ‘geen podium meer had’, worden deze kunstenaars opnieuw ontdekt. Aan Otto B. de Kat was onlangs een tentoonstelling gewijd in Amstelveen, Jeanne Bieruma Oosting kent een regelrechte revival. De mogelijke reden? Hun kunst was niet modisch, maar ademt een soort schoonheid van het gewone en het intieme die altijd blijft.

Misschien was dat ook wat Henriette Polak erin zag.

Zoom in

Delen

Mail de redactie