Voorzitter ✓
De secretaris-generaal staat aan het hoofd van het politieke deel van het bondgenootschap, dat sinds de toetreding van Zweden uit 32 landen bestaat. Het is de belangrijkste taak van de ‘sec gen’ om die landen met hun uiteenlopende belangen op één lijn te houden.
Een sg moet dan ook goesting hebben in vergaderen. Hij zit de bijeenkomsten van de Noord Atlantische Raad voor, het hoogste orgaan in de NAVO, evenals een hele reeks andere gremia. In de Raad komen de permanente vertegenwoordigers (‘ambassadeurs’) van de landen bijeen. In het Brusselse hoofdkwartier heeft elk land een missie en is het dus makkelijk om even te horen wat ‘de Deen’ vindt of hoe iets in Duitsland ligt. In de Raad, kunnen ook ministers van Defensie of Buitenlandse Zaken bijeenkomen. Een keer per jaar komen de regeringsleiders bijeen in de Raad, tijdens een NAVO-top.
De grootschalige inval van Rusland in Oekraïne heeft de NAVO een geweldige impuls gegeven. Na de val van de Berlijnse Muur en het einde van de oorlogen in voormalig Joegoslavië werd de NAVO een bondgenootschap op zoek naar een bestaansreden. De alliantie probeerde zich nuttig te maken in Afghanistan, maar dat was geen doorslaand succes. Poetin heeft de NAVO van die identiteitscrisis verlost. De belangrijkste taak is nu weer Rusland op afstand houden.
De functie van secretaris-generaal van de NAVO is sindsdien een van de belangrijkste internationale banen überhaupt. De nieuwe sg treedt aan te midden van de grootste veiligheidscrisis in Europa sinds WOII en krijgt een belangrijke rol in de westerse steun voor Oekraïne. Al blijft de NAVO formeel buiten de oorlog.
Compromiszoeker ✓
Onvermoeibare speuren naar oplossingen voor politieke problemen geldt als het handelsmerk van de politicus Rutte. Ook al zien Nederlanders een leider die te lang aanbleef, een die missers als de toeslagenaffaire en ‘Groningen’ op zijn naam heeft, in het buitenland ziet men vooral een oud-premier van nog geen zestig jaar met een schat aan ervaring en volle accu’s. Een goedlachse man bovendien, die makkelijk is in de omgang.
NAVO-bondgenoten hebben uiteenlopende belangen. De oostelijke bondgenoten zijn vooral beducht voor Rusland. De zuidelijke landen maken zich ook zorgen over terreur en migratie uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten. De VS willen graag dat de NAVO aandacht besteedt aan de dreiging die uitgaat van China. Turkije is gezien zijn militaire macht en strategische ligging een onmisbare NAVO-partner, maar ligt vaak met de EU-landen overhoop.
Een sg moet met alle landen overweg kunnen, alle belangen dienen. Hij moet er voor waken dat de verschillende taken van de NAVO overeind blijven, ook al gaat nu alle aandacht uit naar Rusland. „Iedereen moet zich blijven herkennen in het bondgenootschap”, zegt Timo Koster, een Nederlandse oud-diplomaat die voor de NAVO werkte.
Niet te veel opvattingen ✓
Om de machtsbalans niet al op voorhand te verstoren is een NAVO-baas traditioneel afkomstig uit een klein land. En het helpt ook als de sg zélf geen al te uitgesproken profiel heeft. Markante opvattingen staan bemiddeling in de weg. „Rutte zou koffiedrinken met de duivel en hem ook nog omhelzen”, schreef FT-columnist Simon Kuper.
De functie biedt weinig ruimte voor publieke improvisatie. Verklaringen van een secretaris-generaal zijn minutieus voorbereid, er is een hele afdeling die erop toeziet dat hij zich aan het script houdt. Een sg is geen flapuit, losjes populaire teksten improviseren hoort niet bij de functie. De sg is ook het boegbeeld van de alliantie.
Een sg heeft niet veel formele macht, maar er is wel ruimte voor eigen initiatief. Of een sg die ruimte neemt, is afhankelijk van de persoonlijkheid.
De sg, zal zich in elk geval moeten neerleggen bij een zware beveiliging. De huidige sg Jens Stoltenberg woont in een gated community en zelfs op het NAVO-hoofdkwartier wordt hij in de gaten gehouden. Even met de fiets naar je werk en onderweg stoppen voor een cappuccino zit er niet in.
Dat Rutte premier is geweest en niet slechts minister telt tegenwoordig zwaar. De Deen Anders Fog-Rasmussen was de eerste oud-premier die het bondgenootschap leidde (2009-2014), voorheen waren het veelal voormalige ministers van Defensie. In het contact met de hoofdsteden helpt het, zegt Rasmussen altijd, als de NAVO-topman van regeringsleider tot regeringsleider kan praten. Status opent deuren.
Vriend van de VS ✓
De VS zijn met afstand de belangrijkste bondgenoot. De secretaris-generaal is dus óók een vooruitgeschoven post van het Witte Huis in Europa.
In het Washington van Joe Biden gedraagt Rutte zich als een vriend van de familie. Er zijn maar weinig regeringsleiders die het zich kunnen veroorloven om in het Oval Office achter het bureau van de president te gaan zitten en even de telefoon op te pakken, zoals Rutte deed tijdens een bezoek aan Biden.
De VS hebben Rutte begin 2023 al benaderd voor de baan, ruim voordat het kabinet viel. Rutte heeft toen geweigerd. Als noodsprong werd vervolgens Stoltenberg gevraagd nog een jaar aan te blijven.
Rutte is niet alleen goed met Biden. Hij was ook politiek flexibel genoeg om het gesprek met Donald Trump gaande te houden. Tijdens een bezoek aan het Witte Huis legde Nederland de nadruk op handelsrelaties, een geliefd onderwerp van ‘dealmaker’ Trump. Rutte viel toen ook op door Trump in het openbaar te corrigeren.
En dan is er het optreden van Rutte op de NAVO-top in Brussel in 2018. Trump dreigde op die top met opstappen omdat de Europese bondgenoten niet genoeg geld uitgaven aan defensie. Rutte nam als een van de eersten het woord en sprak lovende woorden over Trump: sinds zijn komst waren de defensie-uitgaven in Europa met tientallen miljarden gestegen. Hij kon dat als zijn succes claimen. Hetgeen Trump prompt deed op de persconferentie die volgde.
Met die interventie maakte Rutte binnen de NAVO naam voor zichzelf, zegt een voormalige NAVO-ambassadeur. Sindsdien wordt hij in Brussel ook wel de Trump-fluisteraar genoemd.
Goed voor de krijgsmacht
Tot twee jaar geleden was een Nederlandse NAVO-chef ondenkbaar. Nederland gaf jarenlang te weinig uit aan defensie en voldeed ook in 2023 nog niet aan de uitgavennorm van 2 procent van het bbp.
Na de inval in Oekraïne vlogen de defensie-uitgaven weliswaar omhoog, maar de economie groeide ook, waardoor de Nederlandse uitgaven als deel van de economie met 1,63 procent vrijwel stabiel bleven. Dit jaar zou Nederland de norm wel moeten halen.
In de NAVO behoorde Nederland jarenlang tot de stoutste kinderen. Defensie was onder Rutte een sluitpost. Rutte, schreef NRC eind 2022 na eigen onderzoek, heeft door persoonlijk handelen in 2010 en 2014 bijgedragen aan bezuinigingen op Defensie die de krijgsmacht na decennia korten „de genadeklap” gaven. De Nederlandse krijgsmacht kreeg in de jaren daarna dan ook vernietigende rapporten van de NAVO, waarin met name de krimp van de landmacht op de korrel werd genomen.
„Rutte’s desinteresse in defensie en corresponderende daling van het defensiebudget heeft twaalf jaar geduurd, van 2010 tot 2022”, zegt oud-NAVO-voorlichter Eric Povel. „ De laatste twee jaar sinds de Russische aanval op Oekraïne is dat veranderd en heeft Rutte een leidende rol gespeeld bij het intensiveren van westerse steun voor Oekraïne en bij het verhogen van het defensiebudget. De laatste twee jaar heeft hij op defensiegeied een metamorfose ondergaan.” Maar, zegt Povel fijntjes, „hij moet wel nog een hoop leren”.
Een vrouw uit Oost-Europa
De karige defensiebegrotingen onder Rutte liggen slecht in Oost-Europa. De landen aan de oostflank vinden dat de nieuwe sg uit hun midden moet komen. Zij geven wél veel uit aan defensie, hebben jaren gewaarschuwd voor Poetin en zijn het eerste slachtoffer als Poetin iets zou willen ondernemen tegen de NAVO.
Waarom, vragen ze zich af, zou het kleine Nederland na Dirk Stikker, Joseph Luns en Jaap de Hoop Scheffer nu de vierde sg mogen leveren, terwijl zij nog nooit voor de hoogste post in aanmerking kwamen? De Estse premier Kaja Kallas, die zelf de baan wel wil maar nooit formeel kandidaat was, vroeg zich af of er eersterangs en tweederangs bondgenoten zijn.
„Nederland is zeker niet aan de beurt”, zegt oud-diplomaat Timo Koster, maar hij wijst er ook op dat de tweede man bij de NAVO nu een Roemeen is en dat de huidige Tsjechische president Petr Pavel voorzitter van het militaire comité was.
Oud-NAVO-man Povel zou hoe dan ook liefst een van de vrouwelijke premiers uit de Baltische landen op de post zien. „Het wordt tijd en het zou een krachtig signaal aan Poetin zijn.”
Maar juist de gedrevenheid en de harde anti-Ruslandlijn van politici als Kallas was voor een aantal west-Europese landen reden om naar een ‘neutralere’ kandidaat te zoeken.
Dealmaker in het buitenland
Rutte kreeg pas gaandeweg oog voor het buitenland. De nasleep van MH-17 toonde aan dat je in tijd van nood wel degelijk iets hebt aan internationale solidariteit. De Turkije-deal over migratie liet zien dat je in het buitenland binnenlandse problemen kunt aanpakken.
Emeritus hoogleraar internationale betrekkingen Co Kolijn vindt Rutte om meerdere reden ongeschikt en is niet onder de indruk van Ruttes buitenland-avonturen. In de aanpak van Israël in de Gaza-oorlog toonde hij zich bijvoorbeeld een „blunderaar”, schreef Kolijn, door juridisch aanvechtbare standpunten in te nemen en pendeldiplomatie te bedrijven die niets uithaalde. „Hij heeft nooit een zier om het buitenland gegeven. Dat hij de langstzittende premier is van het gezelschap, is geen kwaliteitscriterium.”
De afgelopen twee jaar speelde Rutte in elk geval een belangrijke rol in het smeden van gelegenheidscoalities om wapenleveranties aan Oekraïne vlot te trekken. Zo hielp hij Duitsland te overtuigen toch moderne tanks te leveren. Nederland speelt ook een cruciale rol in de levering van F16’s aan Kyiv.
En dus? ✓✓✓✓
Zijn het al met al genoeg vinkjes? Veel hoofdsteden vinden van wel. Rutte heeft de steun van rond 25 van de 32 bondgenoten, waaronder de VS en de Europese zwaargewichten VK, Frankrijk en Duitsland. De steun neemt toe, maar Hongarije heeft gezegd niet met Rutte te kunnen leven en Roemenië schoof te elfder ure president Klaus Johannis als kandidaat naar voren. Uiteindelijk moeten álle landen akkoord gaan.
De logica van de macht dicteert dat Rutte de baan eigenlijk niet kan mislopen omdat de VS hem openlijk steunen. Een nederlaag voor Rutte is verlies voor de VS. Je kunt Poetin geen betere dienst bewijzen dan de informele leider van de NAVO onderuit te halen. In theorie kan ook aan de Amerikaanse steun een einde komen, mocht de kwestie uitdraaien op een slepende affaire. Vooralsnog geldt dat Rutte weliswaar nog niet de steun heeft van álle landen, maar dat er ook nog geen kandidaat is die méér steun heeft.
Daarom wordt onder leiding van de VS naar ‘oplossingen’ gezocht. Ook in de marge van EU-vergaderingen vorige week werd veel over de NAVO-kwestie gesproken. Nederland legde nog even contact met Roemenië.
Het is niet ongebruikelijk om proteststemmen simpelweg af te kopen, zegt oud-diplomaat Timo Koster. Toen Turkije zich in 2009 tegen de kandidatuur van Anders Fog-Rasmussen keerde, werd Ankara een hoge NAVO-functie beloofd. Het is denkbaar dat er nu een packagedeal komt met baantjes voor Oost-Europa, binnen of buiten de NAVO. Op sommige dagen is de NAVO net een bazaar, zegt een insider.
Koster houdt er rekening mee dat de benoeming wel even op zich kan laten wachten. De VS zouden graag zien dat de kwestie voor begin juli is geregeld als president Biden de regeringsleiders in Washington ontvangt om 75ste verjaardag nog eens groots te vieren. Het contract van Stoltenberg loopt tot het najaar.
Rutte zelf was deze week in Beijing. In een gesprek met Chinese studenten beloofde hij alvast dat áls hij de nieuwe NAVO-baas mocht worden, hij zich sterk zal maken voor betere betrekkingen met Azië.
