György Kurtág is de componist van kort én krachtig

Twee weken geleden is hij 97 geworden: de Hongaarse componist György Kurtág, de man die in drie maten meer zeggingskracht pakt dan menig collega in een half oeuvre. Het Muziekgebouw in Amsterdam eert Kurtág met een vierdaags festival, van 8 tot en met 11 maart, door topuitvoerders als pianist Pierre-Laurent Aimard, zangeres Gerrie de Vries en Asko|Schönberg.

Wat maakt Kurtág zo bijzonder? NRC sprak vier musici die hem van nabij kennen voor een profiel van kurtágiaanse bondigheid.

1 Amsterdam

En het geschiedde in de late jaren negentig dat een van de grootste componisten van de eeuw en zijn echtgenote neerstreken in Amsterdam. „Het was een beetje een wonder”, zegt voormalig slagwerker Renee Jonker, ‘aangenomen kleinzoon’ van de Kurtágs en een drijvende kracht achter hun komst. Het echtpaar woonde in Wenen, waar toen net de populist Jörg Haider opkwam. Om de nare oorlogsherinneringen die dat losmaakte te ontvluchten, wilden ze weg; Jonker organiseerde een ‘consortium’ van Nederlandse muziekinstellingen, zoals het KCO en het Koninklijk Conservatorium, dat hen naar Amsterdam haalde. Daar zou Kurtág aan zijn opera werken.

Zijn muziek is een geheime tuin van brandende expressie

Pierre-Laurent Aimard

2 De Opera

De Kurtágs bleven tussen 1997 en 1999 in Amsterdam en stortten zich volop in het culturele leven. „Die periode heeft de basis gelegd voor een bijzondere band tussen Kurtág en verschillende Nederlandse musici, zoals Reinbert de Leeuw”, zegt Jonker. „Kurtág componeerde stukjes voor die musici, ook voor mij. Hij schreef alleen níét de opera die DNO graag van hem wilde.” Ze hielden altijd contact, niet in de laatste plaats om de opera gerealiseerd te krijgen. Die zou er uiteindelijk pas in 2018 komen. De tragiek is dat Kurtág zijn opera, Fin de partie, nooit zelf in een theater heeft kunnen horen, aangezien hij inmiddels te fragiel was om te reizen.

Deze muziek is bijzonder precair, want voor je het weet is het voorbij

Pauline Post pianist

3 Miniatuur

De Grote Opera – want dat is het twee uur durende Fin de partie – is een atypisch werk in Kurtágs oeuvre. Eigenlijk componeert hij vooral compacte, gecondenseerde werken, miniaturen die soms maar een minuut of twee duren, vaak gegroepeerd in cycli. „Superexpressieve muziek die in een milliseconde voorbijgaat”, karakteriseert pianiste Pauline Post van Asko|Schönberg. „Hij dwingt je zó zacht te spelen dat je hoopt dat er nog iets klinkt. Op andere momenten moet je het juist uitschreeuwen en opzettelijk lelijk spelen. En bij alles geldt: je krijgt maar één kans. Voor je het weet is het voorbij. Dat maakte deze muziek bijzonder precair.”

György lijdt smartelijk onder het verlies van Márta

Renee Jonker

4 Geheime tuin van brandende expressie

Pianist Pierre-Laurent Aimard: „Kurtág behoort tot de generatie die na de Europese apocalyps een tabula rasa nodig had, een manier om opnieuw te beginnen. De manieren die ze vonden, beantwoordden aan de eigenheid van iedere componist. Kurtágs manier is de meest menselijke: hoe kan ik opnieuw leren voelen, spreken, uitdrukken? Het is een wereld van inzichtelijkheid, in onze wereld van vertoon, een geheime tuin van brandende expressie. Zijn werk gaat over de essentie van het musiceren. Iedere noot is bevochten. Je kunt erin voelen waarom de klanken bestaan.”

Ik hou van Kurtágs gebrek aan oppervlakkigheid

Pierre-Laurent Aimard pianist

5 Veeleisend

Alles of niets. Geen tussenweg, geen compromis. Kurtág neemt nooit genoegen met minder. Zangeres Gerrie de Vries: „Laatst waren Pierre-Laurent Aimard en ik bij Kurtág en speelden we What is the word voor. Merveilleux! riep hij. En vervolgens gaat hij op élke noot zitten, een beetje meer zus of zo. Maar ik vind dat heerlijk. Zo ontdek je telkens nieuwe dingen. Het is alsof hij het werk ter plekke opnieuw componeert. Het is een voorrecht om met hem te kunnen werken – dat zou je van Mozart ook wel wensen.”

Aimard: „Ik wil geen componist die na de eerste repetitie tevreden is, ik wil uitgedaagd worden. Ik hou van Kurtágs verantwoordelijkheidsgevoel, zijn gebrek aan oppervlakkigheid. Zijn muziek zegt ongelooflijk veel met weinig woorden, de intensiteit en concentratie zijn enorm. Natuurlijk moet je daarvoor werken. Elke grote schepping heeft een mysterie dat geleerd moet worden.”

Kurtágs muziek heeft de spanning van een volle zaal nodig, het publiek, de stilte

Pauline Post

6 Waar het hem eigenlijk om ging

Bij repetities zat Kurtág steevast op de eerste rij, herinnert Pauline Post van Asko|Schönberg zich: „Vaak riep hij bij onze eerste inzet al: ‘Nee nee nee!’ Soms wilde hij het tegenovergestelde van wat er in de partituur stond, en de volgende keer weer iets anders. Reinbert de Leeuw kon heel goed doorgronden waar het hem eigenlijk om ging, de sfeer, de klank, de expressie, de emotionele kern van de muziek. Bij het concert snapte je dan wat Kurtág bedoelde: meer dan andere componisten heeft zijn muziek de spanning van een volle zaal nodig, het publiek, de stilte. Dan pas voel je echt de lading die ze heeft.”

Als hij niet begrepen wordt door een musicus kan hij bikkelhard zijn

Renee Jonker

7 Hakkelen

Renee Jonker: „Muziek is voor György bijna een zaak van leven en dood. En als hij niet begrepen wordt door een musicus kan hij bikkelhard zijn. Dat heeft ook met zijn hakkelen te maken – je moet hem niet onderbreken, hij wil per se tot het einde van zijn zin komen, begrépen worden. ‘Hakkelen is mijn moedertaal’, heeft hij wel eens tegen me gezegd.”

Iedere noot draagt minstens drie of vier betekenissen

Renee Jonker

8 Schatbewaarder

Het is geen toeval dat Kurtág voor zijn enige opera een tekst van Beckett koos. In diens verbrokkelde, uitgebeende stijl herkende Kurtág een wezenskenmerk van zijn eigen uitdrukkingskracht. En net als bij Beckett is ieder woord, iedere noot gewogen tegen de traditie, waarvan Kurtág een verpletterende kennis bezit. „Een schatbewaarder van de cultuur van Bach en Shakespeare”, noemt Jonker hem. „Ik ken weinig andere componisten die zo bezeten zijn van de muziek, maar ook literatuur is ongelooflijk belangrijk voor hem – hij spreekt en leest zeven talen, het Hebreeuws uit zijn jeugd niet meegerekend. Die traditie geeft hij door in zijn eigen werk. Hij componeert geen maat zonder verwijzing. Ieder noot draagt minstens drie of vier betekenissen, het kan om een interval gaan, een frasering. ‘Dat is Falstaff!’, roept hij dan. ‘Dat is Beethoven!’ of ‘Die noot heb ik gestolen uit Gruppen van Stockhausen!’ Voor hem zijn zulke verwijzingen absoluut. En toch: je hoeft maar twee maten te horen of je weet: dit is Kurtág.”

‘What is the word’ moet je voelen. Het vergt alles wat je hebt

Gerrie de Vries

9 De woorden

What is the word, ook op een tekst van Beckett, is een sleutelwerk in Kurtágs oeuvre. Na het overlijden van de oorspronkelijke zangeres had hij het werk „doodverklaard”, totdat hij een bandje van Gerrie de Vries hoorde. ‘Wir haben sie! Wir haben sie!’, jubelde hij tegen Reinbert de Leeuw. Nu is ze zijn uitverkoren vertolker. Gerrie de Vries: „Het stuk gaat over iets existentieels: wat blijft er van je over als je de woorden verliest? De woorden worden steeds herhaald, met subtiele variaties, en de emotionele lading van ieder woord bepaalt de timing. De stiltes zijn even belangrijk. Je kunt het stuk niet even voor de vuist weg doen, dan betekent het niets. Je moet het voelen. Het vergt alles wat je hebt.”

Lees ook: Kurtág op het scherp van de snede

10 Márta

In 1946 ontmoette Kurtág pianiste Márta Kinsker, met wie hij een jaar later trouwde. Ze kregen een zoon (in 1954, ook György geheten) en waren 73 jaar samen, tot haar dood in 2019. Met Márta speelde Kurtág ieder dag vierhandig piano, de hele pianoliteratuur, maar vooral Bach. Tegenwoordig speelt Kurtág veel Mozart, weet Jonker: „Omdat dat emotioneel het minst belastend is. Hij lijdt smartelijk onder het verlies van Márta. Maar er wordt goed voor hem gezorgd, en hij werkt nog bijna dagelijks.”

https://www.youtube.com/watch?v=bruiPTxj9Qo