Gronings festival ‘MENA is here’ wil meer zijn dan falafel en buikdansers – maar lukt dat?

Dit jaar kan het dan toch gaan gebeuren, zegt Angela Merkel, Duits bondskanselier in ruste, dit jaar gaat ze dan toch kiezen wie haar mag schilderen. Ze liet het zich tijdens een radio-interview ontvallen, toen haar naar het thema werd gevraagd dat al een paar weken in de Duitse media rondzingt. Want: wanneer komt nu eindelijk haar officiële portret in het Kanzleramt?

De directe aanleiding: in het werkgebouw van de bondskanselier bevindt zich een portrettengalerij van de zeven bondskanselieren na 1949, die zich traditioneel ná hun ambtstijd laten afbeelden. Maar vier jaar na haar afscheid hangt Merkel er nog steeds niet bij, dus mocht de voortijdig afgetreden Olaf Scholz ineens wél snel over zijn portret beslissen, dan zou er ineens een gat klieven tussen Merkels voorganger Gerhard Schröder en haar opvolger Scholz.

Het lijkt toeval dat zoiets beschouwelijks als de portretkunst ineens bovenin het rijtje prangende politieke thema’s terechtkomt, maar is dat zo? Het valt in ieder geval binnen een verhitte nieuwe context, waardoor het politieke portret ineens verrassend actueel is geworden. Uitgerekend de Amerikaanse president Donald Trump, die sinds zijn benoeming vooral als grote vijand van de kunstwereld geldt, trok het portret de afgelopen vier maanden met veel theatraliteit de politieke arena van het Westen binnen.

Heldeniconografie

Het begon direct al met de keuze van Trumps officiële presidentenfoto, die radicaal anders is dan die uit zijn eerste termijn, toen hij er nog vriendelijk op lachte. Dit nieuwe portret is direct gebaseerd op Trumps beruchte mugshot uit 2023, gemaakt in de Fulton-gevangenis nadat hij was aangeklaagd voor zijn ontkenning van de verkiezingsuitkomst van 2020. Hij kijkt grimmig vanonder zijn wenkbrauwen, hij houdt de mond strak, en „benadrukt zo een hardere, meer aanvallende houding”, zoals een politicoloog het portret voor de BBC analyseerde.

Na deze breuk met de traditie van het ‘vriendelijke presidentenportet’, richtte Trump zijn pijlen op het eerbiedwaardige genre van het olieverfportret. Hij eiste dat zijn portret in het State Capitol van Colorado, dat daar al sinds 2019 in een galerij van VS-presidenten hangt en nauwelijks iemand was opgevallen, zou worden weggehaald. Trump noemde het een „belediging”, en suggereerde dat het portret uit de koker van de „radicaal-linkse gouverneur” kwam, die Obama wél vleiend had laten afbeelden. Het doek is nu verwijderd, totdat er een vervanging is die Trump bevalt.

Wat volgens Trump wél geschikt zou kunnen zijn, laat zich aflezen aan het schilderij dat hij in maart als geschenk van de Russische president Poetin zou hebben gekregen. Officieel gepresenteerd is het niet, maar CNN heeft de Russische schilder ervan opgespoord en het schilderij eind april in de openbaarheid gebracht: het toont Trump na de moordaanslag in juli 2024. We zien zijn bebloede gezicht van onderaf, hij houdt zijn vuist omhoog voor de Amerikaanse vlag. Het is niet moeilijk te zien: dit doek sluit eerder aan bij Sovjet-heldeniconografie dan bij de moderne westerse portrettraditie.

Ongekend voor het hedendaagse Westen lijkt het, hoe Trump hiermee portretten voor zijn politieke boodschap inzet. Theatrale heldengebaren of provocerende gangsterblikken zijn nu juist het laatste wat een westers politicus wil laten zien. Van Mark Rutte viel na zestien jaar premierschap geen schilderij te bekennen, zijn officiële foto moest vooral neutraal zijn; premier Dick Schoof heeft exact hetzelfde type foto als Rutte, voor dezelfde geruststellend blauwe achtergrond.

Maar toch is de vraag of het allemaal wel zo anders is. Want is het portret van een politicus niet per definitie politiek? De portretten van Rutte en Schoof zijn normaal, maar ook ostentatief normaal, omdat het op zichzelf ook de vereiste is in Nederland: de machthebber dient benaderbare ‘normaliteit’ uit te stralen – iets wat in radicaal-rechtse tijden niet is veranderd.

Subtiele statements

Geen betere plek om de subtiele statements van het machtsportret te bestuderen, dan het Kanzleramt in Berlijn. In de Bondsrepubliek hoeden ze zich angstvallig voor heldeniconografie, maar tegelijk wordt de nalatenschap hier uiterst nauwgezet georkestreerd. Helmut Kohl liet zich in 2002 als vriendelijke opa afbeelden, maar dat was toch ook zijn handelsmerk waarmee hij in 1990 Oost- en West-Duitsland wist te verenigen. Gerhard Schröder, inmiddels uiterst omstreden vanwege zijn vriendschap met Poetin, liet zich door schilder Jörg Immendorff als een soort marmeren Caesar vereeuwigen, passend bij zijn toenmalige macho-aanpak in de Duitse politiek, maar het had wel genoeg postmoderne ironie om het acceptabel te houden.

Dus: wat gaat Merkel doen? Ze had afstand nodig om hierover na te denken, zegt ze zelf, maar nu is ze zover – bijna. „Zo bescheiden”, „zo weloverwogen”, klinkt het nu opvallend unaniem over Merkels omgang met haar portret. Maar juist de ‘bescheiden’ Merkel is – zie haar recente autobiografie, zie ook de portrettenreeks die fotografe Herlinde Koelbl van haar maakte – uiterst bewust van beeldvorming.

Wordt het een Oost-Duitse schilder, wordt het een vrouw, en: wat gaat ze uitstralen? Een ding is duidelijk: het portret van Merkel, die tijdens haar derde kanselierschap in 2017 al als de Europese anti-Trump werd bejubeld, zou in de huidige verhitte context zomaar een rol kunnen krijgen als het politiek-artistieke tegendeel van de portretten van Trump.

Delen

Mail de redactie

Konijnen zijn geen goede kunstenaars. Althans, niet de twee konijnen die rondliepen in het atelier van Lin May Saeed (1973-2023), de kunstenaar wier werk nu te zien is in buitenplaats Kasteel Wijlre. Saeed was een groot dierenliefhebber en liet dat zien in de schilderijen, tekeningen, metalen hekwerken en vooral piepschuim sculpturen die ze in haar atelier in Berlijn maakte. Dat deed ze solo. Maar toen ze zag dat haar konijnen een stuk piepschuim hadden uitgehold, besloot ze dat in brons te gieten. Het is ergens een grapje, mag je aannemen, maar ook een statement over gelijkheid van mens en dier. Het resultaat ligt in de beeldentuin van buitenplaats Kasteel Wijlre, een soort bronzen schaal. En nee, artistiek geïnspireerd ziet het er niet uit.

Gelukkig is de tentoonstelling binnen een stuk aangenamer om te zien – heel aangenaam zelfs. Want de reliëfs van Saeed zijn betoverend mooi. Uit die piepschuim platen sneed ze wonderschone panorama’s met dier- en mensfiguren, in harmonie samenlevend onder regenbogen die ze met pastelkleurige verftoetsen bestreek. Soms spande ze wollen snaren die neerdalen als een hemelse harp zodat mens en dier samen musiceren, net zoals hoe zij met haar konijnen kunst maakte.

Dit klinkt zo zoetsappig dat het glazuur je van de tanden springt, toch is het dat niet. En dat komt door haar materiaalkeuze. Piepschuim is niet zoetsappig, het spul voelt akelig aan – zelf vond Saeed het ook geen pretje – en de niet-afbreekbaarheid ervan is een milieuprobleem. Piepschuim hoort dus niet in het paradijs. Terwijl Saeed ons wel telkens de paradijselijke natuur voorspiegelt. Alsof ze wil zeggen: hier kun je wel naar verlangen, maar dit bestaat niet meer. Wat wel nog bestaat, is piepschuim, met van die nare bolletjes. Eigen schuld.

Ecologische aanpak

Dit is de eerste tentoonstelling in Nederland met werk van de Duits-Iraakse kunstenaar, die op haar 50ste aan een hersentumor overleed. De tentoonstelling bevat negentien kunstwerken, gemaakt vanaf 2005. Haar ecologische aanpak past bij de groene kasteeltuin in het Zuid-Limburgse landschap, althans, deels. De tuin heeft een geometrisch aangelegd gedeelte met gesnoeide buxussen en ook de betonnen tentoonstellingsruimte is letterlijk rechtlijnig. Het heeft een kippenhok, maar daardoor zijn die kippen dus niet buiten in co-creatie met de mens abstracte sculpturen aan het produceren. De ene natuurliefde is kortom de andere niet.

Geboren in Würzburg ging Saeed in de jaren negentig naar de kunstacademie in Düsseldorf. Daar koos ze beeldhouwkunst omdat ze de mannelijke dominantie ervan wilde doorbreken. Maar zware materialen waren lastig: haar atelier was op de derde verdieping in een pand zonder lift. En dus studeerde ze in 2001 af met een wolvinnensculptuur, van lichtgewicht piepschuim. Dat materiaal bleek in overvloed te vinden bij bouwplaatsen die er na eenmalig gebruik toch niets meer mee konden, ze kon het zo meekrijgen.

De natuur was dus van meet af aan Saeeds thema, geïnspireerd door een essay van John Berger uit 1980. Daarin schreef hij dat we naar dieren moeten kijken omdat dit onze empathie vergroot. Als we meer afbeeldingen van dieren zien, zullen we ze meer waarderen, zei hij. En dus zette Saeed dieren op gelijke voet met de mens. In een groot papieren collagewerk uit 2014, zes meter breed, stormen bevrijde runderen naar voren. Twee mensen met bivakmutsen en betonscharen, hun bevrijders, zijn er gereduceerd tot bijfiguren in de coulissen aan weerszijden. Ook maakte ze van staal hekwerken met voorstellingen die natuurlijk een belofte zijn: zet ze open en tadaa, iedereen vrij.

Nuances

Bij de talloze tentoonstellingen die ze kreeg, werd er nog weleens het etiket dierenactivisme op geplakt, een lastige term. Zo is ze wel vergeleken met de Britse illustrator en activist Sue Coe, die haar grimmige grafische beeltenissen van dieren voorzag van slogans over veganisme. Kunst als wapen, zei Coe. Maar Saeeds werk is geen campagnemateriaal of protestbord (met piepschuim de straat op, slecht idee). Hoe effectief haar werk is, daar kun je nogal vraagtekens bij zetten. Niemand van de bezoekers in Wijlre op de zondag van de opening zag eruit alsof ze vervolgens met bivakmutsen dieren van de slacht gingen redden.

Saeed bood nuances die op protestborden niet tot hun recht komen. Het is niet rechttoe rechtaan. Ze mixte mythen en clichés, het gilgamesj-epos en de oude Grieken, heden en verleden – als in: let op beste mensen, oude wijsheid, dit speelt al langer.

Zo toont het kleine reliëf Verge Hawr al-Hammar II uit 2013 een clichématig landschap van een huisje en kameel en palmboom et voilà: we denken het Midden-Oosten te herkennen. De titel verwijst naar een moerasgebied in Irak dat met de mythologische Hof van Eden wordt geassocieerd. Maar dat moeras is in de jaren negentig door Saddam Hoessein drooggelegd. Later bleek, met de opwarming van de aarde, dat het natuurgebied niet meer te herstellen was.

Wonderschone oerzee

Zo doemt de Hof van Eden in Wijlre in meerdere gedaantes op. Bij Cambrian Relief uit 2016 kijk je een wonderschone oerzee in, waar inmiddels uitgestorven zeeanemoonachtigen samenleven, fragiel als het breekbare verpakkingsmateriaal waar ze het uit sneed. Het is onze verbeelding waardoor we verzuchten: ah… de wonderen der natuur. O nee, shit, piepschuim.

Dan waren de konijnen nuchterder. Die maakten gewoon abstracte kunst. Waarin ze misschien geen begaafde kunstenaars waren maar wel ter zake doende ontwerpers. Hun sculptuur in Wijlre heeft namelijk een functie: er blijft water in staan waar de vele vogels in de kasteeltuin, hopelijk in harmonie, samen uit kunnen drinken.

Delen

Mail de redactie