Dean Acheson was als staatssecretaris en minister Buitenlandse Zaken tussen 1941 en 1953 getuige van de opbouw van de na-oorlogse wereldorde naar Amerikaanse snit. De laatste tijd wordt vaak verwezen naar zijn memoires Present at the Creation, omdat wij nu getuigen zijn van de afbraak van die orde – wij zijn Present at the Destruction.
Iedereen die nog eens wil nalezen hoe de wereld van de Koude Oorlog vorm kreeg, moet beslist het nieuwe boek van Geert Mak, Wisselwachter Amerika -Europa 1933-1945, erbij pakken. Maks geschiedenis van de Roosevelt-jaren – met hun idealisme, armoedebestrijding, pleidooien voor democratie en samenwerking – is razend actueel omdat de verworvenheden van toen er in de Trump-jaren steeds minder toe lijken te doen. Wat Roosevelt bouwde, breekt Trump nu in schrikbarend tempo af.
Voor een historisch boek is het uiteraard een fraaie aanbeveling dat het juist nu relevant is. Maar Wisselwachter is veel meer. Het is niet zo maar een zakelijke terugblik die aan het denken zet over het heden, maar ook een met veel vaart en oog voor smakelijke persoonlijke details geschreven reconstructie die de lezer meesleurt in een andere tijd. Het is dus een klassieke Mak, waarin de grote geschiedenis een menselijk gezicht krijgt.
Het Witte Huis van Roosevelt had veel langdurige bezoekers en had daarom ergens wel iets weg van een woongroep of studentenhuis. Na een paar honderd pagina’s is het daardoor alsof je als lezer zelf in dat licht chaotische Witte Huis woont. In de hal hingen vaak tientallen mensen rond. Als journalisten te lang moesten wachten op de wekelijkse persconferentie, beukten ze gewoon op de deur van het Oval Office. Prinses Juliana vond het er erg gezellig. Een tijdje woonde er een Noorse prinses en ook de Britse premier Winston Churchill kwam logeren. In het Witte Huis van Roosevelt was het altijd druk – al was het eten er tamelijk beroerd. Ernest Hemingway noemde de maaltijden „de slechtste die ik ooit at”.
Als lezer ben je getuige van historische beslissingen die het lot van miljoenen Amerikanen én Europeanen hebben bepaald. Tegelijk raak je vertrouwd met de sterke kanten en de onhebbelijkheden van hen die deze besluiten moesten nemen. Zo valt al snel op dat er keihard werd gewerkt in die dagen én er ontzagwekkend veel werd gezopen. Roosevelt sloot de werkdag af met een cocktailuurtje. Churchill dronk eigenlijk de hele dag.
Megaproject
In die onweerstaanbare mix van grote politiek en persoonlijk details, voert Mak je langs de hoogtepunten van de Roosevelt-jaren. Hij beschrijft gedetailleerd de politieke strijd rond megaproject New Deal waarmee boeren, huiseigenaren en sloppenbewoners werden geholpen na de economische crisis van begin jaren dertig. Je ziet Churchill capriolen uithalen om de VS bij de Europese oorlog te betrekken en de VS uit hun isolationisme te sleuren. Je reist later mee over de halve wereld voor topoverleg van een onwaarschijnlijke anti-Hitler-coalitie.
Mak beschrijft de Roosevelt-jaren niet aan de hand van Franklin Delano Roosevelt, de aan een rolstoel gekluisterde levensgenieter die veel verstand had van politiek, maar die voor een oorlogspresident schrikbarend weinig begreep van militaire kwesties. Ook nam Mak niet Eleanor Roosevelt als hoofdpersoon, de eigenzinnige, idealistische en energieke echtgenote van de president, die haar man met andere vrouwen, onder wie haar eigen secretaresse, moest delen. Wel koos hij een in Europa vrij onbekende man uit Roosevelts entourage als focus: Harry Lloyd Hopkins, vertrouweling en troubleshooter van de president.
Hopkins was een sociaal-bevlogen technocraat met een beroerde gezondheid. Hij overwon maagkanker maar kampte zijn leven lang met stofwisselingsproblemen. Hij had „een tong als een fileermes” en de „geslepenheid van een paardengokker”. Werkend in een spartaans kantoor, was hij tegelijk verzot op dure hotels en genoot hij ervan te verkeren in de chicste kringen. Daarnaast had Hopkins een gat in zijn hand, had altijd geldzorgen en behandelde zijn eerste echtgenote en de moeder van zijn zoons na een scheiding tamelijk slecht.
Aan het begin van zijn carrière zette Hopkins zich in voor armoedebestrijding en later boetseerde hij de New Deal. Vervolgens was hij de man achter de verbluffende Amerikaanse wapenproductie en tijdens de oorlog opereerde hij bij vlagen als schaduwminister van Buitenlandse Zaken en legde hij, in opdracht van Roosevelt, niet alleen contact met Churchill, maar ook met Sovjet-leider Jozef Stalin. Hij bleek uitermate bedreven in het opbouwen van een vertrouwensrelatie met de twee leiders in oorlogstijd die eigenlijk maar één ding gemeen hadden: vijand Duitsland.
Pyjama
Hopkins werd een van die langdurige gasten van het Witte Huis. De avond na de Duitse aanval op Nederland werd het laat. Hopkins leende een pyjama en betrok een kamer op de tweede verdieping, drie deuren vanaf Roosevelts slaapkamer. Hij bleef er drieënhalf jaar.
Jarenlang had Hopkins geen formele functie, maar ontleende hij zijn macht aan zijn vriendschap met de president, die hem vooral hoog achtte omdat hij het vermogen had om snel door te dringen tot de kern van de zaak. Zijn eretitel luidde: ‘Lord Root of the Matter’, een vinding van Churchill.
Op zijn beurt vergelijkt Mak Hopkins met de Fransman Jean Monnet, een van de vaders van de Europese samenwerking: „Altijd in de coulissen van de macht, altijd op zoek naar onverwachte oplossingen buiten de gevestigde structuren, altijd moedig, briljant en zeldzaam creatief.” Monnet haalde vaak de Amerikaanse diplomaat Dwight Morrow aan: „Er zijn twee soorten mensen – degenen die iemand willen zijn, en degenen die iets willen doen.” Hopkins behoort tot de tweede categorie.
Als Churchill op bezoek was dan kreeg hij een kamer pal tegenover die van Hopkins. Het Verenigd Koninkrijk had veel respect afgedwongen door in eerste instantie alleen stand te houden tegen Duitsland. Die goodwill wist Churchill te verzilveren, maar Roosevelt vond hem eigenlijk een man van het verleden.
Churchills pogingen om het British Empire overeind te houden vielen bij Roosevelt slecht. Een koloniale grootmacht paste niet in de nieuwe wereldorde die Roosevelt voor zich zag. Dat leidde tot conflicten, die Hopkins dan moest ontzenuwen.
Het waren dezelfde idealisten die eerst met de New Deal ten strijde trokken tegen de armoede die later de contouren van een nieuwe wereldorde uitdachten. Roosevelt overwoog zelfs even om de Amerikaanse vertegenwoordiger in de Veiligheidsraad van de nieuwe Verenigde Naties gezag te geven over de krijgsmacht. Nu kun je je nauwelijks voorstellen dat een Amerikaanse president überhaupt op zo’n idee kan komen.
Politieke zwakheden
Mak heeft een goed oog voor politieke zwakheden. Roosevelt durfde niet in te gaan tegen zijn witte aanhang in het Zuiden van de VS waardoor bestrijding van segregatie en racisme lang geen prioriteit had. Ook maakten de VS het Joden ongelooflijk moeilijk te immigreren toen in Europa de Jodenvervolging al lang aan de gang was. „Het lot van de Joden leek hem nauwelijks te raken.”
Toch overheerst bij Mak de bewondering voor het democratisch leiderschap van de president. „Roosevelt bewees dat een democratie wel degelijk extreme situaties kon overleven, als leidend politici telkens weer de goede toon zetten, nieuw vertrouwen scheppen en nooit een stap opzij doen voor demagogen en handelaars in angst.” In een tijdsgewricht waarin democratie en internationaal recht worden afgebroken, lezen Maks analyses al snel als politieke opdrachten.
Roosevelt stierf nog voordat de oorlog voorbij was, op 12 april 1945. Hopkins, in slechte gezondheid bedankte voor de eer om als adviseur van de nieuwe president Truman aan de slag te gaan. Hij stierf op 29 januari 1946, 55 jaar oud. Naar de president werden pleinen en straten vernoemd, Hopkins, de schaduwprins, kreeg een kleine grafsteen in Grinnell, Iowa.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133164714-5cb7ee.jpg|https://images.nrc.nl/ZP1xIw67l6mDSXKdJJijASwvSJo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133164714-5cb7ee.jpg|https://images.nrc.nl/_vea8jx6o6P9bjkJu2dpI71YlVA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data133164714-5cb7ee.jpg)
