Galeriehouder Nico van der Endt (83) maakte zich een halve eeuw lang sterk voor de outsiderkunst

Het is een geliefd onderwerp op de wat rijpere borrel: „Ah, houd jij van opera?” „Ik niet meer nu regies vaak zo modern zijn.” Of: „Ik zie opera liever in de bioscoop, wat je daar ziet [producties van de New Yorkse Metropolitan Opera] is vaak nog zo lekker mooi en ouderwets.”

Een Rosenkavalier met ruisende rokken of Don Carlos in fluweel: de hunkering naar voorstellingen die visueel aansluiten bij de handelings- of ontstaanstijd, is gemakkelijk invoelbaar. Maar ook, vaak, nodeloos nostalgisch: als een regisseur de essentie van een opera doorgrondt en verbeeldt, maakt het immers niet uit of de aankleding van eiken en velours is, of van denim en Ikea-spaanplaat. Dan doet opera als totaaltheater zijn werk, en sleept de mix van spel, orkest en zang je onverbiddelijk mee.

Regisseur Peter Sellars (67) maakte in de jaren 80 furore met zijn radicale theater, gevolgd door operaproducties die opzien én discussie baarden. Denk: Mozarts Figaro in de Trump Tower, een Don Giovanni die frietjes at, een Händel waarin de coloraturen van Cleopatra onvergetelijk samenvielen met de door haar teen koket uit het zwembad omhoog geschopte waterdruppeltjes. Peter Sellars werd – veertig jaar wat oneerbiedig samenvattend in één zin – het gekoesterde enfant terrible van ten diepste geëngageerd, voor een betere, inclusievere en rechtvaardigere wereld agerend regietheater.

Tweeling

En nu is er Jean-Philippe Rameau’s ‘tweelingen-opera’ Castor et Pollux (1737) in Parijs, een productie met een hoge ‘een omreis waard’-factor. Reden: Sellars is er gekoppeld aan dat ándere geëngageerde enfant terrible van de operawereld, de Grieks-Russische dirigent Teodor Currentzis, bekend om de compromisloze perfectie waarin hij zijn ensemble – niet voor niets ‘Utopia’ genoemd – voorgaat.

Op papier is het een hemelse match: een opera over broers en liefde en oorlog, uitgevoerd door de utopische tweeling Currentzis-Sellars. De praktijk is weerbarstiger. De productie kent hemelse momenten, maar alleen muzikaal. Het regieconcept is te mager om de spanning een avondlang vast te houden.

De plot van Castor et Pollux, Rameau’s de derde opera, is simpel: oppergod Jupiter heeft zijn zoon Pollux onsterfelijk gemaakt, terwijl Castor sterft in de strijd. Beiden beminnen dezelfde vrouw, Télaïre, die met Pollux trouwt maar van Castor blijft houden. Happy end: Jupiter laat beiden voortleven als het sterrenbeeld Tweelingen aan de nachtelijke hemel.

Video’s (van Alex MacInnis) op een groot scherm maken die nachtelijke hemel zichtbaar. Als in een planetarium zie je poëtische sterrenlichamen, de aarde, steden bij nacht, wolken en mist – en sporadisch wat dystopische hoogbouw of een drukke snelweg.

Sellars’ aanpak op het toneel ervoor is intiem. De goden beleven hun oh zo menselijke intriges in een kringloop-toonzaal: sofa, dekenkist (tevens toegang tot de Hel), douche, keuken, zithoek. Wat de plot daarin vaart moet geven, is de interactie met de uit New York overgevlogen urban dance-groep van choreograaf Cal Hunt. Maar hoe imposant lenig ook, hun ‘flexing’ (denk: slangenmensachtige hiphopdans) is vooral vrij en spontaan – en blijkt ongeschikt om de vertelling een extra laag te geven. Na een uur is het verrassingseffect afgesleten tot een ‘daar zijn ze weer’ – en dan moet je nog tweeënhalf uur.

De match die wél hemels blijkt is die tussen Currentzis, zijn koor en orkest en Rameau. Rameau’s extreme harmonische originaliteit, de mix van ingetogen treurzangen en euforische koren: het zijn kolfjes naar Currentzis’ extreem gedetailleerd dirigerende handen, waarvan elk van de 28 vingerkootjes een geheel eigen leven lijkt te lijden. Hij beeldhouwt er geweldige momenten mee: de verzadigde schoonheid waarmee blazers en strijkers vervloeien met sopraan Jeanine De Bique (Télaïre) in de aria ‘Tristes apprêts, pâles flambeaux’ bij voorbeeld, is echt adembenemend. Onvergetelijk: dat fagotten zó fluisterstil kunnen spelen. En waanzinnig: hoe het koor in één frase samen kan aanzwellen en uitdoven.

In de cast is Laurence Kilsby opvallend kwetsbaar en prachtig als (o.a.) Amor. In de prima gezongen broederrollen is Reinoud van Mechelen (Castor) de menselijke, kwetsbare, en Marc Mauillon (Pollux) de meer ongenaakbare. Maar het is Currentzis die je af en toe een echt eufoor gevoel bezorgt. Musici die samen perfectie klinkend maken, dat is met recht utopisch.

Delen

Mail de redactie

‘Daar zitten ze dan! Het Nederlandse volk!”, aldus de begroeting van André Manuel (59) richting publiek. Verwijzend naar de verkiezingsuitslag van ruim een jaar geleden begint hij met wat vragen aan dat volk. Wie van de aanwezigen is bijvoorbeeld zó enthousiast over de huidige politieke situatie dat hij zelf alvast is begonnen met deporteren van bepaalde minderheden?

Als lid van de ‘elite’ wil Manuel vanavond werken aan herstel van vertrouwen van het volk, verkondigt hij in Het Goddelijke Lichaam. Het is een kenmerkende Manuel opmerking. Hij schept zichtbaar plezier in een act waarbij hij een voorstelling lang lichtjes op de tenen van het publiek gaat staan. Je voelt in elk geval íéts, wat het tot een enerverende ervaring maakt.

Manuel is een hofnar, of, in zijn eigen woorden: „De volkskomiek met het goddelijke lichaam.” Snel erachteraan: dan hangt het er wel vanaf wat voor godsbeeld je precies hanteert. Sterk is Manuel als hij zorgt voor licht ongemak, bijvoorbeeld door opgewekt te roepen dat hij blij is dat we niet met „van die gammele bootjes helemaal uit Noord-Afrika” hierheen hebben hoeven roeien. „Want die heb je ook hè! Dan zit het publiek gewoon zeiknat bij je in de zaal. Maar kijk wat ik hier voor me heb zitten! Dit is gewoon het superieure Nederlandse volk!”

Dit soort momenten zijn grappig en interessant omdat het schuurt. Manuel is duidelijk geen groot fan van de (rechtsstemmende) mensheid en het is prettig ontregelend dat hij dat verpakt in de persona van een aan maniakaal grenzende clown, inclusief onheilspellend breed gegrijns. Tragisch en komisch tegelijk, hij lacht zodat hij niet tegelijkertijd kan huilen, vermoed je er voortdurend achter.

Stokpaardjes

Manuel berijdt een aantal vertrouwde stokpaardjes, zoals godsdienst („een sektarisch overdraagbare achterlijkheid”) en staat uitgebreid stil bij hen die menen dat vroeger alles beter was. Waarom zeiden ze dat destijds niet, vraagt hij zich af met bijtende spot. Dan hadden we die status quo gewoon kunnen vasthouden! Scherp is Manuel in zijn ironische betoog dat alleen het fascisme vroeger beter was. „Ons fascisme doet gewoon mee aan de verkiezingen. Een echte fascist eist een maand voor de verkiezingen de overwinning al op!”

Op een enkel moment schermt Manuel wat veel met het feit dat hij iedereen durft te beledigen. Dat klopt, maar dat is op zichzelf niet per se moeilijk en interessant. Voor satire is meer nodig dan ‘harde’ woorden. Gelukkig lukt dat meestal goed, bijvoorbeeld wanneer hij een kluchtig en beeldend verhaal vertelt over hoe hij BBB-politicus Caroline van der Plas de ‘vleesverwerkende industrie’ voortreffelijk zag vertegenwoordigen in een ‘deepfake pornofilm’. Een leuk verzinsel dat gaat over misstanden in de bio-industrie.

Politiek én ook theater gaan over waarheid en leugen, is het motto van Het Goddelijke Lichaam. Zaken die soms knap lastig van elkaar te onderscheiden zijn, aldus de Twentse cabaretier. Snerend: „En ik leg de hele tijd de bewijslast bij jullie neer, en ja: daarmee overvraag ik jullie.”

Op snerpende elektrische gitaar zingt hij een prachtig lied in weerbarstig Twents. „Waar blijft John Lennon als je hem nodig hebt”, kreunt Manuel in het refrein. Na afloop spreekt de pestkoppige nar weer tot ons: „Ik vind het mooi om de essentie van een voorstelling te verstoppen in taal die niemand snapt.”

Delen

Mail de redactie