Op 18 juni 1950 verbetert Foekje Dillema het nationaal record op de 200 meter van Fanny Blankers-Koen. Op de Olympische Dag in Amsterdam loopt ze de afstand in 24,1 seconde. Een zwart-witfoto van die dag toont de twee loopsters, Foekje heeft een arm om viervoudig olympisch kampioen Fanny geslagen, ze lacht breeduit.
Foekje Dillema (1926-2007) kwam uit het Friese dorpje Burum. Ze was één van acht kinderen, haar vader zat als werkloze in de werkverschaffing. In 1948, ze was lid van gymnastiekvereniging Vlugheid en Kracht in Kollum, was ze toeschouwer bij een hardloopwedstrijd. ‘Dat kan ik ook’, dacht ze – en deed mee buiten mededinging. Schoenen had ze niet bij zich, ze liep op sokken. En ze won.
‘Het wonder van Foekje’ duurde kort. Juli 1950, een maand na haar overwinning op Fanny Blankers-Koen, is Foekje Dillema met haar ploeggenoten onderweg naar een toernooi in Frankrijk. In Amsterdam wordt ze door bestuursleden van de Nederlandse Atletiekunie uit de trein gehaald. Foekje had een brief gekregen van de Atletiekunie, dat ze een geslachtstest moest ondergaan – net als enkele andere loopsters, om discriminatie te voorkomen ook vrouwen met kinderen. Foekje weigerde, ze was niet komen opdagen. Ze werd geschorst.
Repetitie van de voorstelling Foekje van Tryater. Spelers Caroline Mgata en Lourens van den Akker (boven) en Nynke Heeg en Stijn Schootstra (onder). Foto Siese Veenstra
Intersekse
In de door Kees Roorda geschreven voorstelling Foekje van het Friese theatergezelschap Tryater die deze week in première gaat, is het een dramatisch moment. Eerder is al uitgelegd dat Foekje Dillema intersekse was, haar lichaam had zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken. „Wist Foekje het? Nee, eerst niet. Foekje was gewoon Foekje.”
Nadat ze uit de trein is gehaald, reist haar ploeg door en gaat zij terug. De verteller op het podium: „Je ziet het voor je: haar dunne trainingsjackje tegen de houten leuning van de derde klasse, ze had het altijd aan – alsof ze daar de wereld mee aankon. Wie heeft haar opgehaald op het station van Leeuwarden? Niemand, gjinien. Ze wandelde naar huis, vijfendertig kilometer. Met een tas zwaar van de schoenen en de dromen. Lagen haar heit en mem [vader en moeder] al in bed? En hoe vertel je het? Wat zeg je dan?”
Het grotendeels in het Fries opgevoerde Foekje – er loopt een vertaling mee – is om meerdere redenen een bijzondere voorstelling. De meest opvallende: Foekje is zelf geen personage in Foekje. We zien haar door de ogen van andere mensen: die kijken naar haar, helpen haar of veroordelen haar, zijn vrienden, familie, ploeggenoten of sporters uit latere decennia die ook met schorsing te maken kregen. Dat heeft een metaforische reden: Foekje is buitengesloten, ze mocht er niet bij horen. Zoals een andere sporter namens haar zegt: „Ik weet wie ik ben. Maar wat vindt een ander van wat ik ben?”
‘Je wilt mensen laten voelen: stel je was iemand die wordt buitengesloten – wat doet dat dan met je?’
En er is nóg een reden waarom Foekje geen personage is in Foekje. Die is dat Foekje Dillema haar leven lang heeft gezwegen. Nadat ze met de trein was teruggereisd, heeft ze zich drie jaar lang verschanst in het huis van haar ouders. Daarna is ze gymnastieklerares geworden, ze gaf gymles aan de kinderen van het dorp. Maar nooit, met niemand wilde ze praten over haar uitsluiting, laat staan over de oorzaak of reden ervan.
Over dat zwijgen, zegt regisseur Jos van Kan, dacht hij eerst: wat een sterke vrouw. „Maar dan ga je graven en kom je erachter: artsen gaven in die tijd – en dat gebeurt nu nog hè – het advies om niks te zeggen. Dus of dat zwijgen nou zo mooi was: ik weet het niet.”
Sporthallen
Het is een week voor de première, de repetities zijn in volle gang. Over het podium ligt een kleed met daarop de vloer van een sporthal afgebeeld: alle voorstellingen worden straks opgevoerd in sporthallen. Er zijn muziekinstrumenten: een marimba, een vibrafoon, een grote trom. Foekje is muzikaal theater, er wordt in gemusiceerd, gezongen en gedanst. En hardgelopen: de acteurs hebben looptraining gehad, ze rennen over het podium en een paar keer zelfs om de tribune met het publiek, alsof ze een rondje over een baan lopen.
In Foekje wordt gepraat námens Foekje. Een intersekse zwemster die als reserve mee mocht naar de Olympische Spelen van 1972 maar nooit werd geselecteerd, zegt: „Ze kwamen erachter tijdens een onderzoek. Maar mij werd niks verteld, de waarheid bleef voor mij verborgen.” En dan is er Caster Semenya, de Zuid-Afrikaanse hardloopster met het mannelijke Y-chromosoom (en verhoudingsgewijs veel testosteron) die over haar leven het boek The Race to be Myself (2023) uitbracht. Mede dankzij Caster Semenya heeft de International Association of Athletics Federations de regels aangepast.
Jos van Kan: „We hebben lang geworsteld met de vraag: gaat Foekje anders dan in haar echte leven in Foekje wél praten? We hebben besloten het niet te doen: ze hééft niet gepraat. Maar het is een lastig dilemma. Je kunt zwijgen, want waarom zou alles altijd gezegd moeten worden? Maar je kunt dat ook te makkelijk vinden – en je willen uitspreken. Wij willen met de voorstelling dat mensen die zwijgen, denken: hier kan ik iets mee. En dat wie niet zwijgt en de strijd aangaat, zich ook herkent. Je wilt mensen laten voelen: stel je was iemand die wordt buitengesloten – wat doet dat dan met je?”
Repetitie van de voorstelling Foekje van Tryater. Foto Siese Veenstra
Is Foekjes verhaal een verdrietig verhaal? „Het is verdrietig en hoopvol tegelijk. Haar hoop op een internationale sportcarrière is geknakt, waarna ze zich thuis opsluit. En dan kijkt ze na drie jaar door de vitrages en ziet daar een nieuwe opdracht voor zichzelf: kinderen lesgeven. Dat vind ik heel mooi aan haar levensverhaal: dat ze van een groot leven een klein leven maakt – en daarmee júíst weer een groot leven. Want wat is roem, die gaat voorbij. En Foekje – ja, het klinkt wat pathetisch – heeft de olympische vlam doorgegeven aan kinderen. Ze was heel streng, ze sloeg de maat met een stok. Maar ze was geliefd, ze gaf die kinderen durf door – het empowerment dat ze zelf in sociale zin niet had, omdat er in haar tijd geen plek voor was.”
En, vindt hij ook: „Je wilt niet mensen naar het theater halen om daar tegen ze te zeggen: het leven is zwaar en ellendig. Het leven is zwaar ja, maar kan iemand zich daar uit opdrukken – dat vind ik interessanter om te laten zien. En het is ook een onderhoudende voorstelling hè, je kunt er soms om grinniken, het is heel afwisselend. Het is ook gewoon lekker om naar te kijken volgens mij.”
Foekje. Van 9 april t/m 22 juni, de laatste voorstellingen zijn op Oerol, Terschelling. Inl.: tryater.nl
Naïviteit heet een linkse eigenschap te zijn. Het clichébeeld van links versus rechts ziet er zo uit: terwijl links droomt van een wereld waarin de mensen goed en lief zijn en alles delen, kijkt rechts naar hoe de wereld écht is, ziet dat de mensen geneigd zijn tot het slechte, en gelooft niet in de maakbaarheid van de mens of de samenleving.
Op deze simplificatie valt veel af te dingen, maar daar gaat het nu niet om. Het gaat om het zelfbeeld van sommige rechtse, en in het bijzonder conservatieve, intellectuelen: dat zij prudente, nuchtere mensen zijn die zich geen illusies maken, en altijd kiezen voor stapsgewijze verandering boven doldrieste plannen.
Hoe ontluisterend moet het voor hen zijn dat in Amerika juist de conservatieve partij nu revolutionair gedrag vertoont. Zoals Justin Smith-Ruiu op zijn Substack-platform The Hinternet schreef in een essay over het nieuwe Amerikaanse regime: „Antiwoke is niet conservatief – integendeel, het wil de hele menselijke geschiedenis wegvagen.” Smith, een Canadees-Amerikaanse filosoof, betreurt het dat ‘zijn soort conservatisme’, dat draait om een neiging tot behoud en melancholie, lijkt te zijn verdwenen. Maar omdat hij zich slechts „voor ongeveer 49 procent conservatief” voelt, wordt het niet meteen persoonlijk. Smith is een observator, geen hoofdpersoon.
Dat ligt anders bij David Brooks, een bekende en eveneens Canadees-Amerikaanse schrijver en columnist. Brooks rekent zich al sinds de jaren tachtig tot de conservatieve beweging en steunde meestal de Republikeinse partij. Nu is hij dubbel ontluisterd: hij heeft zich vergist in de conservatieven, én in zijn eigen oordeelsvermogen. ‘I Should Have Seen This Coming’ heet zijn nieuwste artikel in The Atlantic. Hij beschrijft hoe geschokt hij is door Trump: „Als er een onderliggende filosofie is die Trump drijft, dan is het deze: moraliteit is voor sukkels. De sterken doen wat ze willen en de zwakken lijden wat ze moeten.” Dat staat haaks staat op wat conservatisme volgens Brooks behelst: een geloof in geleidelijke hervorming, normen en waarden en de scheiding der machten.
Het is naïef om te geloven dat de beste ideeën altijd winnen
Er kwam een term bij me op tijdens het lezen van zijn stuk: wishful thinking. Je kunt geloven dat jouw definitie van conservatisme de juiste is, maar dat betekent niet dat andere, meer autoritaire vormen van conservatisme niet bestaan. Veelzeggend vond ik de passage waarin Brooks beschrijft hoe hij al in de jaren tachtig neerkeek op conservatieven die niet aan zijn beeld van de conservatieve intellectueel voldeden. Terwijl mensen als hijzelf Milton Friedman, James Burnham, Whittaker Chambers en Edmund Burke lazen, sloegen jonge reactionairen van het studentenblad Dartmouth Review met geweld een anti-apartheidsdemonstratie neer. Brooks en zijn maten namen dit niet serieus. „Grotendeels komt dit volgens mij doordat we neerkeken op de Dartmouth Review-maffia (…). Hun intellectuele standaarden waren zo overduidelijk derderangs.”
Het doet denken aan de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig, die in De wereld van gisteren beschrijft hoe hij de nazi’s aanvankelijk onderschatte. „Ook het blaadje van de nieuwe nationaalsocialistische beweging heb ik weleens even in mijn hand gehad, de Miesbacher Anzeiger. Maar Miesbach was toch maar een klein dorpje en de stukken in het krantje waren zeer ordinair. Wie maakte zich daar druk om?”
Van Brooks verwacht je op dit punt introspectie: waarom dacht hij dat mensen met ‘derderangs’ intellectuele standaarden geen bedreiging vormden? Dacht hij soms dat de meest nobele ideeën automatisch winnen? Hoe verklaarde hij dan de triomf van het nationaalsocialisme in de jaren dertig? Of meende hij dat we als mensheid sindsdien een hoger niveau van beschaving hebben bereikt? Maar helaas, deze introspectie komt er niet. In plaats daarvan volgt een alinea met de dingen die links verkeerd heeft gedaan.
Waarom ga ik zo lang door over een Amerikaanse conservatief? Omdat iemand als Brooks laat zien hoe naïef het is om te geloven dat de beste ideeën altijd winnen. Sterker nog, het is naïef om te denken dat politiek primair om ideeën draait, en niet om aardsere zaken als wraakzucht of vermaak. Het politieke domein is onder Trump een verlengde geworden van onze sociale media-accounts, schrijft Justin Smith: Elon Musk heeft „shitpostende adolescenten” ingeschakeld om de staat te veranderen in een techplatform. Dat die mensen waarschijnlijk geen Edmund Burke hebben gelezen, betekent niet dat je ze niet serieus hoeft te nemen. Maar David Brooks negeert die hele online arena. In plaats daarvan reist hij door het land, waar hij „de krachten van het herstel” alweer ziet opbloeien in de „buurten en gemeenschappen”.
Misschien hangt naïviteit niet samen met politieke kleur, maar met een gebrek aan voorstellingsvermogen. Je moet je kunnen voorstellen dat er mensen aan de macht komen met ideeën die in een essay- of debatwedstrijd een dikke onvoldoende zouden halen. Dat is geen probleem voor hen, want in werkelijkheid nemen zij geen deel aan die wedstrijd. Zij bepalen hun eigen regels.
Floor Rusman (f.rusman@nrc.nl) is redacteur van NRC
Alex Datema ligt nooit ’s nachts wakker, vertelt hij aan de keukentafel in het Groningse dorp Briltil. „Behalve als ik ideeën heb.” Kritiek op de Rabobank vat hij niet persoonlijk op. Hij begrijpt de frustraties, hij is zelf boer. Maar wel een boer die vindt dat het anders moet. Daarom vroeg de bank hem als boegbeeld van haar nieuwe landbouwvisie.
In mei is de melkveehouder twee jaar directeur Food & Agri bij de Rabobank; hij draagt het transitiebeleid van de bank uit en praat met iedereen in de sector. Als boer met een groen imago werkt hij nu fulltime voor een bank die wil verduurzamen én het rendement moet bewaken. In een verscheurd landschap, met net zoveel meningen als boeren. En intussen wacht iedereen op beleid, en een weg uit de stikstofcrisis.
Hoe vervult hij zijn rol, en wat komt hij tegen? NRC volgde Alex Datema een week door het land, van Utrecht naar Venlo en Amsterdam, en van Leeuwarden naar Briltil. In vergaderzaaltjes en conferentieoorden komen alle zorgen en grieven van de landbouw voorbij.
Maandag 8.30 uurSectoroverleg, hoofdkantoor Rabobank in Utrecht
De één vertelt over een nieuwe racefiets, de ander heeft een IKEA-bed in elkaar gezet. De sectormanagers voeding en landbouw zitten in een kring op het hoofdkantoor van de Rabobank in Utrecht. Zonder tafel. Na het informele rondje praten ze elkaar in razend tempo bij over wat er speelt in hun sector, van dierwaardige kalverhouderij tot verpakkingen in de supermarkt.
Het is half negen. Alex Datema stapte al voor half zeven in Briltil in zijn elektrische Ford Mustang voor het wekelijkse sectoroverleg. Voor het eerst in zijn leven is de melkveehouder in loondienst. Maar een chauffeur zit niet bij de functie. Gelukkig rijdt hij graag, want zo’n twee derde van de tijd heeft hij afspraken buiten de deur. Het ene moment met ambtenaren in Den Haag, dan weer met pluimveehouders in Heteren.
De sectormanagers zijn deze ochtend aan het woord, Datema luistert lang voordat hij wat zegt. Spijkerbroek, zwart overhemd, armen over elkaar. Er komt van alles langs. Bollentelers voelen druk uit gemeenten om minder pesticiden te gebruiken, de glastuinbouw ziet hoe arbeidsmigranten op de woningmarkt drukken, overal zijn zorgen over waterkwaliteit, met het oog op nieuwe Europese regels.
Datema haakt in als iemand begint over de ontmoeting van EU-landbouwcommissaris Christophe Hansen met landbouworganisatie LTO. Moeten jullie wel zo hard krimpen in Nederland, had Hansen gezegd, komt de voedselzekerheid niet in gevaar met een kleinere veestapel?
„Ik kreeg er een ongemakkelijk gevoel van”, zegt Datema. „Hij wekt de indruk dat je geen krimp nodig hebt, maar met innovatie en management red je het niet. En Hansen gaat er niet over, hij moet bij Roswall zijn, de Eurocommissaris van milieu.”
Datema zegt al jaren wat onderzoekers pas nog lieten zien: als alle landbouwbedrijven in Nederland alle techniek inzetten, en op hun bedrijf alles doen om de uitstoot van onder meer ammoniak te verlagen (‘management’) komen ze een heel eind. Maar de kans dat ze daarmee de emissiedoelen halen is klein: veestapelreductie blijft nodig.
Na het overleg en voordat hij een videoboodschap opneemt voor 1.200 collega’s bij de bank, haast Datema zich nog naar een afspraak. Hoewel, haast is het woord niet. In het labyrint van het hoofdkantoor is zijn tred net zo rustig als later die week in zijn eigen stal.
Als Datema weer opduikt staat de camera al klaar. Hij steekt meteen van wal, handen tegen elkaar. Datema komt terug op de woorden van Hansen, die veel boeren het gevoel gaven dat er eindelijk een commissaris is die aan hun kant staat, die de veehouderij wil sparen. „Ik wil het warme gevoel dat mensen overhielden aan de bijeenkomst niet wegnemen. Maar het eerlijke verhaal is dat 20 à 30 procent krimp onvermijdelijk is”, zegt hij. „Dat is niet de leukste boodschap, maar wel reëel.”
De video staat er in één opname op. Zonder spiekbriefje, zonder pauzes. „Mooi rond”, zegt de videomaker.
Woensdag 15 uur Bijeenkomst met agro-ondernemers, Van der Valk in Venlo
„Het is eindelijk gelukt er een vrouw bij te krijgen”, zegt een van de tien ondernemers opgetogen. Een netwerkclub van directeuren van internationaal opererende bedrijven uit Noord-Limburg komt samen in een vergaderkamer, met koffie en vlaai. Negen mannen en één vrouw. Ze leiden bedrijven in fruitteelt, asperges, aardbeien, champignons, eierverwerking, transport, verpakkingen, substraat.
Alex Datema is te gast, de lokale Rabobank-directeur is erbij, en een voorzitter om het geheel in goede banen te leiden. Dat is geen overbodige constructie, blijkt snel na het voorstelrondje.
Datema heeft voor dit gezelschap zijn presentatie over true value uitgekozen. Hoe verreken je kosten en opbrengsten voor planeet en gezondheid in de prijs? Wat betekent dit voor bedrijven?
Hij begint zoals hij meestal doet. „Ik heb het meest gemiddelde melkveebedrijf van Nederland. Honderdtwintig koeien op zeventig hectare, twee melkrobots.” Hij vertelt dat hij verbaasd was toen de Rabobank hem benaderde. „Ik ben geen bankier, en ik hoop het ook niet te worden.”
Maar, zegt hij, bij de bank kan hij meer bereiken met zijn visie op natuurinclusieve landbouw dan als voorzitter van Boer en Natuur, de vereniging die boeren helpt bij natuur- en landschapsbeheer. „De bank is een systeemspeler. Als wij…” Hij heeft zich het ‘wij’ van de bank snel eigen gemaakt. „Als wij als huisbankier van de agrarische sector het financiële beleid aanpassen, heeft dat impact. En ik had de indruk dat de Rabobank écht wilde veranderen.”
Zijn verhaal begint met de schaalvergroting van de Nederlandse landbouw na de oorlog. „Hoogproductief, hoogefficiënt, maar…” De ondernemer die in fruitteeltinnovaties zit, onderbreekt Datema. Niet voor het laatst. Nederland raakt op achterstand, vindt hij. Fruittelers vallen massaal om als pesticiden verboden worden en alles biologisch moet. Op den duur komt de voedselzekerheid in gevaar. „Dan krijgen we hongersnood.”
De Rabobank wil te snel, en niet altijd de goede kant op, zegt een andere ondernemer. „Er wordt alleen maar gestuurd op minder”, zegt hij, „terwijl je met intensieve landbouw juist ruimte voor natuur kunt maken.”
Een paar keer memoreert iemand een collega uit de regio, Martin Houben. Hypermoderne megastallen heeft hij, met 50.000 vleesvarkens, en een lage footprint per varken. Juist hij stopt. „De besten maken gebruik van de opkoopregeling, dat is slecht beleid. De volgende Europese crisis zou weleens over voedsel kunnen gaan.” En: „De duurzaamheidsvisie van de Rabobank kan ineens achterhaald zijn.”
Datema luistert, laat zich onderbreken. En probeert dan veelgehoorde aannames weg te nemen: dat de Rabobank alleen maar biologische, kleinschalige bedrijven wil. „Ik weet dat dat biologische imago aan mij kleeft. Maar ik ben net zo blij met een bedrijf zoals dat van Houben als met een extensieve boer. Het maakt de Rabobank niet uit, als je maar de goede kant op gaat met je bedrijf.”
Datema zegt: de impact van de Nederlandse landbouw is per kilo laag, maar juist hoog per hectare. „We leven in een klein land, we moeten milieudoelen halen, en veel mensen vinden er iets van. Daar moet je iets mee. Intensivering levert hier weinig extra productie op. De winst is veel groter als je intensiveert in landen waar de productie nu laag ligt.”
Een paar keer zegt hij: „Ik voel de tegenstelling niet”, om vervolgens punt voor punt zijn repliek te onderbouwen. Met een glimlach die zo hardnekkig is dat de rimpels in zijn gezicht ernaar zijn gaan staan. Een goedmoedige lach, geen wegwuivende lach.
De verbindingsofficier, zo noemt Martijn Kwant, transitiedirecteur van de Rabobank hem. Totaal geen haantje, zegt zijn assistent Pascale Leijten. Niet uit balans te krijgen.
Je zou kunnen zeggen dat hij boeddha en boksbal tegelijk is. Hij vangt klappen op, en veert rustig terug. Ook hier, in Venlo, waar hij met moeite aan zijn verhaal toekomt. „Ik ga even door naar pagina vijf.”
Wat de bank zou willen: dat er eenduidige normen en standaarden voor heel Europa komen, om bedrijven af te rekenen op hun duurzaamheidsprestaties. „Niet uit idealisme, maar uit welbegrepen eigenbelang”, zegt Datema. „Als je bedrijf al duurzaam is, sta je straks op voorsprong.”
In de EU treft de Rabobank – anders dan in Den Haag – open deuren, zegt Datema. Daar kan hij vertellen „hoe het écht zit”. De fruitteeltondernemer hoont: „Waarom kunnen jullie dat, jullie hebben geen idee.” Nog steeds die lankmoedige glimlach. „Zal ik vertellen wat wij doen?”
Woensdag 20 uur Debat over ruimtelijke ordening, De Balie in Amsterdam
Met een fles wijn onder zijn arm vertrekt Alex Datema om 17.15 uur uit Venlo. Hij moet nog naar Amsterdam, voor een debat over grondprijzen.
Het publiek in De Balie wil vooral weten hoe er meer ruimte kan komen voor kleinschalig, duurzaam boeren. Voor jonge boeren. En voor collectieven die grond kopen voor natuurvriendelijke landbouw, waar boeren dat zelf niet kunnen opbrengen.
De avond begint met een grafiek die laat zien dat de grondprijzen sinds 1950 met een factor zes zijn gestegen, terwijl kunstmest en veevoer goedkoper werden. Dat maakt extensiveren onmogelijk, betoogt bioloog Wouter van der Weijden. Genoeg land kopen of pachten om de dieren van te voeren en alle mest kwijt te kunnen, is onbetaalbaar. „Die grafiek toont de bottleneck voor grondgebonden landbouw”, zegt ook Datema.
Als het gaat over het geld dat boeren nodig hebben voor die grondgebonden landbouw, voor extensiveren, kijkt iedereen naar de Rabobank. De bank die verreweg de grootste financier van de agrarische sector is, stuurde decennia op groei, met lening op lening. Dan moet de bank bedrijven nu ook helpen ze te laten krimpen, is het sentiment in de zaal.
In de Noordoostpolder, zegt iemand, kost een hectare nu rond de twee ton. Grond kopen is nu voorbehouden aan de diepste zakken. „Moeilijk”, zegt Datema. „Als ik mijn mest straks niet meer kwijt kan, en ik kan vijf hectare bijkopen, dan doe ik dat. Het levert me nu niks op, maar ik verstevig wel mijn bedrijf voor de toekomst. Is dat erg?”
Cees Veerman, econoom en oud-minister van Landbouw (CDA), zit ook op het podium. Hij vindt dat de bank boeren die willen verduurzamen meer moet bieden. „Zo’n rijke bank, die zoveel heeft verdiend aan de samenleving, moet iets terugdoen voor die samenleving.”
Datema kán het hier niet mee oneens zijn. Tegelijk: hij zit hier namens de bank. „Mensen die hun spaargeld aan de bank toevertrouwen, willen rendement. Je kunt dat geld niet weggeven. Bovendien: als we grond makkelijker financierbaar maken, gaat de grondprijs alleen maar verder omhoog.”
Zo hoort hij ook vaak dat de bank de schulden van stoppende stikstofboeren zou moeten kwijtschelden. Zelfs al zou de bank dat willen, het mág niet eens van de Europese Centrale Bank, is dan zijn antwoord.
Veerman: „Sorry, maar kijk naar de winst die de bank maakt, kun je niet een beetje helpen?” Een kreet vanuit de zaal: „Het is een coöperatieve bank!”
Veerman had Datema van tevoren gewaarschuwd dat hij scherp zou zijn, vertelt hij later aan de telefoon. Ze kennen elkaar goed. En hij begrijpt dat Datema het beleid van de Rabobank verdedigt. „Hij is in dienst van de bank.”
Datema heeft een belangrijke diplomatieke rol, benadrukt Veerman. „Hij is een luisteraar, zeer beminnelijk. Dat maakt hem geschikt.” En hoewel de directeur Food & Agri niet over kredieten gaat – hij zit niet in de groepsdirectie – kan Datema op de bovenste verdieping in Utrecht wel „het goede woord spreken”, zegt Veerman. „Hij zit nu dichter op het vuur dan als melkveehouder in Groningen.”
Veerman kan wél zeggen wat hij vindt, hij is al tien jaar geen commissaris meer bij de Rabobank. „Zo’n rentekorting van een half of een kwart procent, biedt dat nou perspectief?” De bank doet wel wat, maar er mag een tandje bij. Door boeren bij natuurgebieden actief te helpen te verplaatsen met langere aflossingsvrije periodes bijvoorbeeld. „De bank mag wat flinker worden.”
Foto Kees van de Veen
Vrijdag 28 maartBoerderij Schotterkamp, Briltil
De zwart- en roodbonte koeien kauwen op hun laatste kuilgras. Ze mogen weer bijna naar buiten. De ligboxenstal, ooit gebouwd voor zestig koeien, is sinds 1973 geleidelijk uitgebreid. Achter de stal een weids uitzicht over het land van de maatschap, met greppels en plas-drasland, voor de kieviten en grutto’s die binnenkort weer komen broeden.
Nog één dag per week probeert Datema op zijn bedrijf te zijn, vooral voor de administratie. Langs de weg staat een bord waar ook de naam van zijn compagnon op staat. Borden met „Geen boer, geen voer”, hebben hier nooit gestaan. „Nee, want dat klopt niet. Niet met 20 of 30 procent minder in Nederland”, zegt Datema aan de keukentafel van zijn compagnon.
Toen in 2021 laat op een zaterdagavond vijftien boze boeren voor zijn huis stonden, omdat toenmalig gedeputeerde Henk Staghouwer (CU) toevallig niet thuis bleek te zijn, heeft hij het ook geprobeerd uit te leggen. Hij deelt de zorgen van de sector, maar hij heeft andere ideeën voor de toekomst. Al jaren voordat hij bij de bank kwam, was hij een van de weinige boeren die hardop durfden te zeggen dat krimp onvermijdelijk is. Het werd hem niet door iedereen in dank afgenomen.
Nog steeds niet, merkt hij ook deze week weer. „Er zit veel frustratie in de landbouw. Over de gerechtelijke stikstofuitspraken, de politiek, natuurorganisaties, journalisten. Als je dan voor een groep boeren gaat staan en bevestigt wat ze niet willen horen, dat je móét bewegen als je over vijftien jaar nog boer wilt zijn… En helemaal als de bank dat zegt, die altijd je partner was, dan komt dat hard aan.”
Op zijn bedrijf, in werkbroek, is hij niet anders dan bij ondernemers in Venlo, of op een podium in Amsterdam. En wie hem eerder als vergaderboer bij debatten zag, ziet bij de Rabobank niet ineens een andere Alex Datema.
Datema heeft naar eigen zeggen „het meest gemiddelde melkveebedrijf van Nederland. Honderdtwintig koeien op zeventig hectare, twee melkrobots.”
Foto’s Kees van de Veen
Aan zijn intenties twijfelt niemand. Tegelijk kan hij het bijna per definitie niet goed doen. De bank gaat te snel, of juist te langzaam, Datema is te groen of juist niet groen genoeg. „Alex is een verbinder met oog voor boeren”, zegt Ruud Zanders, die als circulaire pluimveehouder de duurzame boeren van Caring Farmers vertegenwoordigt. Maar de bank, zegt Zanders, ziet de boer nog steeds als verdienmodel, door te blijven inzetten op technische oplossingen. „Alex wil sneller en meer dan zijn bank.”
Datema gaat niet mee in die suggestie. „De beweging was er al, de bank heeft een directeur gezocht die bij de landbouwvisie paste. Mijn rol is te vertellen waar we heen willen, waarom we dat willen voor de maatschappij en de boer. En om mensen daarin mee te nemen.”
De vraag die zich vanzelf opdringt is of hij als minister van Landbouw niet méér voor elkaar kan krijgen. „Ik zeg steeds dat dat niet zo is. De politiek is nu zo versplinterd, en iedereen houdt elkaar zo gevangen… Vanuit de keten kun je nu meer bereiken dan in Den Haag, en dan zit ik op een aardige plek in die keten.”
Op Den Haag wachten heeft weinig zin, en het hoeft ook niet, is zijn overtuiging. De beweging naar verduurzaming gaat ook zonder beleid gestaag door. Dat zag hij bevestigd toen hij onlangs in Brussel met grote voedselproducenten en Eurocommissaris Hansen sprak. „Ik zie geen terugtrekkende beweging.”
En het verwijt dat een winstgevende bank als Rabobank te weinig doet om boeren daarbij te helpen? „De bank heeft haar verantwoordelijkheid genomen toen het Landbouwakkoord in 2023 mislukte.” Met een fonds van 3 miljard euro, met rentekortingen, met vijftig man extra om de verduurzaming te versnellen.
En wat krijgen boeren die al heel lang duurzaam werken? Iets minder aflossing, ook een rentekorting?
„Niks.”
Nou ja, een kleine vergoeding als ze bijvoorbeeld zonnepanelen of een elektrische shovel kopen. Hij lacht erbij. „Het voelt misschien wat ongemakkelijk. Maar wij zijn op zoek naar de beweging naar duurzaamheid.”
Dinsdag 1 aprilEen avond met melkveehouders, Van der Valk in Leeuwarden
De Fryslân-zaal van het Van der Valk-hotel kijkt uit over grasland, sommige aanwezigen kunnen hun boerderij vanaf hier aanwijzen. Er staan 350 stoelen en dat is nog te weinig. Jonge en oudere melkveehouders, mannen en vrouwen. Vaders en zonen. Jonge boeren met hun vriendin, het gaat ook over hun toekomst.
„Ik ben Alex Datema, en ik ben een heel gemiddelde Nederlandse melkveehouder, met 120 koeien, zeventig hectare en twee melkrobots.” De standaardintroductie.
Het lijkt een thuiswedstrijd, een avond met collega-melkveehouders, maar zo makkelijk heeft hij het hier niet. Op een dag voor actieve leden van de Rabobank, afgelopen december, is hij die sympathieke boer uit Groningen en oogst hij instemming, maar voor veel melkveehouders is hij die idealistische natuurboer die zijn oren laat hangen naar het hoofdkantoor van de bank.
Hij weet hoe boeren veelal naar de Rabobank kijken. „Toen ik nog voorzitter van Boer en Natuur was, hoorde ik bij de Rabobank in Utrecht andere dingen dan van mijn accountmanager aan de keukentafel.” In Utrecht praten ze over vergroening, maar de accountmanager wil zwarte cijfers zien.
Zijn verhaal gaat over de problemen van nu: mest, vergunningen, politieke besluiteloosheid. „Het ene dossier beweegt nog langzamer dan het andere. En de politiek heeft nog steeds niks bedacht.” Ja, zegt hij, dat is een verwijt: „We komen er niet uit omdat we geen keuzes maken.”
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Kritisch publiek bij een bijeenkomt voor melkveehouders in Leeuwarden. „Ze [de Rabobank] vergeten waar ze vandaan komen.”
Foto Kees van de Veen
” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Kritisch publiek bij een bijeenkomt voor melkveehouders in Leeuwarden. „Ze [de Rabobank] vergeten waar ze vandaan komen.”
Kritisch publiek bij een bijeenkomt voor melkveehouders in Leeuwarden. „Ze [de Rabobank] vergeten waar ze vandaan komen.”
Foto’s Kees van de Veen
Voor dit publiek noemt Datema geen cijfers als het over krimp gaat. Wat hij wel zegt: „Met alleen techniek en andere bedrijfsvoering redden we het niet. Dat is de realiteit.” Hij zegt: we kunnen de stikstofwet niet aanpassen zónder de uitstoot terug te dringen, we moeten keuzes maken.
Als de overheid geen doelen stelt, dan doet de markt het wel: „80 procent van de milieu-impact van supermarkten ligt op het boerenerf.” Als retailers daar straks in hun duurzaamheidsrapportages verantwoording over moeten afleggen, is het niet meer genoeg dat maar 20 procent van de producten een keurmerk heeft.
Hij klikt naar een van zijn favoriete dia’s: „Waarom het systeem faalt – geef het spel de schuld, niet de spelers.” Dan bedoelt hij het economische systeem dat de boeren met de laagste kostprijs beloont en waarin voor waarden als natuur en milieu niet wordt betaald. „Wie verduurzaamt, zet zijn bedrijf nu op achterstand, met minder koeien kan het niet uit.”
En zo komt hij weer bij de dia’s over true value. „Echte waarde”, zegt Datema. Een prijs waarin de kosten en opbrengsten voor de planeet en de maatschappij zijn meegerekend. Dat betekent dat de consument meer moet betalen als de kostprijs omhooggaat door duurzaam te boeren. En de maatschappij moet boeren belonen voor natuur- en landschapsbeheer.
De kritiek is hij al voor. „Denk je dat we idealistisch zijn geworden? Daarvoor moet je bij Triodos zijn.” Duurzaamheid is steeds meer een kwestie van risicomanagement. „Een toekomstbestendig bedrijf past binnen de milieugebruiksruimte die we hebben, je moet mee in verduurzaming. We moeten niet op de rem gaan staan.”
„Vroeger had je het idee dat ze het voor ons opnamen”, klinkt het bij de koffietafel. „Ze vergeten waar ze vandaan komen.” Het staat voor een breder gevoel van onvrede: eerst zadelde de bank boeren op met schulden, groeien moesten ze. En nu horen ze dat het een doodlopende weg was.
Sommigen hebben de omslag al gemaakt. Een biologische boer zegt: „Het is veel mooier werken. En mijn gras is groener dan dat van de buurman.” Dat bedoelt hij letterlijk. Maar hij is hier in de minderheid, zegt hij. Hij houdt zich stil.
Na de pauze komt Lubbert van Dellen, agrodirecteur van accountantskantoor Flynth aan het woord. Hij laat een tijdlijn zien waar het cynisme vanaf druipt. Een eindeloze reeks wetten, regels, stikstofuitspraken, nog meer uitspraken, en falend beleid. Hij stelt een retorische vraag: „Valt de sector in zijn eigen uitstel-mes?”
Met technologische mestoplossingen, rekent de accountant voor, kunnen boeren hun milieu-impact verkleinen en hun rendement verbeteren. „U mag kiezen: minder vee of meer techniek. Pak je de rekenmachine erbij, dan kom je bij techniek uit.”
Van Dellen ziet bedrijven nog niet krimpen, ze kopen juist volop koeien bij. „In de laatste paar maanden vijftigduizend extra in Nederland.” Je kunt maar beter alle ruimte benutten, als alle boeren straks een deel van hun vee moeten inleveren.
In de zaal richt de kritiek zich daarna op Datema: „Waarom is de Rabobank niet concreet, welke doelen moeten we halen, wat is ons verdienmodel?” En: „Waarom draagt de Rabobank niet uit dat het juist goed gaat met de natuur?”
Onvermoeibaar herhaalt Datema waar de bank allemaal niet over gaat. Maar spreekt de boeren hier niet tegen. „In zo’n zaal heeft dat weinig zin”, zegt hij na afloop. „Ik slinger er een beetje omheen.”
Misschien wil hij het ook niet. En is het zijn manier om de boel bij elkaar te houden. Zelf voelt hij soms ook dat het schuurt. „Er zit spanning tussen het collectieve belang en het belang van de individuele boer.” De veestapel moet krimpen, in het belang van de sector. Maar Datema heeft zelf pas ook nog zes koeien bijgekocht. Hij blijft boer.
Het hoge noorden. Ik woon er sinds 2007. Tot 2021 in Noord-Drenthe, sindsdien in de stad Groningen. Niet praktisch, ver van alles, wel heilzaam. Je leert er beter kijken en je blik vertragen. Het land is leeg, dus je gaat meer waarnemen dan in het westen, waar je door indrukken bent platgewalst voordat ze binnenkomen.
Het is een cliché dat ik er rust vond, maar de stilte van de natuur en de cultuurlandschappen helpt wel. Auto rijd ik hier zo min mogelijk. Ik loop en fiets langzaam en aandachtig grote afstanden, kijk om me heen naar wat er komt en gaat. Een horizon, de lucht, het veen. Bossen, vennen, heide. Licht en donker. Een metafysisch perspectief dat ik voorheen in kunst zocht, voor de schrijver Rilke me poëtisch op de vingers tikte, in zijn verhaal ‘Im Gespräch’: „kunst betekent, niet weten, dat de wereld mooi is, en er een scheppen”.
Op een dag begon ik met mijn smartphone de omgevingsbeelden vast te leggen, ter herinnering aan wat misschien ooit zou verdwijnen. Ook hier rukken massieve nieuwbouwwijken van de steden op naar de stille dorpen en de landerijen. Misschien zijn ze ooit geschiedenis, de ingezaaide akkers die elke dag een beetje groener worden in de lente. De romantisch gewelfde essen: oeroude akkerpercelen op de zandgronden buiten de Drentse dorpen. Dat herfstbos op een steenworp van je huis, quasi van binnenuit als een soort lampion begloeid met rossig avondlicht. Het paarse heideveld met schapen, in zijn waarachtigheid impressionistischer dan enig schilderij. Die bomenlaan in Veenhuizen, verdwaalde Griekse zuilen. Het bijna blauwe gras van het verzonken land tussen het Groningse garnalendorpje Zoutkamp en Lauwersoog. De meanderende beek bij Schipborg in Nationaal Park Drentsche Aa, een van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Wie dat land heeft verinnerlijkt wordt er één mee.
Na jaren van gewenning en verdieping weet ik wat ik mooi vind aan natuur. Die heeft iets voor op kunst. De organische nabijheid. Hoe ze geurt en ademt in vrij tempo, onvoorspelbaar als de wind. Dat ze is wat ze is, dat ze niets wil betekenen. Dat ze meestal zwijgt, dat storm en luide vogelkoren die stilte niet verdringen maar versterken. Dat de horizon geen einde is maar jouw perceptiegrens.
Anderzijds: je leert niets van natuur. Er zijn voelt verheffend, er wordt niets verheven. Natuur is een gewijde leegte, bijbel zonder woorden.
Maar vergeet niet hoe in de bewoonde wereld alles is belast met dwingende betekenis, dubbele bodems, conflicten en verborgen lagen. De politicus moraliseert, de schrijver polariseert, de kunstenaar symboliseert, de goeroe preekt, de wetenschap deconstrueert. Alles wil beleren, bevoogden, waarschuwen, onttakelen, verleiden en bezweren, alles trekt aan je. Voor mij is de mentale overbelasting van de mens een van de grote problemen van deze tijd. Die zoekt hij zelf op, maar hij kan die nog betrekkelijk eenvoudig ontvluchten. Hierheen.
De zegen van het landschap is dat het zich niet aan je opdringt. Er is geen druk, die van je plaats in de wereld. Die heb ik als ex-westerling hier voelen wegvallen. Het ik bestaat niet meer, dat gaat tevreden in het kijken en luisteren op.
Ik vroeg een vogelaar wat hem in vogeltjes zo aantrok. Ja, wat, zei hij ongemakkelijk. Gewoon, daarom. Er was geen dekkende verklaring. Dat beviel me. Later liepen we langs een bos. ‘Hoor’, zei hij, ‘een boomklever’. Hij zag hem niet eens. Horen was genoeg.
Bij min tien zie je op de Drentse hei enkel warme tinten
Precies zo kijk ik naar de einder van een Gronings fietspad, die Drentse akkers en die Groningse gehuchten. Neem Ezinge, wat is het nou? Gronings dorpje op een door mensen opgeworpen heuvel die hier ‘wierde’ heet. Bovenop een stokoud kerkje, toren naast het schip. De dicht op elkaar gebouwde huizen meestal onopvallend en bescheiden, de boerderij van meesterschilder Matthijs Röling zaliger onzichtbaar achter het geboomte, wat boerenhoven en verwelkte nieuwbouw, niks bijzonders.
Onderweg omhoog zie je komend vanaf de Slagtersrijge, een lieftallig hellend straatje aan de buitenrand van de dorpskern, dat vlakke, eindeloze land in beeld komen. Niet naar links kijken, daar staan auto’s. Gelig winterlicht belicht een kale boom. Op een schilderachtig graslandje wat kippen, tijdloos vee. Denk de lantaarnpaal weg en je bent in een dertiende eeuw. Hier is nog alles wat het lijkt.
Bezielde landschappen
Natuurlijk is in Groningen veel geschilderd. Dat laagland heeft de weidsheid die het oog zoekt. De leden van kunstenaarscollectief De Ploeg trokken er hier op uit. Ik bewonder de Groningse landschappen van Ploeg-schilder Jan Altink. Maar dat was de vorige eeuw, en ik had niet verwacht vandaag nog op een zielsverwante landschapskunstenaar te stuiten.
Tot ik uitgerekend in Ezinge vanaf het kerkje over de Torenstraat op de fiets het dorp uitrolde en daar in museum Wierdenland op de tentoonstelling De ziel van het landschap stuitte – met houtsneden van Siemen Dijkstra, een kunstenaar die ik niet kende. Daar betrapte ik een onvermoede mede-waarnemer verrast op dezelfde liefdevolle obsessie met dezelfde verloren plekken. Daar bleek, maar dan met kunst, iemand te doen wat ik al jaren met mijn iPhone deed, en met dezelfde bedoeling vast te leggen wat zoals veel kwetsbaarheid misschien gedoemd is te verdwijnen – „het archiveren van bezielde landschappen”, noemt hij dat.
Ik zag Dijkstra Groningen en Drenthe op zijn duimpje kennen, en als ervaringsdeskundige wist ik hoe goed hij had gekeken. Ik ben geen kunstkenner. Ik kijk nooit naar het kunstige, naar of het wel modern en knap genoeg is. Maar ik zag de kleuren kloppen in zijn mensloze, gedetailleerde, ademende landschappen. De zachte van Drenthe, de harde van Groningen. De bleke ochtenden, de diepe avonden, die hoorbare stilte. Ja, zo was het daar. Daarna belde ik Siemen op en zo kwamen we in zijn boerderij annex galerie in Dwingeloo te spreken over het samengaan van werk en leven – want dat krijg je, als je zoals hij je levenswerk maakt van dit land.
Dijkstra groeide op in het Drentse Pesse. Zijn vader, leraar Engels en amateurarcheoloog, wekte zijn gevoeligheid voor het verhaal achter het landschap. Die wees dan op een opbollende akker en zei: „Moet je je voorstellen hoe dat er twintigduizend jaar geleden uitzag.” Zo sloop de verbeelding in het kijken.
Als student aan de Groningse kunstacademie Minerva las Dijkstra Filosofie van het landschap van de Nederlandse filosoof Ton Lemaire. Die scherpte zijn bewustzijn van de lagen in het landschap, zegt hij: „Het mythische landschap, het landschap dat je ziet, het landschap dat je voelt, de geschiedenis van dat landschap.”
Hij las de oorsprongsmythen van de schrijver H.C. ten Berge, en vergat nooit de regel van de Britse dichter William Wordsworth over de kijkervaring als een vorm van verwerken. „Die sprak van recollection in tranquility. Je hebt iets gezien, dan ga je naar huis, en dan ga je erover denken.”
Misschien is het daarom wel een voordeel dat het maakproces van houtsneden zo lang en arbeidsintensief is. Dijkstra, tekenaar van oorsprong, zocht een techniek die hem in staat stelde met kleur te werken. Houtsneden maken is ontzettend omslachtig, zegt hij. Een plaat maken, de prent kleur voor kleur en laag voor laag op papier walsen. Maar zo creëer je verwerkingstijd, ontdekte hij, verdiept zich het begrip voor je onderwerp. Je gaat zien, zegt hij, waarom de schilders van De Ploeg meestal in Groningen werkten en niet in Drenthe. Dat is omdat de Drentse grond heel anders is, dat zijn allemaal gedekte kleuren.
Dan zegt hij niet voor het laatst wat ik al jaren zag zonder het te beseffen. Het Drentse land bestaat uit ombers en okers, allemaal zachte mengtinten. Groningen is van de harde kleuren – dat is klei, blauwe luchten met een koolzaadveld. Ze zijn hem allebei zo dierbaar als ze mij zijn, maar de gelaagdheid van het Drentse landschap blijft hem obsederen. Het is zijn palet, hij is ermee opgegroeid, het is vertrouwd. Een koud winterlandschap, zegt hij, is in Drenthe haast niet voor te stellen: „Daar zitten altijd warme kleuren onder. Als je bij min tien op de Drentse hei staat zie je alleen maar warme tinten, als een jas om je heen.”
Niet naar links kijken, daar staan auto’s
Zo is het. En wanneer zo’n landschap eenmaal echt voor je gaat leven, wil je er als kijker zijn en blijven. Dijkstra had dat op de lagere school al. Die stond midden in een weiland. Hij, eenzelvig van nature, keek naar buiten en zag wonderen. Zo ging hij tekenen, het papier werd de ruimte, de ruimte het mysterie van het blikveld. Je gaat toch meer zien dan er is. Zijn atelier, zegt hij, is „een ruimte van verlangen”. Dat onvervulbaar is en moet zijn. Daarom is de beperktheid van zijn onderwerp, alleen natuur, voor Dijkstra ook geen hindernis. Je moet jezelf beperken, gelooft hij. Mensen die met bucketlists vol droombestemmingen de wereld afreizen vindt hij „pure armoede”. Je moet níét gaan, juist als je het zou willen. Er moet, zegt hij, een „puur romantisch verlangen” in je zijn naar wat nooit uit kan komen. Dat verlangen is zijn werk, en dat kan alleen ontstaan door de gejaagdheid van de tijd niet toe te laten.
In Dijkstra’s landschappen is geen mens te bekennen. Dan wordt het land decor en dat moet niet. Zelfs de wandelaar van Caspar David Friedrichs schilderij Der Wanderer über dem Nebelmeer, waar de aartsromanticus Friedrich de wandelaar op zijn rug gezien naar een mistig berglandschap laat staren, vindt hij een sta-in-de-weg.
Nu schildert hij in het bos van het Drentse Dwingelderveld bomen, louter bomen. Hij maakt portretten van alle 134 aangelegde vakken, elf hectare per vak. Dat wordt één grote graphic novel van de Drentse bossen. Dijkstra toont me de beelden. Ze zijn schitterend en ik ken ze van thuis, dertig kilometer verderop. Een galerij van Griekse zuilen. „Kijk nou, het is Duitsland, je ziet Goethe lopen. Misschien komt het nooit af, maar ik heb er zoveel plezier in. Misschien ben ik gewoon een te laat geboren monnik.”
Vast. Maar je ziet waar hij heen wil. En daar wil je zijn. Gewoon, daarom.
Landschap met dode boom, Gasteren, Drenthe.Aardappel op het land met mist en met tractor sporen. Bronneger, Drenthe.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130530270-0dfd70.jpg|https://images.nrc.nl/QCtC-qinecVh4NR5A1dAWfydXQQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130530270-0dfd70.jpg|https://images.nrc.nl/uxBpfK723gHxgaSTsdyytPEKu3k=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130530270-0dfd70.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130530324-092c75.jpg|https://images.nrc.nl/mnbROk14NaB896o4x_OR_Uavmiw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130530324-092c75.jpg|https://images.nrc.nl/ssgccplMm5SZUE3aNfMwheJ5fBk=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data130530324-092c75.jpg)
