Feestmuziek met een grote rode kerststrik eromheen: het Weihnachtsoratorium-seizoen is van start

Wat Mariah Carey weet, wist Johann Sebastian Bach al veel eerder: schrijf een goeie kersthit en je kunt hem elk jaar weer van stal halen. Als je niet oppast, hangt er drie eeuwen later zelfs een hele traditie aan vast: in Bachminnend Nederland is het Weihnachtsoratorium met de feestdagen inmiddels een vaste waarde. Dit seizoen trekken twee toonaangevende ensembles door het hele land om in kerken en concertzalen Bachs kerstkraker tot klinken te brengen.

Op papier zijn de uitvoeringen vergelijkbaar: elk gespeeld op authentieke instrumenten, met een kleinschalig koor en vier internationale solisten. De Bachvereniging speelt met eigen orkest en strikte voor de directie Lars Ulrik Mortensen, die vanaf het kistorgeltje leidt. Het Nederlands Kamerkoor toert met zijn eigen chef Peter Dijkstra en het Vlaamse B’Rock Orchestra. Bij aftrap van de tournee in Het Concertgebouw maakte het kamerkoor dinsdag bekend dat Dijkstra heeft bijgetekend om nog zeker tot 2028 aan te blijven.

Het Weihnachtsoratorium kan niet bogen op dezelfde lange uitvoeringstraditie als de Matthäus-Passion, die ándere seizoensklapper van Bach, maar heeft zich onderhand wel definitief in de jaarlijkse concertkalender genesteld. Begrijpelijk, want hier hoor je Bach op zijn feestelijkst. De opening alleen al, met zijn paukenslagen en fonkelende baroktrompetten: Jauchzet, frohlocket! Wanneer je dat hoort, is het pas echt Kerst.

Genie van de meester

Bach ging economischer te werk dan Carey: in plaats van allemaal nieuw materiaal te verzinnen, recyclede hij een hele stapel muziek die hij eerder componeerde voor verjaardagen en partijen. Dat is het genie van de meester: bij Bach gaat het verhevene altijd hand in hand met het seculiere. Neem bestaande feestmuziek, plak een andere tekst eronder en trek er een grote rode strik omheen, en je hebt plots een God-lovend en goedlopend kerstoratorium. Simpel? Nee, dat kan alleen Bach.

Dat wij tegenwoordig zo gek zouden zijn het hele stuk in één ruk uit te luisteren, kon Bach niet vermoeden. Zes losse cantates bedacht hij, elk bedoeld voor een andere gelegenheid tussen de geboorte van Jezus (25 december) en de dag dat de kerstversiering weer naar zolder mag (6 januari). Alle zes achter elkaar is een lange zit, ook omdat het Weihnachtsoratorium (in tegenstelling tot de Matthäus) niet echt een doorlopend, steeds intenser wordend drama vertelt.

Complete uitvoeringen, zoals bij het NKK, zijn geen gemeengoed – vier cantates is behapbaarder en gebruikelijker. Eeuwig zonde is dat de laatste cantate dan meestal buiten de boot valt, want daar zit juist zulke steengoede muziek in. Het openingskoor vol spannende wendingen en vallende bassen, de intense sopraanscène, of het geweldige slot – een van Bachs meest wervelende koraalzettingen ooit.

De Bachvereniging, die vier cantates uitvoert, maakt de gelukkige keuze om nummers twee en drie weg te laten en behoudt dus de glorieuze zesde. Zodra die aanbreekt, merk je dat het hele ensemble opveert in de Grote Kerk van Naarden: de eerste driekwart van het concert doen soms wat bleekjes aan. Het orkest heeft plezier, maar Mortensens flamboyante cirkelgebaren geven het koor maar sporadisch vleugels. Misschien dat je in een kerk al snel wat ingetogener gaat zingen?

Nou, evangelist Daniel Johannsen in elk geval niet: die maakt er met zijn opgesmukte emoties een soort Bach-the-musical van. Gelukkig is sopraan Carine Tinney er om orde op zaken te stellen: mooie klank, sterke tekstuitdrukking. Haar laatste soloscène (Du Falscher) en het duet met hobo en echostem zijn hoogtepunten.

Dynamisch bereik

Bij het Nederlands Kamerkoor wordt de uitvoering meer een geheel. Het koor heeft met twintig zangers (tegen twaalf bij de Bachvereniging, inclusief solisten) een groter dynamisch bereik en krijgt onder Dijkstra een breder kleurenpalet. Het a capella én uit het hoofd gezongen Ich steh an deiner Krippen hier, ook weer in die fijne zesde cantate, zorgt voor kippenvel. Bij de solisten is het Arttu Kataja die eruit springt met zijn innemende baritonstem: een hondsmoeilijke aria als Großer Herr kunnen zingen met zúlk schijnbaar gemak, dat lukt maar weinigen.

Dijkstra mag dan in eerste plaats koordirigent zijn, de opvallendste accenten liggen geregeld in de orkestpartij. B’Rock doet zijn naam eer aan: als je zonder geluid zou kijken naar de swingende contrabassist Tom Devaere, wist je niet of hij jazz of barok speelde. En zo hoort het misschien ook wel, want het Weihnachtsoratorium is toch, boven alles, uitbundige feestmuziek.

Het Weihnachtsoratorium door de Nederlandse Bachvereniging.

Delen

Mail de redactie

‘We zijn onze fundamenten als ornamenten gaan beschouwen.’ Het is een van de vele prikkelende aforismen uit het essay De fundamenten dat dichter en acteur Ramsey Nasr in het coronajaar 2021 schreef. Het kleine boek met de pontificale titel, over het nut van kunst, de klimaatcrisis en de steeds strakkere strop van het funeste rendementsdenken, werd in mum van tijd een bestseller. Componist Camiel Jansen besloot het essay op muziek te zetten, met vijf zangsolisten en Nasr als verteller. Het oratorium De fundamenten, voor het Radio Filharmonisch Orkest geleid door dirigent Stéphane Denève, gaat zaterdagmiddag in première in de NTR ZaterdagMatinee.

Nasr vond het een „krankzinnig” idee, een essay op muziek zetten, en was er dus meteen voor te porren: „Ik kon me er niets bij voorstellen, maar ik hou ervan als kunstvormen elkaar kruisen en overlappen.” Uiteraard moest de tekst wel bewerkt worden: „Een libretto heeft eigen wetten, een essay kun je niet zingen. Ik vond het belangrijk dat Camiel en ik er samen aan zouden werken, ik wilde weten wat voor hem de kern was. En ik was trouwens niet van plan om zelf een rol in de uitvoering te hebben, maar ja.”

Computerversie

Jansen en Nasr zitten op een dinsdagmiddag in de kantine van het Muziekcentrum van de Omroep in Hilversum, na afloop van de eerste repetitie met alle solisten. Er is een geweldige cast van jonge Nederlandse zangers: Laetitia Gerards, Sterre Konijn, Fanny Alofs, Michael Wilmering en Frederik Bergman. Nasr is klassieke muziekfanaat en heeft net voor het eerst achter de lessenaar gestaan. En is er nog steeds vol van: „Ik had een computerversie van Camiel gekregen, waarbij hij zelf alle stemmen had gezongen. Dat gaf wel een idee, maar dit was toch anders.” Zondag was er ook al een voorproefje in kleine bezetting te horen in tv-programma Podium Klassiek.

Ook Jansen is opgetogen. Hij maakte eerder onder meer muziektheatervoorstellingen over de Nederlandse fascist Gerard Bolland en over het Toeslagenschandaal, maar dit is zijn meest complexe werk tot nog toe, stilistisch divers, geestig en rijkgeschakeerd. „Uiteindelijk heb ik advies gevraagd aan collega Arjan Linker, die een heel fijn klankbord was en me ook geholpen heeft bij de orkestratie van twee secties waarin ik vastliep. Het was een grote klus maar ik ben heel blij met hoe het uiteindelijk geworden is. Denk ik.” Jansen lacht om zijn eigen voorbehoud. Woensdagochtend hoort hij voor het eerst het orkest en dat is spannend: „Ik heb de planning gezien, ‘Jansen na de koffie’ staat er.”

Coronapersconferentie

De fundamenten is een oratorium in tien delen, met drie spreekteksten. De eerste scène heeft de vorm van een coronapersconferentie, en de bevreemdende stilstand van de lockdowns loopt als een rode draad door het werk. Maar er is ook een terugblik op de erfenis van veertien jaar Rutte en een scène over een kunstproject met twee buurtvarkens (Arie en Japie) die in de Rotterdamse wijk Katendrecht voor sociale cohesie zorgden – en voor collectieve verontwaardiging toen ze geslacht zouden worden voor een buurtbarbecue.

Het gedicht ‘Uit nutteloze noodzaak’, waaruit Nasr in zijn essay een paar regels citeert, kreeg een grotere rol in het libretto. Nasr schreef het in 2010 als Dichter des Vaderlands toen de desastreuze Zijlstra-bezuinigingen werden aangekondigd: ‘Kunst is maar een bijproduct / zij is niet nodig om te kunnen / leven, eten, / neuken, ademen’ – waarbij die laatste infinitieven daverend gezongen worden door het solistenkoortje.

Eigenlijk waren Jansen en Nasr in gesprek over een opera op basis van een monoloog die Nasr een aantal jaar geleden schreef. Ondertussen had Jansen plannen voor een orkestwerk voor de ZaterdagMatinee over het jaar 2020, om het „collectieve gevoel” uit het begin van de coronatijd terug te halen. Programmeur Frank Veenstra stelde voor om er iets vocaals van te maken: „En toen dacht ik meteen aan dat essay van Ramsey. Maar die opera gaat er ook nog komen!”

Wrange paradox

Wat zijn nu eigenlijk de fundamenten? Nasr: „Voor mij zijn het de zachte waarden van onze samenleving, die zich niet laten uitdrukken in economische termen. Zorg, onderwijs, cultuur. Juist de zaken die wij vaak als ornamenten beschouwen zijn de fundamenten. Je kunt er een tijdlang achteloos mee omgaan, zoals nu gebeurt, maar uiteindelijk zijn ze niet bestand tegen verwaarlozing en afbraak.”

Het is een wrange paradox dat de leiders die het hardst op de trom van ‘onze cultuur’ slaan er het minst om blijken te geven. „Wij houden wel van onze kunstenaars”, zegt Nasr, „maar pas als ze dood zijn en geld in het laatje brengen. Rembrandt, Van Gogh. Ook zij zijn ergens begonnen, maar kunst- en cultuuronderwijs, broedplaatsen, ruimte voor experiment en ontplooiing – het wordt allemaal gesloopt.”

Jansen: „Ramsey’s essay raakt aan veel dingen, van de evolutietheorie tot de vleesindustrie. De diepere laag daaronder is hoe wij als mensen omgaan met de dingen die er echt toe doen. Marktwerking en winstbejag in plaats van zorg voor elkaar en voor de planeet. Wij zijn het enige dier dat zichzelf te gronde richt – dat is een verbijsterend feit.”

Delen

Mail de redactie

Het was 1999, het jaar van de boybands. Ik was een dertienjarig meisje, en met één blik op de cover was ik op slag verliefd. Nee, niet op zo’n blonde schoonheid, maar op een uitgemergelde blauwe man met donkere haren, gloeiende ogen, en een ontbrekende onderkaak. Zijn naam was Raziel, en hoewel hij ooit boybandlooks had gehad, maakte een giftige cocktail van verraad en hoogmoed hem tot iets dat me veel meer fascineerde – een venster op een wereld waarin videogames iets te vertellen konden hebben.

Dit jaar vieren we Raziels 25ste verjaardag – en nu de gemoderniseerde versie van zijn game deze week in mijn handen valt, vier ik 25 jaar volwassen gameverhalen.

„Kain wordt vergoddelijkt”, spreekt Raziel plechtig, in de eerste minuten van de game Legacy of Kain: Soul Reaver. „Hij was ooit een sterfelijke, net zoals ons allen. Maar zijn minachting voor de mensheid spoorde hem aan om mij en mijn broeders te scheppen…” Deze openingsmonoloog zit 25 jaar later nog in mijn hersenen gegroefd. Nooit eerder had een gamepersonage zijn mond opengetrokken om er zo’n indrukwekkend stemgeluid uit te laten rollen. Nooit eerder had ik dergelijke galmende volzinnen in een game gehoord.

Openbaring

Tijdens Soul Reaver is Raziel, ingesproken door stemacteur Michael Bell, continu aanwezig. Zijn drijfveren zijn ronduit Shakesperiaans: eeuwig gekrenkt door vampierenkoning Kain, die schijnbaar uit jaloezie Raziels vleugels kapot trok en hem in een put vol brandend zuur liet gooien. Woedend is Raziel. Om de steek in de rug, ja, maar ook dat hij zo verpieterd is, zonder zijn edele gezicht. Anders dan andere gamehelden uit die tijd is Raziel niet stil, noch een brommende onelinerfabriek: zijn vileine observaties zijn zowel scherp als verhelderend. Zijn verblindende arrogantie en naïviteit schemeren er doorheen. Waarom hij zo trots blijft, zelfs wanneer hij volkomen buitenspel is gezet, vraagt een oude godheid. Het antwoord: „Ik haal een zekere grimmige voldoening uit jouw razernij.”

De kracht van zulke acteurs – met theaterervaring – in dit digitale medium was een openbaring. Michael Bell (Raziel), Tony Jay (de Oude God), Simon Templeman (Kain): de namen kan ik opdreunen. Games zaten in 1999 in een transitiefase: de kinderlijkheid van de jaren 80 had plaatsgemaakt voor puberale woede en geilheid, en nu werden jonge gamers volwassen. In spellen als Half-Life, Silent Hill en System Shock 2 werd voorzichtig gezocht naar nieuwe verhalen. Échte verhalen, met betekenis. Maar dat je daarbij iets zou hebben aan sterke acteurs, dat was nog niet ingedaald. Tot Jay, Bell, Templeman.

De woorden – woorden waren destijds in games ook geen prioriteit – waren afkomstig van Amy Hennig, toen een van de weinige invloedrijke vrouwen in de game-industrie. Later zou Hennig met de Indiana Jones-achtige Uncharted-games de standaard bepalen voor verhalende games, de vruchtbare bodem waarin The Last of Us mocht groeien van invloedrijke game tot succesvolle HBO-serie. Maar haar werk aan Soul Reaver voelt stiekem meer pionierend. In ieder geval voor het kleine meisje dat na het uitspelen van de game nog één keer overdonderd werd door die vrouwennaam bovenaan de creditrol.

Opknapbeurt

De positie van Soul Reaver in de gamegeschiedenis is raar. Snel vergeten, maar ook geliefd; toen de serie dit jaar met een crowdfunding van platform Kickstarter voor een stripboek weer tot leven werd gewekt, rolde het geld binnen – 25.000 dollar gevraagd, anderhalf miljoen gekregen. Deze week volgt de remaster van Soul Reavers 1 en 2, een opknapbeurt van jewelste voor games die in 2024 nauwelijks meer speelbaar waren. Onvermijdelijk, zou je zeggen, ware het niet dat de serie al zo lang op de plank lag te verstoffen.

Het voelt vreemd Soul Reaver nu weer op te pakken. Aspyr Media heeft netjes alle pixels gladgestreken, waardoor de personages bij vlagen een Fortnite-achtige kinderlijkheid over zich heen krijgen. In die oude pixelkorrels zag je eerder de scherpe randjes. Maar waar de knoppen vroeger onhandig aandeden, speelt de game ineens weer vloeiend. Een simpele ingreep: destijds kon je alleen met een pookje je personage bewegen, nu kun je de camera – je blik op het veld – met het andere pookje bijstellen. „We hebben extra hemeldozen [plaatjes van de lucht] toegevoegd”, schrijft Aspyr droogjes. „Die waren er vroeger niet, want toen kon je niet omhoog kijken.”

Een simpele ingreep, maar ineens is Soul Reaver weer een game van nu. En die stemmen, die woorden – die werken nog net zo sterk als altijd. Deel één is een wraakverhaal, waarbij Raziel zichzelf per ongeluk emotioneel steeds verder ontleedt boven de lichamen van zijn verraderlijke broers. Wanneer hij Kain eindelijk ontmoet, weet hij nauwelijks meer hoe hij zijn eigen identiteit moet plaatsen – Razieliaans grijpt hij naar woede en hoogmoed als harnas. En dan moet deel twee nog volgen, waarin gaandeweg duidelijk wordt hoezeer hij en Kain allebei speelballen zijn van het lot, twee kleine spetters die het durven op te nemen tegen een deterministisch universum. (‘Free will’, zocht ik naderhand op het internet. Zo leerde ik wat het woord ‘determinisme’ betekende.)

Meegroeien

Hoeveel toekomstige gamemakers speelden deze game en dagdroomden over hun eigen Shakespeariaanse epos, vraag ik me nu af. Wie zag Raziel en Kain en dacht: zulke verhalen wil ik óók vertellen? Soul Reaver was een stijlbreuk. Veel games gaven de speler aan het einde de keuze: wil je goed zijn of slecht? De vervolgen gingen er altijd van uit dat de speler voor goed zou hebben gekozen – geen rare gedachte, want uit de statistieken van gamemakers blijkt keer op keer dat we in games liever goedzakken spelen. Maar Soul Reaver trok zich daar niks van aan. Kain koos in voorganger Blood Omen voor slecht, zei de game.

Om vervolgens de veel interessantere vraag te stellen: waarom zou de held op het einde besluiten om zijn wereld te gronde te richten?

Het was een vraag die in 1999 de deuren ineens wagenwijd openzette. Een verstoring van het simplistische kader van de games die ik daarvoor had gespeeld. Dit medium kán met me meegroeien, besefte ik.

Gefeliciteerd met je verjaardag, Raziel. Moge je eindelijk de eer krijgen die je verdient.

Legacy of Kain: Soul Reaver 1 & 2 Remastered (Aspyr Media), voor pc, PlayStation 4 & 5, Xbox One & Series, Nintendo Switch.

Delen

Mail de redactie