Journalist Ulvi Hasanli (36) weet zich nog net op te richten om met zijn vingers het v-teken te maken, voordat hij door agenten in een zwarte Mercedes wordt geduwd. Hasanli wordt afgevoerd vanaf de redactie van Abzas Media in de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe. Hij is de directeur van het onderzoeksplatform waar de politie een doorzoeking doet. Toen Hasanli na zijn arrestatie thuis door de politie werd binnengebracht bij Abzas, zagen zijn collega’s een rode striem onder zijn oog. Op het politiebureau wordt Hasanli nog ernstiger mishandeld, schrijft het medium later op de website. Hij krijgt er „klappen en trappen”.
Abzas-hoofdredacteur Sevinj Vaqifqizi (34) is op het vliegveld van Istanbul als ze hoort van Hasanli’s arrestatie. Ze besluit toch terug te vliegen naar Bakoe. „Laat ze niet denken dat ze ons onderzoek kunnen stoppen door ons te arresteren”, zegt ze in een filmpje dat ze zelf heeft opgenomen. „Ik kan Ulvi niet in de steek laten.” Een dag na haar terugkomst wordt ook Vaqifqizi gearresteerd.
Hasanli’s advocaat Elchin Sadigov maakt later bekend dat er volgens de politie 40.000 euro is gevonden bij de doorzoeking van het Abzas-kantoor op 20 november. Hasanli en andere journalisten wordt geldsmokkel ten laste gelegd. Daar staat in Azerbeidzjan acht jaar gevangenisstraf op. In de dagen en weken na de arrestaties van Hasanli en Vaqifqizi worden ook nog de vier Abzas-journalisten Mahammad Kekalov, Nargiz Absalamova, Elnara Gasimova en Hafiz Babali vastgezet in het Centrum voor voorlopige hechtenis in Bakoe. „Er is geen verwarming, maar één uur per dag drinkwater en twee uur per week warm water”, zegt hun advocaat Sadigov.
Naar aanleiding van de arrestaties heeft journalistiek platform Forbidden Stories met NRC en andere Europese media onderzoek gedaan naar corruptie en repressie in Azerbeidzjan. Tientallen miljoenen euro’s aan Europese subsidies gingen de afgelopen jaren naar Azerbeidzjan om democratie en mensenrechten te bevorderen. Een deel van dat geld was bedoeld om het gevangenissysteem te hervormen – dezelfde gevangenissen waar nu zes Abzas-journalisten vastzitten en waar martelingen en mishandelingen aan de orde van de dag zijn, volgens onderzoek door de Raad van Europa. Die organisatie ziet toe op de mensenrechtensituatie in de 46 aangesloten landen, waaronder Azerbeidzjan. Een deel van het geld blijkt bovendien naar ngo’s te zijn gegaan die nauw verbonden zijn met het regime in Bakoe.
Nagorno-Karabach
De autoritaire leider Ilham Aliyev regeert Azerbeidzjan sinds 2003 met harde hand. Aliyevs familie en entourage maken zich schuldig aan exorbitante zelfverrijking, zo bleek uit eerdere journalistieke onderzoeken. Tussen 2012 en 2014 werden Britse brievenbusmaatschappijen gebruikt om bijna 2,7 miljard euro te besteden aan luxe-aankopen zoals dure auto’s, verre reizen, privéscholen voor de kinderen van de Azerbeidzjaanse elite en aan betalingen aan lobbyisten en politici.
Deze week zijn in Duitsland twee CDU-politici in staat van beschuldiging gesteld. Ze worden ervan verdacht geld uit Azerbeidzjan te hebben aangenomen in hun tijd als lid van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa. Deze ‘kaviaardiplomatie’ – naast geld werden ook dure horloges, tapijten en kaviaar uitgedeeld – kwam in 2017 aan het licht en had als doel kritiek op de mensenrechtensituatie in het land te smoren.
Afgelopen september boekte Aliyev zijn grootste overwinning. Met een militaire bliksemactie werd Nagorno-Karabach, een door Armeniërs bewoonde en bestuurde enclave op Azerbeidzjaans grondgebied, heroverd. Meer dan de helft van de 120.000 etnische Armeniërs sloeg op de vlucht. Om het succes in Nagorno-Karabach te verzilveren, kondigde Aliyev voor 7 februari vervroegde presidentsverkiezingen aan. In aanloop daarnaar wordt de ene na de andere criticus gearresteerd. Tientallen politiek activisten en journalisten zijn gevangen gezet. Volgens cijfers van de Azerbeidzjaanse mensenrechtenactivisten Leyla en Arif Yunus zaten er begin december 254 activisten en journalisten vast.
Milieuschade door goudmijn
De journalisten van Abzas kwamen in de problemen, omdat ze nieuwe schandalen op het spoor waren. Ze publiceerden afgelopen jaar over milieuschade die wordt veroorzaakt door een goudmijn die voor de helft in staatshanden is. Na aandacht van Abzas voor de protesten van omwonenden besloot het bedrijf de goudwinning bij het dorp Soyudlu vorig jaar tijdelijk te staken. Abzas ontdekte ook dat opdrachten voor infrastructurele projecten in heroverd Nagorno-Karabach opvallend vaak naar bedrijven gaan die in handen zijn van de familie Aliyev en hun getrouwen.
Vanwege dit soort onthullingen heeft het regime van Aliyev het onafhankelijke Abzas Media al langer in het vizier. Op de telefoon van oprichter Hasanli was spionagesoftware Pegasus geïnstalleerd, ontdekte Forbidden Stories in 2021. Internetproviders in Azerbeidzjan blokkeren de toegang tot de site van Abzas. En in aanloop naar zijn arrestatie begonnen Azerbeidzjaanse staatsmedia een lastercampagne: met geld van de VS en Europese Unie – Abzas ontving een EU-subsidie – zou het onderzoeksplatform „spelden in een hooiberg” zoeken om de reputatie van Azerbeidzjan te besmeuren.
Uit de plannen van Abzas, in het bezit van Forbidden Stories, blijkt dat de journalisten onderzoek wilden doen naar een martelschandaal uit 2017. Honderden Azerbeidzjaanse soldaten werden toen verdacht van spionage voor Armenië en door het leger gemarteld. Volgens mensenrechtenactivisten kwamen minstens elf beschuldigden om het leven. Azerbeidzjan erkende later de dood van één militair.
Het anti-martelingscomité binnen de Raad van Europa beschreef na een werkbezoek aan Azerbeidzjan zes jaar geleden een „cultuur van geweld” onder politie en andere wetshandhavers. Marteling, mishandeling en corruptie zijn „systematisch en endemisch”. Om bekentenissen af te dwingen, werden arrestanten geschopt en geslagen, met gummiknuppels, honkbalknuppels, stoelpoten en boeken. Rapporten van latere bezoeken zijn niet gepubliceerd: Azerbeidzjan houdt openbaarmaking tegen.
De Raad van Europa heeft Azerbeidzjan vaak aangesproken op het schenden van mensenrechten, waaronder het monddood maken van de oppositie door politieke tegenstanders gevangen te zetten. Maar tot maatregelen kwam het niet.
Tot vorige week: toen besloot de Parlementaire Assemblee de delegatie van Azerbeidzjan het stemrecht te ontnemen omdat het land zijn verplichtingen niet nakomt, resoluties schendt en rapporteurs geen vrije toegang verleent.
Geldverspilling
Pieter Omtzigt (NSC) is „zwaar teleurgesteld” in de Raad van Europa, vertelt hij NRC in een telefoongesprek. Omtzigt is lid van de Parlementaire Assemblee en al jaren kritisch over de omgang van de Raad met Azerbeidzjan. „De manier waarop Azerbeidzjan Nagorno-Karabach ingenomen heeft en etnisch Armeense burgers verjaagd heeft, had onmiddellijk een rode lijn moeten zijn.” Projecten en programma’s om mensenrechten te verbeteren waren geldverspilling, zegt Omtzigt terugkijkend. „Alle beloften die Azerbeidzjan de afgelopen jaren heeft gemaakt, zijn niks waard gebleken.”
Van de 23 miljoen euro die de EU en de Raad van Europa samen hebben geïnvesteerd in het verbeteren van mensenrechten, ging er 1,3 miljoen euro direct naar betere leefomstandigheden in gevangenissen, waar de Abzas-journalisten nu vastzitten. Wat is er met dat geld bereikt? Op papier behoorlijk wat. Er is een ethische code ontwikkeld voor gevangenisbewaarders, er zijn online coachingssessies geweest met gevangenisdirecteuren en voor ex-gedetineerden zijn re-integratietrajecten uitgevoerd, staat in verslagen van de Raad van Europa.
De financiering van de projecten loopt via het kantoor van de Raad van Europa in Bakoe en via Azerbeidzjaanse ngo’s. Maar welke? In de verslagen van de Raad van Europa staan ze niet genoemd. En een woordvoerder van de Raad van Europa geeft op die vraag geen antwoord. „De Raad van Europa stelt geen fondsen beschikbaar aan de Azerbeidzjaanse autoriteiten”, zegt de woordvoerder wel. „Als we samenwerken met ngo’s, worden die geselecteerd op basis van een transparante aanbestedingsprocedure.”
In rapporten over het gevangenisprogramma SPERA-2 (budget: 750.000 euro) schrijft de Raad van Europa dat hij drie Azerbeidzjaanse ngo’s zou ondersteunen, met subsidies van in totaal 300.000 euro. NRC kon in samenwerking met Forbidden Stories drie ngo’s vinden die zelf aangeven geld uit het programma te hebben ontvangen: Uluchay, Saglamliga Xidmet en het Vetendas Cemiyyəti Ugrunda (VCU).
Door concrete resultaten en cijfers in verslagen te vergelijken met persberichten van ngo’s, kon NRC deels reconstrueren hoe de drie ngo’s het geld hebben uitgegeven. Uluchay zou het geld hebben aangewend om ex-gedetineerden ‘familiebedrijven’ te laten oprichten. Uit berichten op sociale media, gepost door Europese organisaties, blijkt dat het geld deels is besteed aan levende have en veevoer: Uluchay doneerde minstens vijf geiten, twaalf bijenvolken, vijf koeien, vijftig kippen en duizenden vissenlarven aan ex-gedetineerden. De organisatie gaf daarnaast 342 ex-gedetineerden juridisch advies.
Gezondheids-ngo Saglamliga Xidmet begeleidde een re-integratieproject. 122 ex-gedetineerden kregen een technisch diploma, van wie er 11 mensen een baan hebben vonden. 398 mensen kregen ‘psychosociale ondersteuning’. In totaal zitten er 25.000 mensen vast in Azerbeidzjan. Op 31 oktober eindigde het project.
Ngo’s steunen regime
Over de onafhankelijkheid van Azerbeidzjaanse ngo’s bestaan grote zorgen binnen de Raad van Europa. Ngo’s staan sinds 2015 onder direct toezicht van het ministerie van Justitie. In 2019 sloeg een groep parlementariërs daarover alarm. In een ontwerpresolutie schreven ze dat „geld van de Raad van Europa wordt besteed aan projecten en programma’s die niets uithalen voor Azerbeidzjaanse burgers”. Ondertekenaars drongen aan op grondig onderzoek naar de ngo’s die de Raad van Europa steunde. Over de ontwerpresolutie is nooit gestemd binnen de Assemblee.
Vast staat dat bestuurders van twee van de drie ngo’s nauw samenwerken met het regime van Aliyev. VCU is een instituut dat straks de exitpolls zal uitvoeren bij de presidentsverkiezingen. Parvana Valiyeva, uitvoerend directeur van Saglamliga Xidmet, reisde als milieuactivist af naar een VN-conferentie om ‘Armeens milieuterrorisme’ te agenderen. Ze combineert haar activisme met haar werk voor het ministerie van Volksgezondheid. Sinds augustus is ze volgens haar LinkedIn-profiel bovendien hoofd pr voor het ministerie van Cultuur.
De namen van Rafiq Ismailov, bestuurder van VCU, en van een andere bestuurder van Saglamliga Xidmet prijken ook op een brief aan president Aliyev, waarin 640 ‘ngo’s’ hun president feliciteren met de inname van een stad in Nagorno-Karabach in 2020. „We zijn er allemaal zeker van dat in korte tijd, met uw vastberaden wil en uw ijzeren vuist die het hoofd van de vijand verplettert [..] Azerbeidzjan weer verenigd zal zijn.”
Bij de digitale Zoom-trainingen schoven gevangenismedewerkers aan die zelf betrokken waren bij de onderdrukking van politieke gevangenen . Dat zeggen mensenrechtenactivisten Leyla en Arif Yunus die screenshots van de digitale trainingen bekeken die NRC aan ze voorlegde. De Raad van Europa had deze screenshots gedeeld.
De Yunussen zaten zelf twee jaar gevangen in Azerbeidzjan, voordat ze om gezondheidsredenen werden vrijgelaten. De twee wonen nu op een geheime locatie in Leiden. Een nominatie voor de Europese Sacharov-prijs voor mensenrechten prijkt in hun hal in hun woning in Leiden. In de woonkamer staan overal soldaatjes. „Mijn privéleger”, lacht Arif.
Leyla en Arif Yunus herkennen het gezicht van Iftichar Qurbanov, hij was tijdens hun gevangenschap ‘plaatsvervangend minister van Justitie voor Medische Zaken’. Qurbanov verklaarde begin 2015 dat de Yunussen medisch niks mankeerden, terwijl Leyla in een paar maanden veertien kilo was verloren en leed aan hepatitis C en diabetes. Dankzij de inspanningen van een Duitse arts werden de Yunussen eind 2015 om gezondheidsredenen vrijgelaten.
Arif en Leyla Yunus herkennen ook Elnur Abassli, plaatsvervangend gouverneur van gevangenis nummer zestien in Bakoe. In deze gevangenis hebben de afgelopen jaren meerdere politieke gevangenen vast gezeten, zoals journalist Afgan Muktharli en oppositie-politicus Fuad Ahmadli. Die laatste vertelt in een gesprek met NRC dat er ook in deze gevangenis gemarteld werd.
Gasdeal met EU
Is er toekomst voor Azerbeidzjan in de Raad van Europa? Assembleelid Mogens Jensen (Denemarken, sociaaldemocraten) diende de resolutie in om de Azerbeidzjaanse delegatie het stemrecht te ontnemen, maar houdt de deur op een kier. „Azerbeidzjan heeft de kans om terug te keren”, zegt hij. „Deze dialoog over mensenrechten gaat in stappen: Azerbeidzjan kan ook stappen in de goede richting zetten.”
Pieter Omtzigt zet het liefst een streep door de samenwerking. „De Raad van Europa heeft zich onvoldoende gerealiseerd dat lidmaatschap van de Raad autocraten legitimiteit verschaft. Voor Poetin en Aliyev is lidmaatschap het stempel geweest dat zegt: we zijn misschien imperfect, maar we zijn een democratie. Ik denk dat Azerbeidzjan na 24 jaar heeft gekregen waar het op uit was: de bezetting van Nagorno-Kharabach.”
Terwijl de betrekkingen tussen Azerbeidzjan en de Raad van Europa bekoelden, haalde de EU de banden juist aan. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen klopte in 2022 hoogstpersoonlijk aan bij president Aliyev om een gasdeal te sluiten, als alternatief voor Russische gasimport. Ze prees Azerbeidzjan als ‘betrouwbare, geloofwaardige partner’. In november heeft Aliyev weer een kans het imago van het land op te vijzelen: dan organiseert Azerbeidzjan de 29ste klimaatconferentie van de VN.
Hasanli en zijn collega-journalisten zijn in het detentiecentrum van Bakoe volledig afgesloten van de buitenwereld. Volgens hun advocaat mag hij geen contact met zijn familie hebben. Op 11 januari smokkelt Hasanli toch een brief naar buiten: „De regering zou moeten begrijpen dat het onmogelijk is om kritiek en het vrije woord te smoren. De waarheid is subtiel, maar niet te onderdrukken.”
