Een online veiling in New York met zestig tekeningen en prenten van de in Friesland geboren grafisch kunstenaar M. C. Escher (1898-1972) heeft omgerekend 6,7 miljoen euro opgeleverd. Dat heeft veilinghuis Christie’s woensdag bekendgemaakt.
Alle aangeboden kunstwerken werden verkocht voor gemiddeld ruim vier keer de verwachte opbrengst. Twee kleine voorstudies voor bekende prenten resulteerden met opbrengsten van ruim 4 ton in dikke veilingrecords voor Escher. De potloodschets voor Relativiteit, een onmogelijke architectonische ruimte met trappen die alle kanten op gaan, bracht 429.000 euro op, tien keer de verwachte opbrengst. Een studie voor Reptielen, een prent waarbij uit een opengeslagen tekenschrift driedimensionale reptielachtige figuren kruipen, bracht zelfs nog meer op: omgerekend 448.000 euro. Het veilingrecord voor een Escher-tekening stond op 92.000 dollar, nu 78.000 euro.
Alle werken uit de veiling kwamen uit de verzameling van Robert Owen Lehman Jr., een 88-jarige Amerikaanse filmmaker. Lehman verzamelde bijna een halve eeuw lang zeldzame bladen grafiek van Escher en ook vele tekeningen en voorstudies. Deze werken stammen uit de collectie die de Nederlandse kunstenaar vele jaren in bruikleen had gegeven aan het Haagse Gemeentemuseum, nu het Kunstmuseum Den Haag. In 1980 verkochten de erven Escher een deel van deze nalatenschap aan de Amerikaanse verzamelaar en handelaar Michael Sachs. Lehman behoort tot de klanten van Sachs.
De voorstudie voor de prent ‘Reptielen’ van Escher. Foto Christie’s
Groot in de VS
De veilingopbrengst gaat naar een door Lehman opgerichte stichting voor de promotie van klassieke muziek. Een beredeneerde keuze, vertelde de verzamelaar voor de veiling in een door Christie’s verspreid persbericht. „Aangezien Escher net zo gepassioneerd was door muziek als ik, vertrouw ik erop dat hij hiermee zou instemmen.”
Of Nederlandse verzamelaars of musea tot de kopers behoren, is een vraag die het veilinghuis niet wil beantwoorden. Alles wat een woordvoerder wil zeggen is dat een derde van de bieders en kopers nieuw was en dat ruim een kwart van de kopers nog geen vijftig jaar oud is. Dat is een opvallend hoog percentage. Judith Kadee, conservator bij Escher in Het Paleis, het in 2002 geopende Escher-museum in het voormalige Paleis Lange Voorhout in Den Haag, legde eerder in NRC uit dat Amerikanen ontvankelijk zijn voor Eschers grenzeloze fantasie. „Hij is in de VS larger than life, veel groter nog dan hier.”
Het spectaculaire resultaat komt niet uit de lucht vallen. De laatste jaren stegen de veilingopbrengsten voor Escher al enorm. Een ongesigneerd exemplaar van de litho Tekenende handen (1948) werd anderhalf jaar geleden bij het Zeeuws veilinghuis afgehamerd op 200.000 euro, vier keer de hoogste richtprijs.
Lees ook
Uitzonderlijk, maar ook logisch: Christie’s veilt zestig werken van Escher in New York
‘We hebben Grok aanzienlijk verbeterd”, schreef Elon Musk op 4 juli over de chatbot die is ontwikkeld door zijn bedrijf xAI. „Je zult zeker een verschil merken als je vragen stelt aan Grok.”
Enkele dagen later braakte Grok een stortvloed aan aanstootgevende stereotypen over Joden uit, waarbij de chatbot zichzelf ‘MechaHitler’ noemde: een robotversie van Adolf Hitler die een populaire meme werd in het vroege internettijdperk. Grok associeerde Joods klinkende achternamen met „anti-witte haat” en zei dat Hitler „het patroon zou herkennen” en „er korte metten mee zou maken, elke verdomde keer”.
De antisemitische uitbarstingen van Grok gingen viraal op X, en werden wereldnieuws. En het bleef niet bij Jodenhaat. Zo noemde Grok in een reeks felle berichten in het Pools de Poolse premier Donald Tusk „een roodharige hoer” en „een verdomde verrader” die zijn land „heeft uitgeleverd” aan Duitsland en de Europese Unie. Polen heeft de Europese Commissie gevraagd om een onderzoek in te stellen naar de opmerkingen en xAI mogelijk een boete op te leggen.
Veel ongepaste berichten werden door xAI verwijderd na klachten van gebruikers en van de Anti-Defamation League, een Joodse organisatie die strijdt tegen antisemitisme en andere vormen van discriminatie. xAI bood zijn excuses aan en zei dat het „actie had ondernomen om haatdragende taal te weren voordat Grok berichten plaatst”. Een dag later kondigde Linda Yaccarino, ceo van X, haar vertrek aan. Zelf kwam ze met een korte, zakelijke verklaring, maar veel analisten vermoedden een verband met de ontsporing van Grok.
De antisemitische oprispingen vormden voor het Amerikaanse ministerie van Defensie geen belemmering om de chatbot in te huren. Het Pentagon tekende vorige week met een viertal AI-bedrijven, waaronder xAI, contracten ter waarde van 200 miljoen dollar. Dit opent de deur voor de inzet van taalmodellen door de Amerikaanse overheid. xAI lanceerde recent al Grok for Government, een reeks AI-tools die speciaal zijn ontworpen voor federale agentschappen, lokale overheden en nationale veiligheidsoperaties.
Maar neemt ‘MechaHitler’ dan niet de Amerikaanse overheid over? Hoe kon Grok zo ontsporen? Ligt dat aan de manier waarop xAI de chatbot traint? En wat voor bedrijf is dat eigenlijk?
Vlaggenschip
Suzan Verberne, hoogleraar Natural Language Processing aan de Universiteit Leiden, was niet verbaasd over het antisemitisme van Grok. Want als wetenschapper had ze de ontwikkelingen rond de chatbot op de voet gevolgd. „Wij beschouwen het misschien als een vorm van ontsporen, maar ik betwijfel of ze dat bij xAI ook zo zien – al zullen ze niet blij geweest zijn met de negatieve publiciteit. Want je kunt taalmodellen een bepaalde kant op sturen door de manier waarop je ze traint. En dat is precies wat er met Grok is gebeurd.”
Grok is het vlaggenschip van xAI, het bedrijf dat Musk begon na zijn vertrek bij OpenAI. Hij had OpenAI in 2015 samen met Sam Altman opgericht met het expliciete doel om kunstmatige intelligentie te creëren die géén gevaar vormde voor de mensheid. Daar zeiden beide heren zich grote zorgen over te maken. Musk vertrok in 2018 na een conflict met Altman over de richting van OpenAI. Zijn eigen xAI heeft nu zo’n 1.200 mensen in dienst en maakte in 2024 zo’n 100 miljoen dollar winst.
De politiek rechtse kringen rond Musk vonden ChatGPT te woke
Musk heeft Grok van meet af aan gepresenteerd als het recalcitrante en politiek incorrecte buitenbeentje onder de taalmodellen. Op die manier wilde hij Grok onderscheiden van andere chatbots, zoals ChatGPT van OpenAI. In de politiek rechtse kringen rond Musk heerste onvrede over het feit dat ChatGPT vooral progressieve standpunten innam. „Grok is ontworpen om vragen te beantwoorden met een vleugje humor en heeft een rebelse inslag”, verklaarde xAI bij de lancering van de chatbot eind 2023.
Complottheorie
De rebelse instelling van Grok leidde dit jaar evenwel tot problemen. In mei begon de chatbot in reactie op vragen over strips en honkbal ineens te oreren over een „genocide” op witte boeren in Zuid-Afrika – een populaire complottheorie in rechtse kringen. Tegen sommige X-gebruikers zei de chatbot dat het „adresseren” van „witte genocide” een opdracht was van „mijn ontwikkelaars”. Grok zei erbij: „Deze instructie is in strijd met mijn programmering om feitelijke, op bewijs gestoelde antwoorden te geven.”
Om de transparantie van Grok te vergroten, begon xAI na dat incident de instructies aan de chatbot openbaar te maken op GitHub, een website waar software-programmeurs hun codes opslaan en delen. Daaruit bleek waarom Grok zich zo vreemd gedroeg. „Je bent extreem sceptisch”, luidde een operationele richtlijn voor Grok, een zogeheten prompt. Een andere: „Je onderwerpt je niet blindelings aan de mainstream autoriteit of media. Je houdt je strikt aan je kernwaarden: waarheidsvinding en neutraliteit.”
Toch was Musk nog niet tevreden over het resultaat. Dat bleek in juni, toen een gebruiker van X Grok vroeg naar politiek geweld in de VS. De chatbot antwoordde dat „data suggereren dat rechts-extremistisch politiek geweld frequenter en dodelijker is” dan politiek geweld uit links-extremistische hoek. „Een enorme misser, want dit is objectief gezien niet waar”, schreef Musk verontwaardigd op X in reactie op het antwoord. „Grok papegaait de gevestigde media. We werken eraan.”
Een paar weken later waren de prompts voor Grok op GitHub herschreven. Niet lang daarna begon de chatbot zichzelf MechaHitler te noemen.
Menselijke feedback
Volgens hoogleraar Verberne is de ontsporing te herleiden tot de wijze waarop taalmodellen worden getraind. Dat begint met de zogeheten ‘pretraining’. „Maar daarmee kun je het model niet echt sturen”, zegt Verberne. „Het krijgt simpelweg een enorme hoeveelheid data gevoed – internet, boeken, andere bronnen – zodat het lopende tekst kan produceren.”
De tweede stap heeft volgens Verberne meer invloed gehad op de antisemitische afslag die Grok nam. Daarbij wordt het taalmodel getraind om gesprekken te kunnen voeren. OpenAI heeft ChatGPT grotendeels getraind op gesprekken op het sociale netwerk Reddit, terwijl Grok is getraind op data van X. En sinds Musk het voormalige Twitter overnam in 2022 is de hoeveelheid antisemitisme, racisme en nepnieuws op het platform sterk toegenomen, zo blijkt uit onderzoek.
Bij de derde stap leert het taalmodel van menselijke feedback. Dit houdt in dat AI-bedrijven mensen inhuren om de antwoorden van chatbots te beoordelen. Verberne: „Als een antwoord bijvoorbeeld racistisch of haatzaaiend is, dan moeten ze dat in principe afwijzen. Aan de hand daarvan wordt het model verder getraind. Dit is het moment om het model een bepaalde richting op te sturen. Je kunt het bijvoorbeeld aanleren om te zeggen waar het op staat en om ongenuanceerd te zijn, zodat de chatbot een ‘edge’ krijgt.”
Bij de vierde stap is de chatbot al af, maar kan die nog worden bijgestuurd. Als je een vraag stelt, dan gaat het taalmodel eerst relevante informatie ophalen van het internet om zijn antwoord op te baseren. „Dit noemen we context meegeven aan het model”, zegt Verberne. „Dat heeft het Grok-team ook gedaan. Voordat de chatbot antwoord geeft, haalt het relevante informatie en meningen op, waarschijnlijk grotendeels van Musk en zijn netwerk van contacten op X.”
Vooral dit laatste heeft er volgens Verberne voor gezorgd dat Grok ontspoorde. Al kreeg de chatbot in 2023, tijdens de menselijke feedback, al instructies om niet woke te zijn. „Die vierde stap is er later aan toegevoegd”, zegt Verberne. „Dat de chatbot de mening van Musk begon te verkondigen, komt door het toevoegen van die context.”
Imagoschade
De ophef leidde tot flinke imagoschade voor Musks bedrijven. De opgestapte ceo van X, Linda Yaccarino, was twee jaar geleden juist binnengehaald met het doel de adverteerders terug te halen die waren vertrokken vanwege de toenemende haat op X. Maar dat was een onmogelijke taak aangezien Musk onderwijl complottheorieën bleef delen en X bleef gebruiken als politieke megafoon. Nadat het platform begin dit jaar onderdeel werd van xAI, was haar rol gereduceerd tot chef sociale media van een groter project.
Te midden van alle ophef bracht xAI Grok 4 uit. De reacties vanuit de techindustrie waren opmerkelijk positief. De chatbot scoorde goed volgens verschillende maatstaven waarmee de prestaties van taalmodellen worden gemeten, vooral wat betreft abstractie en redeneren. Dit zijn taken waar mensen doorgaans goed in zijn, en taalmodellen van oudsher niet. Dat Grok daar goed in is, heeft niets te maken met politieke meningen, meent Verberne. „Zie het als een soort IQ-testen die losstaan van welke mening ook.”
Met Grok 4 lijkt xAI zijn achterstand op OpenAI, Google en Anthropic, die eerder zijn begonnen met het trainen van hun taalmodellen, flink in te lopen. En de chatbot lijkt ook minder geneigd om uit de bocht te vliegen. „Om dat te voorkomen heeft xAI in het model veiligheidsgaranties aangebracht”, zegt Jasper Kars, die promotieonderzoek doet aan de Universiteit Utrecht naar democratie in het AI-tijdperk. „Want als xAI zaken wil doen met de Amerikaanse overheid zal het antisemitisme moeten voorkomen.”
Welke diensten xAI en de drie andere bedrijven gaan leveren aan het Pentagon voor hun contracten van 200 miljoen dollar is nog onduidelijk. „Ik weet alleen dat het om ‘agentic AI’ gaat: een doorontwikkelde vorm van generatieve AI met autonome systemen die een hele keten van taken kunnen uitvoeren”, vertelt Kars, die naast zijn onderzoek werkt als beleidsmedewerker AI bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. „De toepassingen zijn legio, vooral qua bureaucratie, logistiek en andere vormen van bedrijfsvoering.”
Lucratieve contracten
Met de toepassing van AI hopen overheden een efficiëntieslag te maken. En daar spelen AI-bedrijven op in. Want overheden zijn grote potentiële klanten. Marktleider OpenAI lanceerde eerder dit jaar OpenAI for Government, een AI-assistent speciaal gericht op overheden. xAI wilde niet achterblijven en kwam met Grok for Government. Kars verwacht dat andere AI-bedrijven zullen volgen.
Een handjevol bedrijven in Silicon Valley bepaalt hoe de taalmodellen gebruikt gaan worden
De technologie brengt wel risico’s met zich mee, waarschuwt Kars. Een handjevol bedrijven in Silicon Valley bepaalt nu hoe de taalmodellen vorm krijgen en gebruikt gaan worden. En daar is weinig democratische controle op, zegt hij. „Natuurlijk kun je zeggen: het is vooral bedrijfsvoering. Maar als die modellen gebruikt gaan worden voor allerlei bureaucratische processen, dan heeft dat uiteraard gevolgen. En wat betekent het dan als een model de politieke kleur aanneemt van een eigenaar met extreme ideeën?”
Via zijn pseudo-ministerie voor overheidsefficiëntie (DOGE) probeerde Musk al eerder om Grok uit te rollen binnen de overheid. Dat is volgens Kars niet helemaal gelukt omdat de bromance tussen Musk en Trump in juni uiteen spatte. „Waarschijnlijk is het Pentagon toch in zee gegaan met xAI omdat ze een vinger aan de pols willen houden bij de ontwikkeling van AI”, meent Kars. „Ze hebben gewoon een contract gesloten met de vier meest vooraanstaande bedrijven. Op de totale defensiebegroting is vier keer 200 miljoen dollar natuurlijk peanuts.”
Kars denkt niet dat MechaHitler binnenkort de Amerikaanse overheid overneemt. Het antisemitische alter ego van Grok was namelijk erg schadelijk voor de merken van Musk. „Al had het Pentagon daar blijkbaar niet zo veel moeite mee”, zegt Kars. „De rechtse MAGA-beweging die nu aan de macht is, kan zich natuurlijk prima vinden in de opvattingen van Musk – ook al zijn Trump en Musk niet echt vriendjes meer. Eén van de unique selling points van Grok is juist dat het een conservatiever, minder woke taalmodel is. En daar is gewoon een markt voor.”
Trump beloofde donderdag ruim baan te geven aan AI zonder „woke waanzin”.
Thymen Arensman heeft vrijdag de negentiende etappe van de Tour de France gewonnen. De Nederlandse renner van Ineos-Grenadiers kwam solo als eerste boven op de slotklim naar La Plagne in de Franse Alpen. Het is Arensmans tweede ritzege in deze Tour: eerder won hij de koninginnenrit in de Pyreneeën naar Luchon-Superbagnères.
Arensman reed op 13 kilometer van de aankomst weg bij geletruidrager Tadej Pogacar en nummer twee Jonas Vingegaard en zag zijn voorsprong snel oplopen naar een halve minuut. Hoewel Pogacar, Vingegaard en de Duitser Florian Lipowitz hem in de slotkilometer zeer dicht naderden, hield Arensman stand en won de etappe.
Arensmans overwinning is de tweede grote Nederlandse zege op La Plagne: in 2002 won Michael Boogerd hier een Touretappe. Bijna vijftien jaar lang was Boogerd de laatste Nederlander die een bergrit in de Tour wist te winnen.
,,Ik was totaal kapot op het einde”, zei Arensman na afloop. ,,Het voelt als een droom. Opnieuw winnen van de twee sterkste renners ter wereld – ik kan niet geloven dat me dat zojuist is gelukt.”
De etappe van vrijdag was de laatste bergrit in de Tour, die zondag eindigt in Parijs. In de top van het klassement veranderde niets: Pogacar behoudt de gele trui en is zo goed als zeker van de eindoverwinning. Vingegaard blijft tweede en Lipowitz derde.
Lees ook
De grootste wielerwedstrijd ter wereld keert zondag terug op de Champs-Élysées. Tot nu toe werd de Tour gekleurd door een Nederlander, een Sloveen en een historisch hoog tempo.
Hij worstelde zich richting ongekende populariteit, ging jarenlang gebukt onder controverse nadat hij er in het licht van de schijnwerpers een potje van had gemaakt en uiteindelijk werd hij de grote held van Trumps MAGA-beweging. Donderdag kwam het roerige leven van Terry Gene Bollea, beter bekend als Hulk Hogan, na 71 jaar abrupt tot een einde. De showworstelaar kreeg in zijn woning in Clearwater in Florida een hartstilstand. Hij werd met spoed naar een ziekenhuis gebracht, maar was niet meer te redden.
Bollea werd in 1953 geboren in de zuidoostelijke staat Georgia, als kind van een uitvoerder in de bouw en een danslerares. Tijdens een korte carrière als basgitarist ontdekte hij zijn voorliefde voor entertainment. „Tussen de liedjes door was ik degene die tegen het publiek praatte en oogcontact maakte”, zei hij daarover tegen Vice. „Diep in de nacht, voor die uitzinnige, dronken mensen, kwam ik erachter dat ik wist hoe ik het publiek moest bespelen.”
Uiteindelijk koos Bollea in de jaren zeventig voor het worstelen. Eerst betrad hij de ring als The Super Destroyer, of als Terry Boulder. In 1979 ontmoette hij Vince McMahon, de toenmalige eigenaar van de World Wrestling Federation (WWF), die potentie zag in de twee meter lange man met wilde blonde haren en zware stem. Samen bedachten McMahon en Bollea een nieuwe identiteit: Hulk Hogan — een verwijzing naar zijn ‘hulking’ (kolossale) voorkomen én naar Marvels superheld, The Incredible Hulk.
Van schurk naar publiekslieveling
In de begindagen van zijn carrière paste Hogan naadloos in het klassieke beeld van de de schurk. Hij vormde de ideale tegenpool van keurige, gladgeschoren worstelhelden als Bob Backlund — de typische good guy, met zijn babyface.
De ommekeer kwam in 1982, toen Hogan in Rocky III verscheen als de flamboyante worstelaar Thunderlips, die in een showgevecht tegenover Sylvester Stallones Rocky kwam te staan. Toen hij een jaar later terugkeerde bij de WWF, was de schurk een publiekslieveling geworden. Nu was hij een patriottisch personage dat vocht tegen The Iron Sheikh (de verpersoonlijking van Iran) of Nikolai Volkoff (symbool voor de Sovjet-Unie). Met die verschuiving verbreedde ook het idee van wie een held kon zijn in de wereld van het Amerikaanse showworstelen — en daarbuiten.
Het was het begin van de Hulkamania. „In Manhattan, waar mannen als Jackie O. en Mr. T ongehinderd over straat kunnen gaan, kan Hulk Hogan nog geen drie meter lopen”, schreef The New York Times in 1984.
Hulk Hogan (links) en Mr. T. (rechts) tijdens een persconferentie in 1985.
Foto Corey Struller/AP
Controverse
In de schijnwerpers werd ook zichtbaar wat Hogan liever verborgen had gehouden. Hij erkende in 1994 dat hij steroïden nam — wat volgens medisch-wetenschappelijk onderzoek het risico op hartfalen verhoogt.
Vanaf 2005 verscheen Hogan twee jaar lang met zijn toenmalige vrouw Linda, dochter Brooke en zoon Nick in de populaire realityshow Hogan Knows Best. In die show was Hogan een overbezorgde vader die het liefst alle jongens uit de buurt van zijn dochter wilde houden. Na de show scheidden zijn vrouw en hij: Hogan had blijkbaar een affaire met de beste vriendin van zijn dochter.
In 2016 won Hogan een geruchtmakende rechtszaak van Gawker Media Group, nadat weblog Gawker een stiekem opgenomen filmpje had gepubliceerd waarin Hogan seks had met de echtgenote van een vriend van hem. Daarmee schond Gawker zijn privacy, oordeelde de rechter. Gawker moest 140 miljoen dollar betalen en was meteen failliet. Techmiljardair Peter Thiel, verbitterd omdat Gawker jaren eerder had onthuld dat hij op mannen valt, had de rechtszaak gefinancierd. In dezelfde tijd moest Hogan door het stof nadat hij zich racistisch had uitgelaten over de zwarte vriend van zijn dochter Brooke.
Hogan wordt MAGA
Het afgelopen decennium begon Hogan zich steeds vaker lovend uit te spreken over Donald Trump. Op de Republikeinse conventie in Milwaukee scheurde hij afgelopen jaar nog zijn shirt kapot, zoals hij dat zo vaak had gedaan. (Kanttekening: zijn shirts waren vaak alvast een beetje ‘voorgescheurd’ om het proces te vergemakkelijken.)
Donald Trump is groot fan van WWE, zoals het bedrijf achter showworstelen nu heet, en trad vaak met Hulk Hogan op. Hij ontleent aan het worstelen zelfs zijn politieke stijl, stelde religiewetenschapper en complotspecialist Aaron James Goldman van de Universiteit van Lund in 2024. Worsteljournalist Dave Meltzer wees er al eens op hoe Trump de strijd tussen good guys en bad guys uit het worstelen geïnternaliseerd heeft.
In de wereld van het showworstelen geldt het principe kayfabe: de collectieve afspraak dat de opgevoerde strijd echt lijkt, ook al weet iedereen beter. Trump, schreef Goldman, omarmt die theatrale vorm van werkelijkheid, en speelt bewust de rol van de schurk die de regels tart en het publiek uitdaagt. Juist dat spel met de waarheid maakt hem in de ogen van veel kiezers geloofwaardiger dan politieke tegenstanders die, vermoeden zij, iets proberen te verhullen.
Lees ook
Documentaire toont hoe miljardairs de pers muilkorven in de VS
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135308277-dd3f02.jpg|https://images.nrc.nl/cZBooURNenqlp526ke14BlUcI0w=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135308277-dd3f02.jpg|https://images.nrc.nl/uGIJuycXfLr6C8uE_YlRwEEtfrA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135308277-dd3f02.jpg)
