Een nieuwe Wende: Duitse politiek breekt met pacifisme en financiële zuinigheid

„Afzwakking van de schuldenrem is uitgesloten. U kunt daar niet op rekenen.”

„Afzwakking van de schuldenrem? Het antwoord is duidelijk en ondubbelzinnig: nee.”

„Vanzelfsprekend is een hervorming mogelijk. De vraag is: waarvoor, met welk doel? Wat is het resultaat van zo’n hervorming?”

„CDU/CSU en SPD zullen een voorstel indienen om noodzakelijke defensie-uitgaven die boven 1 procent van het bbp uitkomen, vrij te stellen van de schuldenrem. Gezien de bedreiging voor onze vrijheid en de vrede op ons continent, moet voor onze verdediging gelden: whatever it takes.”

Vier uitspraken van aanstaand bondskanselier Friedrich Merz in een tijdspanne van ruim een jaar. De eerste was in januari 2024, de laatste nog geen twee weken geleden – bij de presentatie van het plan om de Schuldenbremse (schuldenrem) te versoepelen, waarvoor een grondwetswijziging nodig is. Dat plan is het resultaat van coalitie-onderhandelingen tussen Merz’ christendemocratische CDU/CSU en de sociaaldemocratische SPD.

SPD is al langer voorvechter van hervorming – of zelfs afschaffing – van de schuldenrem, die de overheidsuitgaven strikt beperkt, investeringen tegenhoudt en daarmee volgens SPD economische groei remt. CDU daarentegen was lange tijd fervent tegenstander van financiële hervormingen en voorstander van het traditionele zuinige Duitse overheidsbeleid.

Historische verandering

In Duitse media wordt al gesproken van een nieuwe Wende – verwijzend naar de ontwikkelingen die voorafgingen aan de opheffing van de DDR in 1990. In andere woorden: een historische verandering. De plannen van CDU en SPD zijn niet alleen een budgettaire breuk, maar ook een breuk met de pacifistische houding die het land zichzelf aanmeet sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.

De hervorming kan de impasse waarin de Duitse politiek zich de afgelopen jaren bevond doorbreken. Het vorige kabinet (SPD, Groenen en de neoliberale FDP) viel over de schuldenrem. De FDP wilde er niet aan tornen, wat de ruimte voor nieuw beleid, economisch herstel en steun voor Oekraïne beperkte.

Merz heeft zijn draai in ieder geval gemaakt. De kwakkelende economie met grote tegenslagen in de belangrijkste sector van Duitsland, de industrie, en een oorlog op het Europees continent, vergen wat hem betreft grote investeringen en daarvoor mag de schuldenrem op de helling. De dreiging van de Russen en de terugtrekkende beweging van de Amerikanen maken een militair sterk en verenigd Europa noodzakelijk en urgent. En daar is veel geld voor nodig. CDU en SPD willen in ieder geval 500 miljard euro uittrekken voor defensie en eenzelfde bedrag voor infrastructuur. De vraag was tot nu toe of de twee partijen het Duitse parlement mee zouden krijgen.

Aanstaande dinsdag stemt de Bondsdag in oude formatie over de grondwetswijziging. De eerste sessie met de nieuwe Bondsdag, op basis van de verkiezingsuitslag, is pas op 25 maart. Een stemming op basis van de oude verhoudingen is in uitzonderlijke gevallen toegestaan. Volgens SPD en CDU heeft Duitsland gezien de zich in rap tempo opeenvolgende geopolitieke ontwikkelingen geen tijd om te wachten. De haast heeft echter ook te maken met de nieuwe verhoudingen in de Bondsdag, waarbij Alternative für Deutschland (AfD) en Die Linke sterker vertegenwoordigd zijn. Beide partijen zijn tegen de plannen en willen de stemming tegenhouden.

Akkoord

In de Groenen hoopten CDU en SPD een bondgenoot te vinden, maar ook bij die partij was de weerstand groot. Fractievoorzitter Katherina Dröge kondigde al snel aan dat haar fractie de plannen in deze vorm niet zou steunen. Vanaf dat moment begonnen de onderhandelingen tussen de drie partijen. Vrijdag bereikten zij een akkoord dat de historische grondwetswijziging mogelijk maakt. Met de voorgestelde defensie-uitgaven wordt nu ook geld vrijgemaakt voor digitale veiligheid, burgerbescherming en „hulp aan landen die illegaal worden aangevallen”. Van de 500 miljard voor infrastructuur gaat 100 miljard euro naar een klimaat- en transformatiefonds.

De aanvankelijke weerstand van de Groenen was opvallend omdat de partij al langer pleit voor financiële hervormingen – dat wil zeggen: meer investeringen – én een belangrijk pleitbezorger is van een verhoogd defensiebudget voor steun aan Oekraïne.

De verklaring voor de weerstand is tweeledig: ten eerste bevond de partij zich in een ideale onderhandelingspositie – zonder steun van de Groenen ging het miljardenfeestje niet door. De partij wilde financiële toezeggingen voor klimaatbescherming. In eerste instantie wilde Merz alleen toezeggen het woord ‘klimaat’ op te nemen in de verantwoording van de miljardenfondsen.

Niet genoeg, vonden de Groenen, die eerder 60 miljard euro aan ongebruikte coronagelden wilden overhevelen naar een klimaatfonds. Dat plan werd door CDU tegengehouden, dat het als schending van de schuldenrem zag. Toen Merz donderdag in het speciaal ingelaste Bondsdagdebat over de grondwetswijziging zei dat tot 50 miljard euro uit de fondsen naar klimaat kan vloeien, keek voormalig Groenen-leider Robert Habeck lachend toe – nu kon het opeens wel. Dat bedrag wist zijn partij uiteindelijk dus te verdubbelen.

Ten tweede had de partij inhoudelijk oprechte zorgen over de bestedingen van het geld en vreesde het dat SPD en CDU hiermee „belastingcadeautjes” konden uitdelen aan de eigen achterban, zoals een verhoging van de forensenvergoeding (waar autobezitters het meest van profiteren), belastingverlaging voor diesel in de landbouwsector en belastingverlaging voor de horeca. Dergelijke mogelijkheden staan inderdaad in het Sondierungspapier – het verkenningsdocument van de eerste onderhandelingsgesprekken tussen CDU en SPD.

De boodschap van de Groenen: wij hebben vaak genoeg de hand uitgestoken om hervorming van de schuldenrem te verwezenlijken en werden tegengehouden door CDU, en nu moeten we tekenen bij het kruisje? Door in het akkoord op te laten nemen dat met de miljarden voor infrastructuur alleen nieuwe plannen worden gefinancierd, wil de partij die „verkiezingscadeautjes” voorkomen.

Breuk met pacifisme

Meer geld naar defensie was dus níet waar de Groenen over vielen, ondanks de pacifistische wortels van de partij. Ondanks kritiek van een deel van de achterban heeft de partij sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne daar afstand van genomen. Die ontwikkeling is niet slechts aan de Groenen voorbehouden: Duitsland maakt met de hervorming óók een beweging richting herbewapening, nadat de Bundeswehr sinds de Duitse eenwording juist ingeperkt werd.

Indirect zegt het debat over de schuldenrem veel over de Duitse houding tegenover ReArm Europe, het Europese herbewapeningsplan van Europese Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen ter waarde van 800 miljard euro. De stemming van deze dinsdag kan niet los worden gezien van dit project: zonder herziening van de schuldenrem kán Duitsland daar niet eens aan meedoen. Europa moet zich losmaken van de Verenigde Staten, zei Merz al meteen na de verkiezingsuitslag, en zélf weer militair sterk worden.

Maar de pacifistische houding blijft onderdeel van de Duitse politiek én samenleving. De pro-Russische partij Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW), een afsplitsing van de socialistische partij Die Linke, diende zelfs een voorstel in de Duitse defensie juist níet te versterken. Ook Die Linke is principieel pacifistisch en dus tegen de plannen – die partij was met bijna 9 procent van de stemmen (een verdubbeling) een van de winnaars van de verkiezingen.

Die Linke heeft meer bezwaren: net als de Groenen vreest de partij dat CDU en SPD voor eigen voordeel geld kunnen uitgeven, omdat de verantwoording niet specifiek genoeg zou zijn. De partij wil de schuldenrem zelf ook afschaffen, maar ten behoeve van sociaal beleid – Merz heeft eerder juist gezegd dat het geld daar in geval van versoepeling níét heen zou moeten.

Nu op tijd voor de stemming van dinsdag overeenstemming is bereikt met de Groenen, zijn tegenstanders als Die Linke buitenspel gezet. Oneerlijk en ondemocratisch, vinden zowel Die Linke als AfD. De plannen zouden in de nieuwe Bondsdag immers niet genoeg steun krijgen, terwijl díe de huidige voorkeur van de samenleving weerspiegelt. Het enige wat de plannen nu nog kan dwarsbomen, is het Constitutioneel Hof in Karlsruhe, waar reeds klachten van AfD en Die Linke liggen.

Delen





Mail de redactie