Een nieuwe Poolse regering zal afbraakbeleid van PiS niet zomaar kunnen terugdraaien

Polen is weer een pluralistisch land. Bij de verkiezingen van zondag is het de oppositiepartijen gelukt om een doorbraak te forceren.

Na acht jaar lijkt de regerende PiS-partij geen meerderheidscoalitie meer te kunnen vormen. Maar als een nieuwe regeringscoalitie straks de nationaal-conservatieve PiS-regering kan aflossen, is daarmee nog niet gezegd dat de nieuwe ploeg ook meteen de maatregelen kan terugdraaien waarmee PiS Polen de afgelopen acht jaar naar haar toenemend autoritaire hand heeft gezet. Daadwerkelijk een nieuwe koers inslaan zal tijd vergen.

De Polen stemden zondag niet op koopkrachtplaatjes, partijdoorberekeningen of ideologische vergezichten. Ze kozen met hun hart.

De vraag vooraf was of dat hart gevoed werd door angst of door hoop, door vrees voor het onbekende of nieuwsgierigheid naar het nieuwe. Eén ding is duidelijk nu de stemmen geteld zijn: een meerderheid van de Polen is klaar met de haat, negativisme en angstzaaierij van de afgelopen jaren in het door en door gepolariseerde land.

Massaal gingen de Polen naar de stembus. Een opkomst van bijna 75 procent is de hoogste opkomst sinds het herstel van de Poolse democratie na de val van het communisme – er gingen zelfs meer mensen naar de stembus dan in 1989, toen de eerste gedeeltelijk vrije verkiezingen plaatsvonden. En het waren zondag vooral de vrouwen en jongeren die zich massaal (en velen voor het eerst) lieten zien. Meer jongeren stapten het stemhokje binnen dan 60-plussers.

Vrouwen en jongeren hebben de afgelopen acht jaar misschien wel het meest ondervonden hoe de democratie is afgebrokkeld onder het bewind van de PiS-partij. Zij weten wat er op het spel staat – het recht op abortus, vrije en onafhankelijke media, betrouwbare rechters, schoolboeken en musea vrij van staatspropaganda, rechten voor minderheden zoals lhbti’ers. Ze stemden massaal. Pizzakoeriers reden tot diep in de nacht naar de lange rijen voor de stemlokalen, omstanders brachten thee tijdens deze eerste koude dag in Polen.

Deze kiezers wisten dat hun stem telde. Liever vier uur wachten in de rij, dan nog vier jaar wachten op een politieke ommekeer.

Hoewel Polen vrije verkiezingen kent, waren deze niet geheel eerlijk. Daarvoor waarschuwden experts van tevoren, en dat werd bevestigd door de verkiezingswaarnemers van de OVSE. Volgens hen had PiS een „duidelijk voordeel” dankzij het „gebruik van staatsmiddelen en de publieke media”. Door het initiëren van een referendum dat eerder leek op een verpakte campagneflyer, werd „de scheiding tussen staat en partij ondermijnd”.

Bovendien, concludeert de OVSE, was de verkiezingscampagne vol „intolerant, xenofoob en vrouwenhatende retoriek”. Dagelijks wonden politici zich op over ‘stromen migranten’ die op weg waren naar Polen, ‘het dictaat’ van Duitsland, Rusland en de Europese Unie. Het was ook een campagne vol persoonlijke hetzes – wat leidde tot persoonlijke aanvallen van politici op straat. Uit een eerste opiniepeiling blijkt juist dat stemmers vrouwenrechten, abortus en de economie belangrijker vonden dan migratie en vluchtelingen.

Hardliners verloren

Juist de hardliners verloren deze verkiezingen. Allereerst het extreemrechtse Konfederacja, de partij die uitgesproken antisemitisch, anti-lhbti en anti-abortus is. De partij haalde slechts 7 procent van de stemmen, net boven de kiesdrempel, terwijl ze eerder dit jaar meer dan het dubbele peilde. Met hun vrouwonvriendelijke campagne sneed ze zichzelf in de vingers: vrouwen bleven massaal weg bij de partij.

Eén van de radicaalste leden, de openlijk misogyne Janusz Korwin-Mikke („vrouwen zijn alleen goed voor een harem”) haalde niet eens genoeg stemmen voor een zetel in het parlement. Ook een andere uitgesproken politicus, de huidige justitieminister Zbigniew Ziobro verloor. Hoewel hij dagelijks het nieuws haalt met radicale uitspraken, zoals recentelijk over de bekende filmregisseur Agnieszka Holland die hij uitmaakte voor nazi-propagandiste, had dat geen positief effect op de kiezers: hij eindigde als vierde in zijn thuisbastion.

Opvallend is dat de door haat-vermoeide Poolse kiezer niet massaal stemde op de grootste oppositiepartij KO van oud-premier Donald Tusk – die een tweestrijd tussen zijn partij en PiS probeerde te maken van deze verkiezingen. Juist nieuwkomer Trzecia Droga (Derde Weg), die zich presenteerde als alternatief voor de twee partijen die al jaren de dienst uitmaken in Polen, won verrassend veel stemmen (14 procent).

Verschillen

De uitslag is duidelijk: PiS kan geen meerderheid vormen, zelfs niet met de zetels van Konfederacja. Dus is de enige optie een regering van de andere drie oppositiepartijen – KO van Tusk, Derde Weg en Nieuw Links. Maar het zijn ook drie partijen die uit fusies zijn ontstaan en enorm van elkaar verschillen. Het centrum-liberale KO van Tusk bestaat uit vijf partijen, Derde Weg uit een boerenpartij en een centrum-conservatieve partij en het sociaal-democratische Nieuw Links uit vier partijen. Hun afkeer van PiS verenigt hen, maar hun standpunten over abortus, duurzame energie en de katholieke kerk zullen hen ongetwijfeld verdelen.

Bovendien, als het de oppositie lukt een regering te vormen, zullen ze nog minimaal twee jaar last ondervinden van president Andrzej Duda (PiS). Hoewel hij officieel als president niet partijgebonden is, heeft hij de afgelopen jaren bewezen zijn partij PiS goed gezind te zijn. En met zijn vetorecht kan hij wetten tegenhouden. Pas in 2025 volgen nieuwe presidentverkiezingen, waarna – als de oppositie ook die wint – pas echt veranderingen kunnen worden doorgevoerd.

Daarom zal de huidige oppositieleider Tusk in een nieuwe regering het democratische afbraakbeleid van PiS niet zomaar kunnen terugdraaien. Bovendien heeft PiS afgelopen jaren haar tentakels uitgeworpen over het hele Poolse systeem: van het constitutioneel hof tot aan benoemingscommissies van de publieke televisie, overal zitten PiS-loyalisten. Zij worden niet zomaar vervangen. Het PiS-beleid terugdraaien, zoals Tusk de kiezer heeft beloofd, zal geen gemakkelijke opgave zijn.

En dat zal ook de Europese Unie ondervinden. Tusk zal er alles aan doen om de 35 miljard euro die klaarligt aan geblokkeerde coronagelden te innen, daarvoor zal hij de rechtsstaat weer hervormen. Ook zal hij de banden met de buurlanden proberen te herstellen en een betrouwbare NAVO-partner worden.