Een mensaap zet je niet op – en zeker Bokito niet

In Natuurmuseum Rotterdam, herdoopt tot Het Natuurhistorisch, loop ik soms een oude bekende tegen het lijf: Piku. In een houding waarin je hem bij leven nauwelijks zag. Deze opgezette Borneo orang-oetan man leerde ik ooit persoonlijk kennen tijdens gedragsonderzoek naar zijn buren in Diergaarde Blijdorp, de laagland gorilla’s. Laconiek maar indringend beschouwend, erg goed in onderhandelingen met zijn verzorgers. Ik ken hem niet terug. Kan hem nauwelijks in de nepogen kijken, die niets met zijn uitstraling van vroeger te maken hebben.

Het Natuurhistorisch heeft al snel belangstelling uitgesproken voor hergebruik van de onlangs gestorven westelijke laagland gorilla man Bokito. Wat mij betreft zou dat mensaaponterend zijn. Vanwege persoonlijke weerzin, al kende ik zijn voorganger beter; er blijft bij zo’n actie niets wezenlijks over. Maar er speelt meer dan een afkeer door een toevallig als persoonlijk ervaren geschiedenis. Er zijn meer argumenten. Mensapen opzetten kan niet meer. Steeds meer mensen stuit het tegen de borst, om goede redenen.

Wie mensapen een beetje kent, is sterk onder de indruk van hun persoonlijkheid. Intelligentie, fijngevoeligheid en subtiele verschillen in karaktereigenschappen. De wetenschap heeft die aangetoond. Maar ook zonder die kennis hoeft iemand maar een oprechte blik uit te wisselen met een chimpansee, orang, gorilla of zelfs gibbon, om te merken dat er werkelijk iemand terug kijkt – zij het in geval van de introverte gorilla heel kort.

Verwantschap

Alleen al alledaags gedrag, zonder de hoogstandjes, brengt je onder de indruk: dit is een persoon. Je voelt mede-mensapenschap, de rond de 98 procent genetische verwantschap is vrijwel tastbaar. Daarnaast is er juist ontzag voor het Andere, en schaamte om hun benarde situatie voor hun soort in het wild of vanwege het feit dat een actief intellect het in gevangenschap niet ideaal voor elkaar heeft. Ze zijn niet bijna mensen, ze zijn andere mensapen dan wij. Beperkter in sommige opzichten, knapper of beter aangepast in andere.

En gorilla’s? Die zijn met hun introverte, vaak stil observerende houding in hun hechte sociale leven nog eens extra bewonderenswaardig. Zeker tegenover schreeuwerig, goedkope grappen makend dierentuinpubliek.

Een hond die je huisdier was, laten opzetten getuigt al van merkwaardige smaak. ‘De Meilandjes’ deden dat in hun tv-serie, of misschien wel vóór die tv-serie. Geen kwaad woord over honden, mijn beste vrienden zijn honden, maar een gorilla staat er ver boven, met bijzondere persoonlijkheid en gedragsvariatie die extra respect verdient. Bokito is geen Bommel.

Een opgezette mensaap vervult inmiddels geen wetenschappelijk of educatief doel meer. We weten precies hoe bekende diersoorten er van dichtbij uitzien. De grootte van de betere gorilla man is creatiever uit te beelden dan met zijn dode huid.

Nabije beschouwing van lichaamsdetails bij deze verwanten voelt als postuum grensoverschrijdend gedrag. Display als museumspecimen, ook met de beste bedoelingen, bevredigt alleen sensatiezucht. Zeker in het geval van Bokito, die als BN-er in het rijtje van bekende dode dieren, of ‘exemplaren’, van Het Natuurhistorisch zou komen te staan – die met een verhaal. Maar Bokito is geen dominomus. Die mus, doodgeschoten toen hij een hal in Friesland binnen vloog waar de voorbereidingen voor Domino Day 2005 bezig waren, is al wel opgezet te zien in Het Natuurhistorisch.

Lees ook: Bokito, de zilverruggorilla die een vrouw aanviel maar ‘geen kwaad in de zin had’

Sensatiezucht

Het gretig opgeklopte ontsnappingsverhaal maakte Bokito tot een beroemdheid. Maar hij verrichtte daar niet iets echt wereldschokkends. Er zijn meer gorilla’s die zelf in de stress schieten van opdringerige, vaste bezoekers – ook vanwege de door hen zelf ervaren, soms verwarrende verwantschap. Als elk dierentuindier was hij uit eigen beweging graag weer teruggegaan naar zijn plek en groep, al beantwoordt dat niet aan sensatiezucht. Hem opzetten doet dat alsnog.

Lijfelijke vereeuwiging dan maar zien als eerbetoon?

Vele gorilla’s in gevangenschap waren ooit gekend en geliefd. Maar na de dood was hun uiterlijke verschijning in vitrines nooit een respectvolle vertoning.

Zelfs na de dood wordt een gorilla achter het glas nog nagedaan of komisch bedreigd, het huidige ‘selfies maken’ voorspelt ook niets goeds. Allemaal mensaaponterend.

Het sentiment dat hij stond voor ‘Rotterdam’, dat hij dan maar moet blijven belichamen, is verre van uniek.

Tal van wereldsteden hadden ‘hun’ gorilla. Natuurlijk is het mooi wanneer dieren als individu door een gemeenschap herinnerd worden. Het is prima om Bokito te willen vereeuwigen, maar doe dat dan als beeld. Dat van de illustere gorillaman Guy in de dierentuin van Londen, eind jaren 70, maakte veel moois los.

Maar kijk. Het tegelijkertijd creëren van een opgezette versie van hem zorgde toen al voor felle protesten. We zijn nu verder in de tijd. Met het signalement: we hebben hier nu dan toch een nieuw stadium bereikt. Een ander stadium was het niet meer tentoonstellen van opgezette mensen.

De grootte van de betere gorillaman is creatiever uit te beelden dan met zijn dode huid

Er is iets anders dat flink mee mag tellen. Het beeld van buitenaf bezien: de mensheid tegenover het dier, de mens tegenover zijn naaste familie. Laagland gorilla’s gaan nog steeds hard achteruit. Bijna had ik geschreven: ongekend achteruit. Maar de voorspellingen door zoölogen kennen we inmiddels al ruim een halve eeuw. We liggen keurig op schema. Stroperij en bevolkingsdruk nemen in de hun resterende Afrikaanse leefgebieden alleen maar toe, door menselijke bevolkingsgroei is beschermingswerk beperkt effectief. ‘Decimering’ is een wat abstracte term, je kunt ook spreken van een iets vertraagde vorm van genocide.

In die situatie je vergapen aan een individueel restant is vreemd. Mijn weerzin zit in vertoon en recreatief hergebruik. En ik geloof dat die weerzin of dat ongemak breder leeft, en dat er een kantelpunt is bereikt. Doe het niet. Een mensaap zet je niet op.