Een kunstenaar is niet veilig in dit land. Moeten kunstenaars dat maar accepteren?

Posted on February 2, 2025 by admin

‘Het komt door uw beleid.” Bij het begin van het debat over het feit dat veel toonaangevende gezelschappen in het theater hun subsidie zijn kwijtgeraakt werd Gunay Uslu, staatssecretaris van Cultuur en Media in het vorige kabinet (2022-2023) voor D66, de schuld meteen toegeschoven. Door Constant Meijers, oud-hoofdredacteur van Theaterkrant en voormalig adviseur bij de Raad voor Cultuur, die betoogde dat Uslu het belang van geleverde artistieke prestaties als norm bij het verlenen van subsidies had geschrapt.

Zeven groepen van naam die hun subsidie deels of geheel verloren (De Warme Winkel, ITA, Orkater, Discordia, ’t Barre Land, Wunderbaum en Theater RAST), hadden de avond in debatcentrum De Balie in Amsterdam geopend met een lezing van De Kersentuin van Tsjechov. Die tekst symboliseert onder meer de ondergang van het schone, want die heerlijke kersentuin moet plaatsmaken voor vulgaire zomerhuisjes waar een rijke stinkerd nog meer geld mee gaat verdienen. Met de keuze voor die tekst plaatsten de theatermakers zich niet buiten schot, want Tsjechov is allerminst eenduidig. De eigenaren van de gedoemde kersentuin schildert hij namelijk af als een stel wereldvreemde, decadente uitbuiters en klaplopers.

Het stuk vormde een intrigerend startpunt voor een discussie over het subsidiebeleid, en over vernieuwing versus traditie. Dat bewezen kwaliteit van ondergeschikt belang was om subsidie te krijgen, zoals Meijers betoogde, werd onderschreven door Vincent van den Berg van ’t Barre Land, die zei dat „alleen plannen”, dat wat nog gemaakt ging worden, van belang werd geacht door de subsidieverstrekkers.

Voor zes van de zeven groepen was die subsidieverstrekker het Fonds Podiumkunsten. Gaat de staatssecretaris van Cultuur daarover? Indirect. Ze besluit eigenhandig, op basis van advies door de Raad voor Cultuur, over subsidie voor de grote, gevestigde culturele instellingen, maar ze is ook mede-verantwoordelijk voor het beleid van de Rijksfondsen, zoals het Fonds Podiumkunsten, die gemachtigd zijn geld van het rijk te verdelen.

Uslu, „geshockeerd” door de aanval op haar beleid, betoogde dat ze zich juist in haar jaren als bewindspersoon sterk had gemaakt voor de cultuursector. Helaas ontging het gespreksleider Yoeri Albrecht, directeur van De Balie, dat zowel het verwijt als haar verweer tegelijk waar konden zijn, want hij ontnam Meijers het woord en haalde zodoende de angel uit het debat.

Veilig

Verscheidene sprekers hieven de aloude klaagzang aan dat kunst in Nederland een ondergeschoven kindje is, en anderen mijmerden dat theater „mooi en belangrijk” is, maar er werden ook behartigenswaardige zaken aangekaart. Zoals door Jacob de Groot, acteur bij Orkater, die stelde dat het beleid van het Fonds Podiumkunsten uitdraagt wat de huidige radicaal-rechtse politici ook zeggen: „Je bent als kunstenaar niet veilig.” Het subsidiesysteem, met zijn vierjaarlijkse toetsing, en vierjaarlijkse wisseling van voorwaarden om subsidie te verkrijgen, maakt theatermakers radeloos. „Niemand weet hoe je het in dit systeem goed moet doen.”

Gunay Uslu aan het woord tijdens het debat.

Wat werd weersproken door Andrea Voets, artistiek directeur van Resonate Productions, een van de vele nieuwe organisaties die voor het eerst de felbegeerde vierjarige subsidie binnensleepten, ten koste van de oudgedienden. Zij stelde dat „onveiligheid” voor kunstenaars „een gegeven” is en ze toonde haar verbazing over het feit dat groepen als de genoemde zeven zich zo comfortabel waren gaan voelen. Het Nederlandse subsidiesysteem vond ze als Vlaamse juist heel transparant, al had ze wel een nieuw vak moeten leren, zei ze, zonder ironie: „Het schrijven van goede subsidieaanvragen.”

Troost

Waarop Ward Weemhoff, maker bij De Warme Winkel, erkende dat een goede kunstenaar zichzelf altijd in gevaar brengt – met een knipoog naar het opvoeren van De Kersentuin – maar dat de groepen die dat doen, zoals zijn collectief, deze subsidie-ronde nou net niet voor die houding waren gehonoreerd. En hij vertelde dat veel jonge groepen die nu voor het eerst subsidie hadden gekregen zich zorgen maakten, omdat ze doorhadden dat dit kortademige subsidiesysteem „willekeurige” uitkomsten oplevert en niet de verzekering biedt dat je jezelf op de lange termijn kan ontwikkelen.

Ook Weemhoff onderschreef het punt van Meijers, maar met mildheid: het was vast „goedbedoeld” geweest om niet terug te blikken op wat theatergroepen hadden gedaan, maar de uitkomst was helaas „pervers”. Dat bleef een lijn in het debat, want theatermaker Bo Tarenskeen stelde vast dat met het ontzeggen van subsidie aan de aanwezige gezelschappen „verdieping is opgeofferd op het altaar van de vernieuwing”. Tekenend voor dit land, vond hij.

Bood Tsjechov troost? Kennelijk niet, want een kritische aanwezige vond de zin ‘We moeten ophouden onszelf te bewonderen’ uit het stuk het meest treffend voor de huidige situatie in het theater. Acteur Vincent van den Berg, die de zin had uitgesproken, reageerde ad rem: „Maar daarna zeg ik: ‘We gaan allemaal dood’.”

Bij Squid vraag je je soms af: is dit een rockshow of een hoorspel?

admin
April 16, 2025
0

Reality check. Anno 2025 kan een rockshow als volgt verlopen: in stemmig schemerlicht spelen een trompettist en cellist samen een duister, minutenlang durend jazzduet. Als daarna gitaar, synthesizers (op standje kerkorgel) en uiteindelijk bas en drums invallen ontstaat een theatrale ballad met nasaal neuzelende zang. Maar meteen daarna klinkt een dwars rocknummer dat gaandeweg explodeert in een stampende dancetrack waarin iedere overgang en drop wordt gevierd met uitzinnig gejuich. Niemand vindt dat gek. Iedereen mosht.

Zo gaat dat dinsdagavond in de Amsterdamse concertzaal De Melkweg bij de net niet uitverkochte show van de Britse vijftal Squid.

Alles kan, niets is fout en vals bestaat niet, net als op hun derde plaat Cowards. Het is geen indie, (art)rock, jazz, funk, kleinkunst of dance. Het is het allemaal tegelijkertijd.

En zo het gaat steeds vaker: een nieuwe generatie bands (zie ook: Black Country, New Road) trekt zich niets meer aan van vastgeroeste conventies. Voor hen is ieder optreden een bonte avond waarop alles mag. Hoe theatraler en atonaler, des te beter. Voorheen ‘verboden’ instrumenten worden uit het stof getrokken, oude rock-’n-roll-taboes doorbroken. Wat ooit gold als not done is uitgegroeid tot nieuwe norm.

Oorverdovende misthoorns

Anderhalf uur lang tingelen synthesizers op standje klavecimbel of zoemen juist als oorverdovende misthoorns. Gitaristen spelen Arabische toonladders die als kronkelende slangen je oor binnenglippen. Een toeterende stadsheraut slingert zonder ironie zijn opgewekte getoeter de zaal in.

Ook bij Squid is het bonte-avond-gehalte hoog. Het optreden is één grote instrumentenestafette. Zelfs tijdens nummers geeft Laurie Nankivell zijn bas aan gitarist Louis Borlase om zijn trompet te grijpen of zich uit te leven op zijn stalling met koebellen en andere percussie. Toetsenist Arthur Leadbetter speelt ook cello en gitaar. Gitarist Anton Pearson hangt soms boven een orgel.

De enige stabiele factor is voor- (of eigenlijk achter-)man Ollie Judge die als zingende drummer de maat slaat en geldt als het creatieve brein van de band uit Brighton. Een enkele keer gaat hij staan om zijn teksten dramatisch kracht bij te zetten door met zijn stokken vertwijfeld door zijn haren te wrijven of in zijn hart te prikken. Alleen tijdens de toegift durft hij zijn kit te verlaten: terwijl de synth-beats beuken pakt hij eventjes zijn welverdiende shine. Maar toch: zingende drummers, het blijft lastig.

Bliepende synthesizers

Gelukkig is er muzikaal genoeg te beleven. ‘Showtime!’ begint als een tamelijk conventioneel liedje met een wat dwarsig ritme, maar ontspoort al snel. Na Judge’s ongeïnteresseerd gestamelde liefdesverklaring „You could be my footnote” stopt het ritme plotseling en lijkt er een koor te klinken van op tilt geslagen Gameboys. Als die orkaan van bliepende synthesizers gaat liggen beland je in een epische, Jean-Michel Jarre-achtige trip die weer overgaat in dreinende krautrock. En dan – even abrupt als alle brute overgangen – stopt het nummer opeens. Niemand kijkt daarvan op. Applaus. Volgende nummer!

Soms vraag je je af: is dit een rockshow of een hoorspel? Bijvoorbeeld als Judge in het van bloed druipende ‘Crispy Skin’ kannibalisme bezingt en onverschillig opbiecht hoe makkelijk het is om prooien af te slachten: „One hit right between the eyes, it’s become so easy to take a life.” Zodra de opbeurende beat stilvalt, kauwt hij extra langzaam op zijn traag uitgesponnen gruwelijkheden: „Hit them once, not again.”

Bij de ‘Johannes-Passion’ door Pygmalion denk je regelmatig ‘Oh!’, maar ook zeker een paar keer ‘Hè?’

admin
April 15, 2025
0

Oude muziek ensemble Pygmalion van dirigent Raphaël Pichon is al een tijdje bezig met het op z’n kop zetten van de Bachwereld. Uitvoeringen van het Franse Pygmalion zijn, om maar een greep te doen uit de eerdere recensies die we schreven, een feest van leven, intellectueel autonoom, toegewijd, contrastrijk en dansant. Hun Matthäus-Passion was drie jaar geleden een sensatie, dus menigeen zag maandagavond uit naar Pichons interpretatie van Bachs Johannes-Passion.

Waar te beginnen? Waar op te houden? Pygmalion maakt er een Johannes van vol ‘hè?’s en ‘oh!’s.

Neem de evangelist, de verteller, een enorme ‘hè?’ van de avond. Meestal hoor je de evangelist droog zingen welke stersolist wat waarom zingt. Maar bij de meeslepende Julian Prégardien geen ‘En toen zei Jan:… En toen zei Piet:…’-gevoel. Hij zingt alsof er staat: ‘En moet je horen wat Piet toen zei!’ Bij hem verloochent Petrus Jezus niet voor de zoveelste keer. Hij verlóóchent hem! Alwéér! En wanneer hoor je een verteller het woord ‘geselen’ zo striemend uitspreken?

Het detailniveau waarop Pichon werkt is verbluffend. Elke ‘Herr’ in het openingskoor is een andere Herr

Huw Montague Rendall zingt een goede Jezus, en is bovendien krachtig in lichaamstaal: als de evangelist zingt dat Jezus zwijgt zie je zelden een Jezusvertolker zo actief níet zingen. Bas Andreas Wolf als verbaasde en licht radeloze Pilatus is een genot om naar te luisteren. Sopraan Ying Fang heeft een mooie stem, maar zingt nauwelijks medeklinkers. Alt Lucile Richardot zingt wat strenger dan de rest. Tenor Laurence Kilsby legt veel in zijn aria’s, maar heeft een net wat dunne stem om de zaal te vullen.

Niet getreurd, als een solist even iets minder bekoort, kun je letten op geweldige details in het orkest: de heldere fagot, de actieve hobo’s, de theorbist die opvallend spaarzaam speelt, maar zich steeds op cruciale momenten van een singer-songwritergevoelige kant laat horen.

Binnenwereldmuziek

Hè? Het koortje dat buiten de zaal heeft gezongen? Pichon heeft de Johannes aangevuld met extra muziek, grotendeels van Bach. Dat voelt in eerste instantie wat ongemakkelijk, en de avond wordt er bovendien niet korter van. Maar het is snel invoelbaar: in tegenstelling tot in de Matthäus is Jezus in de Johannes geen erg menselijk figuur, en de verhandelingen zijn vlot en feitelijk. Met de extra muziekstukken zoekt Pichon inkijkjes in een binnenwereld. Tussen het eerste deel en de pauze klinkt bijvoorbeeld het reflectieve Sehet! Wir gehn hinauf gen Jerusalem (BWV. 159).

Én doorkijkjes naar het heden: „Zie hoe de rechtvaardige sterft, en niemand neemt het ter harte” in Jacobus Gallus’ Ecce quomodo moritur justus schijnt ook in Bachs tijd na passies te zijn gezongen, maar klinkt nu direct na Jezus’ sterven verscheurend mooi vanuit de foyer. Blasfemie, zullen sommigen vinden. Maar zo gek is het niet een moment te creëren waarin je je ten volle realiseert dat er ook nú voor ons geleden wordt, en dat je daarvan zelfs een beetje het hoogtepunt van de avond maakt.

Met decreet over Smithsonian wil Trump Afro-Amerikaanse geschiedenis herschrijven. ‘Hij wil alles uitwissen wat met diversiteit te maken heeft’

admin
April 15, 2025
0

Donald Trump overwon en nu wil hij de Amerikaanse geschiedenis herschrijven. Zelf noemt hij dat „de waarheid en gezond verstand herstellen”, aldus de titel van zijn zoveelste presidentiële decreet eind vorige maand. Specifiek doelwit van dit decreet: het Smithsonian, een federaal instituut voor onderzoek en onderwijs, bekend om de bijna twintig – gratis toegankelijke – musea die het beheert in Washington.

Het instituut omvat historische kunstcollecties, een natuurhistorisch museum dat de evolutie inzichtelijk maakt en een museum dat de geschiedenis van de ruimtevaart vertelt. Maar Trumps decreet mikt vooral op de zwarte geschiedenis, zoals die verteld wordt in het imposante National Museum of African American History and Culture. Dat museum zou volgens het Witte Huis besmet zijn met „verdeeldheid zaaiende, op ras gebaseerde ideologie”. De consequenties daarvan voor een museum dat zich vooral richt op de geschiedenis van slavernij, rassenonderscheid en repressie zijn „ongewis”, zegt historicus en curator Spencer Crew (76), die decennialang voor het Smithsonian werkte.

Het Afro-Amerikaanse museum is sinds de opening in 2016, vlak voor Trumps eerste verkiezing, één van de populairste musea in de VS. Elke dag van de week dalen duizenden mensen af naar de donkerste kelder van de Amerikaanse geschiedenis, waar de massale ontmenselijking van de slaafgemaakten wordt weergegeven. Vervolgens werken bezoekers zich via de gewelddadige segregatie en de onvoltooide burgerrechtenbeweging langzaam een weg omhoog naar het daglicht, waar modern politiek, cultureel en sportief succes gevierd worden. Nergens anders wordt de geschiedenis van zwarte Amerikanen zo volledig en met zoveel verhalen en attributen verteld: van de ketenen van slaven en de doodskist van de gelynchte tiener Emmett Till, tot de jurk van burgerrechtenactiviste Rosa Parks en campagnemateriaal van president Barack Obama.

Op een willekeurige vrijdag krioelt het van de mensen. Bussen spugen schoolklassen uit voor het gebouw van bronskleurig, gevlochten aluminium dat centraal in de hoofdstad prijkt tussen de presidentiële monumenten en de oorlogsgedenkzuilen. Sommige bezoekers hebben niet gehoord dat Trump zich actief met de collectie wil bemoeien, maar ze zijn er evenmin verbaasd over. „Hij wil alles uitwissen wat met diversiteit te maken heeft”, zegt Simone Laing (29), een anesthesist uit Virginia. Ze is hier met haar moeder Karen Laing (62), gepensioneerd schooljuf, op bezoek uit Florida. „Eerst hebben de Republikeinen het onderwijs aangepakt, nu komen ze achter de musea aan”, zegt zij. In beide gevallen is een rode draad dat witte kinderen geen schuldgevoel mag worden aangepraat. „Als we onze geschiedenis niet kennen, zijn we vatbaar om die te herhalen”, zegt Karen.

Anderen zijn juist vanwege het decreet nu in het museum. Voormalig ambtenaar Erik Hangeland (69), uit Maryland, „wilde hier zijn voordat die vreselijke man er met zijn tengels aankomt en naast zoveel andere zaken ook onze geschiedenis sloopt”.

Politieke gevoeligheden

Een zeventigjarige vrijwilligster die – al sinds ze hier bijna tien jaar geleden begon – niet met haar naam in de krant mag, geeft een rondleiding door de tijdelijke tentoonstelling ‘In het Kielzog van Slavernij’: over de impact van het verleden op het heden en „de voortdurende strijd om vrijheid”. Hier wordt een hedendaagse foto van politieoptreden bij een protest getoond naast een tekening van een slavenvanger. Een luchtfoto van een migrantenboot op de Middellandse Zee hangt naast een dwarsdoorsnede van een slavenschip.

We kunnen alleen maar hopen dat het geen volledige aanval op het bestaan van het museum zal zijn

Spencer Crew
historicus en curator

De vrijwilligster zegt na de rondleiding dat zij zelf „ook als die racist Trump probeert de hele geschiedenis wit te wassen, geen letter zal veranderen aan het verhaal van onze voorouders en onze omstandigheden” dat ze bezoekers vertelt. Maar dit lijkt precies het soort tentoonstelling waarop de president zijn pijlen gericht heeft.

Trump heeft zijn vicepresident JD Vance gelast „tentoonstellingen of programma’s die gedeelde Amerikaanse waarden ondermijnen, Amerikanen verdelen op basis van ras” te verwijderen en het instituut te hervormen tot trots „symbool van inspiratie en Amerikaanse grootheid”. Er mag, zo lijkt het, geen kwaad woord vermeld worden over de koloniale overheersers, slavenhouders, lynchers en andere onderdrukkers.

Het herschrijven van de geschiedenis en het stichten of omkatten van musea tot propagandamachines beslaat een prominent hoofdstuk in het autocratenhandboek. Trump probeert niet alleen de gebeurtenissen van 6 januari 2021 te herschrijven: de dag dat zijn aanhangers het Capitool bestormden om de verkiezingswinst van toenmalig opvolger Joe Biden ongedaan te maken. Hij wil ook ingrijpen in het grotere verhaal dat er over de VS verteld wordt, en daar zwarte bladzijden uitscheuren. Het decreet over het Smithsonian gaat verder dan zijn algehele kruistocht tegen diversiteitsbeleid en vermeende ‘woke’ invloed op kunst en cultuur.

De buitenkant van het National Museum of African American History and Culture.

Foto Kayla Bartkowski/ Getty Images via AFP

Curator Crew kent het museum voor Afro-Amerikaanse geschiedenis als geen ander. Hij stelde er de permanente tentoonstelling samen over Jim Crow, over de decennia van wettelijke segregatie, en was er in 2019 en 2020 de interim directeur. „We kunnen alleen maar hopen dat het geen volledige aanval op het bestaan van het museum zal zijn”, zegt hij tijdens een interview vlakbij de George Mason universiteit in Virginia waar hij lesgeeft. „Ik kan me niet herinneren dat een president ooit een museum heeft gesloten, maar we leven in een tijd zonder precedent. Kijk wat er met de universiteiten en wetenschappelijk onderzoek gebeurt.”

Meer dan voor het voortbestaan van musea of het hele instituut, vreest Crew verregaande politieke inmenging met specifieke onderwerpen en tentoonstellingen. Al zijn de Smithsonian musea nooit helemaal onafhankelijk geweest, benadrukt hij. Een tentoonstelling die het Air and Space Museum medio jaren negentig wilde organiseren over de bommenwerper die de atoombom losliet boven Hiroshima, werd na een militaire lobby afgeblazen. Het natuurhistorisch museum zwakte begin deze eeuw teksten af die de ernst van klimaatverandering benadrukten. Crew: „Toen ik het script schreef voor de tentoonstelling over segregatie is deze ook op politieke gevoeligheden bekeken.”

Verborgen geschiedenis

Crew denkt niet dat de bestaande collectie van het Smithsonian eenvoudig het depot in te proppen en te vervangen is. Maar sinds Trump weer aan de macht is, hebben verschillende instellingen wel hun websites veranderd. Zo werden foto’s en citaten van abolitionist Harriet Tubman verwijderd van een website met informatie over het verzet tegen slavernij. In plaats daarvan benadrukte de site „de zwart/witte samenwerking” bij het bevrijden van slaafgemaakten.

Na maatschappelijke verontwaardiging werd Tubmans vermelding snel in ere hersteld. „Als politici cruciale feiten herschrijven of weglakken, komt er verzet. Je kunt de geschiedenis niet meer verborgen houden: als die niet langer in het museum hangt of op school verteld worden, vinden mensen deze wel online”, zegt Crew.

Wel vreest Crew voor het lot van tentoonstellingen die nog in opbouw zijn. „Die zijn makkelijker te manipuleren of zelfs te schrappen.” Zonder dat het publiek er weet van heeft.

De vraag is of het Smithsonian zich daartegen kan verweren. „Je ziet dat private universiteiten zich beginnen te verzetten tegen Trumps beleid, maar het Smithsonian wordt voornamelijk door het Congres gefinancierd, binnen dat systeem is weerstand veel moeilijker”, zegt Crew. „Het is belangrijk dat een museum de gemeenschap dient waarvoor het gemaakt is. En bij het Smithsonian zijn politici altijd een belangrijk onderdeel van de doelgroep geweest. Regeringen komen en gaan, dus hopelijk zijn de beperkingen die deze oplegt tijdelijk. De geschiedenis van de VS is niet in vier jaar te herschrijven.”

Trump: ‘Ze zijn dol op mij in Nederland’

De huidige leiding van het Smithsonian heeft niet publiekelijk gereageerd op het decreet van Trump dat de musea en hun federale budget van ruim een miljard dollar onder curatele stelt. Kevin Young, de directeur van het Afro-Amerikaanse museum, is kort na het decreet vertrokken, maar hij was al daarvoor „met verlof voor onbepaalde tijd”. Het is onduidelijk of dat iets met het nieuwe bewind in Washington te maken heeft.

Lonnie Bunch, de eerste voorman van het museum en sinds 2019 directeur van het hele Smithsonian, heeft een kleine, persoonlijke geschiedenis met Trump. Toen die als president in 2017 een rondleiding kreeg, prees hij het museum en Bunch uitvoerig. Maar in zijn boek over de totstandkoming van het Afro-Amerikaanse museum vertelde Bunch twee jaar later een bijzondere anekdote over Trumps gebrek aan interesse in dit deel van de Amerikaanse geschiedenis. Toen hij de president rondleidde langs de panelen die de rol van koloniale machten, waaronder Nederland, in de slavenhandel uiteenzetten, reageerde de president: „Weet je, ze zijn dol op mij in Nederland.”