Een expositie als marathon voor de geest: onbegrijpelijk, uitputtend en toch wil je ’m snappen

Welke treinen ik ook miste in het leven, ik heb tenminste Morgan Freeman in het echt gezien. Hij verscheen aan mij op het Ravinia Festival, sinds 1904 een groots en meeslepend zomers openluchtmuziekfestijn in het betoverende Highland Park op een klein uur sporen ten noorden van Chicago.

Daar was hij, toegejuicht door duizenden Amerikanen, op het podium van het grote muziekpaviljoen voor Morgan Freeman’s Symphonic Blues Experience met het Chicago Symphony Orchestra, een symfonisch bluesprogramma met de acteur als gids door de geschiedenis van het genre. Die is voor hem als zwarte jongen uit de Mississippi-delta een zielsverwant verhaal van pijn, hoop en weerbaarheid, waar de nu 88-jarige acteur als executive producer met ziel en zaligheid zijn reputatie aan verbond.

Wat een schitterende daad op die leeftijd, en dat met dit orkest. Maar het past. Ravinia is de zomerresidentie van het Chicago Symphony Orchestra (CSO), dat er onder Ravinia-chef Marin Alsop en anderen in juli en augustus het grote repertoire speelt maar daarnaast consequent en serieus crossover-grenzen aftast, vooral in de richting van de pop- en filmmuziek.

Echte popmuziek is er ook, dit jaar van Earth, Wind & Fire, Lenny Kravitz, Beck, James Taylor en Al Green. Maar in het licht van de huidige grote vragen over de transformerende plaats van cultuur in de wereld is Ravinia vooral een interessante plek om te ontdekken hoe en met welk artistiek rendement een toporkest als dat van Chicago in een overgangstijdperk van mono- naar multicultuur de bakens verzet.

Disney

Afgelopen week ging het op die route all the way. Donderdag wijdde het orkest onder leiding van Edwin Outwater en met de Chinese sterpianist Lang Lang als artistiek middelpunt een heel programma aan Disney-filmmuziek van het stokoude Snow White (1937) tot recentere producties als Mulan (1995), The Lion King (2010) en Frozen (2013). En een dag later was er dus Freeman, wiens aanwezigheid iets anders uitpakte dan ik verwachtte.

Live was wel en niet het woord. Zijn bijdrage als gastheer bleek een soort bluesdocumentaire met Freemans vooraf opgenomen commentaren op een groot beeldscherm achter het orkest. Die fungeerden als verbindend narratief voor een set bluesklassiekers door een uitstekende gelegenheidsband die de orkestarrangementen van dirigent Martin Gellner op wat bigband-achtige uitroeptekens na helaas volledig overstemde.

Wel verscheen Freeman voor de show op het podium om wat kinderlijke vragen te beantwoorden over zijn lievelingsboek en zijn favoriete gerecht uit Chicago.

Maar zijn stem was er wel. Dat zijn blues-saga de Wikipediaclichés niet oversteeg deerde geen hond. Zoals Freeman blues uitspreekt, met de in hete avondzon gebraden klinker extra lang, dat is een wereld in een woord. Schmier naar hartelust, held, over hoe de mensen uit de Mississippi-delta in bittere tijden de pijn van zich af zongen. Hoe ze op zoek naar een beter leven naar Chicago en Detroit trokken, waar ze via de rock ’n roll het kraambed werden voor de popmuziek van rock ’n roll tot Rolling Stones.

Zoom in

Fentanylzombies

Amerikanen zijn zo ontzettend goed in wat je op papier verderfelijk zou moeten vinden: de swingende probleemstelling, de soepele bewijsvoering. Wel had je de muzikanten meer willen horen bloeden, of verbindingen willen horen leggen met de Amerikaanse pijn van nu – die van de daklozen, de illegalen, de Fentanylzombies in Californië waar ik me in mei kapot van ben geschrokken. In deze helse tijden waar de blues voor is gemaakt kom je er niet met een paar covers van Ray Charles en Sam Cooke. Voor zo’n confronterende aanpak is Ravinia blijkbaar niet het podium. Dit was Omroep MAX over de tegencultuur van grootvaders tijd, een sentiment geworden droefenis.

Ook Lang Lang leverde een dag eerder Heile Welt per strekkende meter. Maar wat was het ondanks de wat botte geluidsversterking goed, ook omdat dat prachtige orkest nu wél te horen was. Wat je als onwillige cultuursnob van die glans en glitter op kon steken was de in dit klassieke klankgewaad zo schokkend hoorbare idiomatische verbondenheid van Hollywood met de klassiek-romantische Europese traditie.

Je wist allang hoe Europese emigranten als Erich Wolfgang Korngold en Max Steiner in Hollywood de negentiende eeuw tot ver na sluitingstijd hadden voortgezet, maar gespeeld door een van ’s werelds grote pianisten en met de symfonische arrangementen van dirigent Edwin Oudwater herrijst deze principeloze maar knap gemaakte clichémuziek als extreem vercommercialiseerde variant op de kaskrakers in het Concertgebouw, en niet eens veel slechter.

Flair van kitsch

In de solostukken voor piano hoorde je Lang als de beste barpianist ter wereld met de betoverend doorzichtige flair van kitsch op zijn best alle weerstand in de lobby breken, in de orkestarrangementen een versuikerde Rachmaninoff. De echte Rachmaninoff bezocht in zijn Amerikaanse jaren trouwens samen met Vladimir Horowitz de Disney-studio, en zag er Mickey Mouse op het witte doek een van zijn preludes spelen. Voor de film Fantasia gebruikte Disney al in 1940 fragmenten uit Stravinsky’s Sacre du Printemps. Zo nauw waren de banden, raakten op papier incongruente culturen met elkaar verweven in een wereld die veel minder dan de Europese hechtte aan verplichte afstand tussen verheffing en amusement. Aan de Amerikanen in Highland Park is ook te zien dat ze zijn opgegroeid zonder die alles belemmerende scheiding tussen hoge en lage cultuur. Zelden zag ik zo’n divers, letterlijk en figuurlijk kleurrijk publiek van jong tot oud, in graad van gekleedheid variërend van grunge tot lieflijk overdressed.

Als om vijf uur de poort van Highland Park opengaat, overspoelt de klasseloze massa het groene gras met transportkarretjes, stoelen en tafels, picknickmanden, tafelkleedjes, wijnkoelers en kandelaars. En wat een professionals hier. Lang en de blues zijn allebei precies op tijd klaar voor de trein naar Chicago, die voor de deur een eigen halte heeft, en na het Lang Lang-concert zeker voor de helft was gevuld met Chinezen die hun volksheld kwamen horen. Vroeger kortten ze in Ravinia zelfs opera’s in om het publiek de treinaansluiting niet te laten missen. Ik zou er schande van moeten spreken. Maar ik heb Morgan Freeman in het echt gezien, ik kan tevreden sterven.

Delen

Mail de redactie

Wie is Billy Joel? Hij is bekend als zanger, als onderhoudend causeur, hartstochtelijk performer. Maar wie is Billy Joel (1949, New York) werkelijk? Over de Amerikaanse artiest, bekend van onverslijtbare liedjes als ‘Piano Man’ en ‘Goodnight Saigon’ is nu een nieuwe, tweedelige documentaire verschenen, And So It Goes, te zien op HBO.

Zou een kleine vijf uur aan archiefbeelden en interviewfragmenten met Joel en zijn vrienden duidelijk maken wie Joel werkelijk is? Of is dat geen belangrijke vraag bij een artiest die zich als een muzikale Houdini uit de hokjes wrong en steeds terugkwam in een nieuwe genre, met steeds grotere hits? Want in deze film wordt duidelijk: voor hem draait alles om musiceren, componeren, optreden, opnemen.

Tot in de jaren negentig was hij een eenpersoons hitmachine die permanent op tournee was en in hoog tempo succesalbums maakte. Hij was steeds in het nieuws, onder andere als de helft van glamourkoppel met Christie Brinkley, het supermodel uit Californië met wie hij negen jaar getrouwd was. De periode na de geboorte van dochter Alexa was de enige tijd dat Joel „geen zin had om te werken”. Voor het eerst in twintig jaar nam hij vrij.

De decennia daarvoor had hij onafgebroken muziek gemaakt, en gestreefd naar erkenning. Het ging niet om geld en roem – daar kan hij niet goed mee omgaan – maar om een diepere, persoonlijke behoefte: te weten dat hij goed genoeg is, en dat mensen hem waarderen.

Zoom in

Zijn gevoel de buitenstaander te zijn ontstond als kind in Long Island, waar zijn ouders na zijn geboorte in de Bronx naar toe verhuisden. Nadat zijn ouders op zijn zevende uit elkaar gingen, waren ze het enige gezin in het blok met gescheiden ouders. Vader nam geen contact meer op, er was weinig geld, moeder dronk. Het gezin was Joods, ook dat maakte hem een uitzondering in de buurt.

Piano (Man) als redding

De piano werd zijn redding, zowel professioneel als persoonlijk. Billy speelde altijd piano, vanaf zijn vierde. Zoals iemand opmerkt in de documentaire: „Billy is in een nieuwe ruimte nooit op zijn gemak, behalve als er een piano staat”. Hij speelde zijn eigen liedjes, geïnspireerd door composities van Bach, Beethoven, Chopin. Hij begon te zingen en werd, na enkele pogingen met bands – het Beatle-esque The Hassels en rockband Atilla – een soloartiest. Zijn liedjes zaten vol melodie en harmonie, zijn stem klonk vol. Toch bleef succes uit. Mede doordat hij vaak wisselde van stijl, daardoor kreeg hij geen duidelijk muzikaal ‘gezicht’. Totdat de doorbraak kwam met nummer ‘Piano Man’ (1973), over de buitenstaanders-rol van de kroegpianist. Met zijn band trok hij voortaan non-stop door de Verenigde Staten.

Hij werd geliefd als een onvermoeibare performer die van achter zijn vleugel wegrent om gitaar te spelen, in spagaat te vallen, en op tijd terug is voor de volgende piano-riff. Met oude vrienden uit Long Island, vormde hij een hechte muziekgroep, die nu en dan een auto een hotelkamer binnenreed, en veel middelen gebruikte – getuige de liedtekst „I wish coke was still cola”.

Hij zou wereldhits hebben, met onder andere ‘Just The Way You Are’ over eerste echtgenote Elizabeth Weber en ‘Uptown Girl’ over tweede echtgenote Brinkley. Hij zou Grammy’s winnen voor albums als The Stranger en Glass Houses terwijl hij door recensenten werd bekritiseerd als ‘te gepolijst’. Uiteindelijk kon hij de druk van de popmuziek niet meer verdragen. Hij stopte met popliedjes schrijven in de jaren negentig, en wijdde zich aan zijn eerste liefde, de klassieke muziek uit zijn jeugd. Hij maakte een goed ontvangen album met door hem geschreven pianomuziek in ‘klassieke’ stijl, Fantasies & Delusions (2003). Hij kondigde zijn bandleden aan te stoppen met optreden, in 2010, omdat hij het tijdens zijn vierde huwelijk rustig aan wilde doen. De afgelopen tien jaar gaf hij alsnog meer dan 100 concerten in Madison Square Garden, New York.

Zoom in

Zoektocht naar zijn vader

Ondertussen speelde voor Joel in al die jaren een persoonlijke kwestie, en wel de zoektocht naar zijn vader. Na een reeks mislukte pogingen kreeg hij bericht dat zijn vader in Wenen verbleef. De in Duitsland geboren vader Howard die met zijn ouders voor de nazi’s gevlucht was naar Amerika, bleek na de scheiding teruggekeerd naar Europa. Daar had hij een nieuw gezin, met een zoontje, uitgerekend in Wenen, zoals Joel opmerkt, de ‘muziekstad’. Hij bezocht zijn vader, maar het contact was en bleef moeizaam. Vader, ook een pianist, was een gesloten man. Hij noemt het een teleurstelling.

Joel werd in zijn leven vaker ‘teleurgesteld’ door naasten. Bijvoorbeeld door zijn manager Frank Weber die zijn geld gebruikte om huizen en renpaarden voor zichzelf te kopen. Toen Joel 5 miljoen dollar belastingschuld had en zich realiseerde dat Weber nooit zou terugbetalen, ging hij opnieuw keihard aan het touren en musiceren om het geld terug te verdienen. Dat leidde uiteindelijk tot een breuk in zijn huwelijk.

De breuk kwam ook doordat Joel zich, vertelt stiefzoon Sean, moeilijk kan uiten in gesprekken. Zijn diepere gevoelens bewaart hij voor zijn liedjes; niet alleen de openhartige teksten, maar ook de muziek zou een weerslag zijn van zijn emotie, zegt Sean.

Uiteindelijk blijkt de vraag ‘Wie is Billy Joel?’ ook na vijf uur materiaal over zijn jeugd, zijn familiegeschiedenis, zijn muzikale hartstochten, de getuigenissen van zijn vrienden, en de – enigszins overbodige – bijdragen van bewonderaars als Paul McCartney („‘Just The Way You Are’, dat nummer had ik willen schrijven”), Pink en Bruce Springsteen, niet te worden beantwoord. Joel lijkt meer op zijn vader dan hij zou wensen.

Zoom in

Delen

Mail de redactie