Een dodenmars voor kippen en een loopband voor het paard: dierenleed bij kunstenaar Janis Rafa

Posted on October 23, 2023 by admin

„Iemand die zegt dat het leven voor dieren minder betekent dan voor ons heeft nog nooit een dier in zijn handen gehouden dat voor zijn leven vecht”, aldus J.M. Coetzee in zijn essayistische novelle Dierenleven. Zijn hoofdpersonage houdt lezingen over de vraag of dieren redelijke wezens zijn en of ze een ziel hebben. Het hoofdpersonage is ervan overtuigd dat de rol van de mens naar dieren toe „een onderneming is in vernedering, wreedheid en moord”. Als levende kunstenaars vrienden hadden kunnen worden met personages, is de kans groot dat de Griekse kunstenaar Janis Rafa (1984) en Coetzee’s hoofdpersonage hartsvriendinnen waren geweest.

In Eye Filmmuseum heeft Rafa nu een solotentoonstelling waarin films zijn opgenomen over de rol van dieren waarvan het lot door de mens wordt bepaald. Of het nu gaat om het domesticeren van het instinct, of het dier dat door de mens vernederd wordt: in de films van Rafa leer je de wereld kennen vanuit het perspectief van een dier.

Daarbij gaat het niet zozeer om de verstrengeling tussen mens en dier, maar meer om het idee dat wie weinig moet hebben van de mens, maar wel weet wat liefde is, kan besluiten vooral van dieren te houden. (Niet voor niets is Dierenleven van Coetzee een van de boeken die Rafa op de boekenlijst plaatste die de bezoeker bij de expositie meekrijgt, voor wie verder wil lezen over de positie van dieren.)

Dierenliefde leidt bij Rafa tot enkele fascinerende films, een paar drammerige, en tevens tot enkele neon-werken en staalconstructies. Om met het neon te beginnen, daarop staan teksten als „Thank you for liking my body but keep it out of your mouth” en „Do you really think I lick you because I like you?” Wie hier vermoedt in een obscure seksueel geladen omgeving terecht te zijn gekomen vergist zich. Dit zijn dieren die je toespreken.

Ze zijn in neon uitgesprokener dan in de films waarin dieren aan het ‘woord’ komen. In Jafa’s videokunstwerken word je meegetrokken in de wereld van een piepende hond in een auto met beslagen, gesloten ramen en zie je hoe een paard op een loopband getraind wordt en met oogkleppen gedwongen wordt niet op of om te kijken. In de gruwelijke film The Fear of Leaving the Animal Forever Forgotten Under the Ground (2021) zie je hoe angstige honden zich gedragen wanneer ze in een ondergrondse bunker worden achtergelaten.

Ode aan de kip

Omdat er niet in gesproken wordt, alleen bewogen, gejankt of geknarsetand, maken de films indruk. Fantastisch is het hoempa-orkest dat de Dodenmars speelt tussen honderden levende kippen vlak voordat ze het proces van gebraden kip in gaan. De muziek maakt ze rustiger (dat geldt overigens ook voor varkens voordat ze de gaskamer ingaan, blijkt uit onderzoek). Het fragment komt uit het slot van Rafa’s speelfilm Kala azar (2020); door het isoleren van dit fragment als werk op zichzelf brengt ze een ode aan de kip. Wie meent dat dieren een ziel hebben, zal bij het eten van een gebraden kippetje nu vanzelf een dodenmars horen.

In een wereld waar het draait om het instinct zijn geen woorden nodig, zoveel is wel duidelijk bij Rafa. Dat is anders in haar recente films waarin wel gesproken wordt. In Landscape Depressions (2023) bijvoorbeeld gaat het om een gebied rondom een kunstmatig meer. Niet zozeer de dieren zijn hier getemd, maar de hele natuur. Verandert dat weer wanneer de mens passief wordt?

Op de achtergrond wordt het verhaal verteld over hoe de wereld eruitziet na de bouw van het stuwmeer en zie je snurkende mensen, in slaap gedommeld door een gevoel van veiligheid. Een soort Grieks 21ste-eeuws Doornroosje waar iedereen slaapt terwijl het klimaat naar de knoppen gaat. Op zichzelf een goed idee, alleen jammer dat er een mens doorheen praat. Zijn verhaal maakt het geheel wel erg nadrukkelijk.

Die nadrukkelijkheid is ook terug te zien in een ander recent werk, Lacerate (2023). Hierin zijn mannen niet meer superieur en is de hond niet meer het statussymbool van mannen die graag gaan jagen. Je kijkt mee in een verwaarloosd, ooit luxueus huis waarin beelden van een dode man, aan een lap vlees rukkende honden en een zwijgende vrouw worden afgewisseld met stillevens met gewelddadige taferelen uit de 17de eeuw. Rafa wil ermee laten zien hoe geweld altijd al ingebed is geweest in de kunstgeschiedenis.

De ambitie en de volheid van het getoonde staan in schril contrast tot het hoogtepunt van de tentoonstelling: Father Gravedigger.

Het werk is al ouder, uit 2013, maar zonder woorden wordt hier een schitterend verhaal verteld over rouw. Wanneer de vader van Rafa de bontjas van zijn moeder erft, besluit hij de jas te begraven. Je bent getuige van zijn fietstocht door een desolaat landschap. Op een onbestemde plek hakt hij het harde zand rul, graaft een gat en legt de jas er zorgvuldig in. Wanneer hij de jas heeft begraven, dekt hij het gat af en aarzelt even voordat hij zich omdraait. Met een minimum aan middelen zie je hier tonnen aan stil verdriet. De mens die het dier vernedert, zijn omgeving wreed en moordlustig behandelt, is hier teruggebracht tot wat de mens ook kan zijn: tijdloos en tragisch.

Lees ook
Janis Rafa verbeeldt het roestige leven op een schroothoop

In ‘Hulde!’ vliegt een liefdesverhaal van zeventig jaar binnen anderhalf uur voorbij

admin
November 18, 2024
0

„Het is net of ik jou al heel lang kende”, zegt Geesje (Carine Crutzen) bij de eerste ontmoeting. Ze is jong en brutaal, met een witte rok die ze soms langzaam heen en weer laat wiegen. „Ik zag jou en ik dacht: bóém.” Adam (Bert Luppes) lijkt zich niet direct raad te weten met al haar aandacht. Ook hij is jong, ook hij heeft nog veel eerste keren te gaan. Heeft hij weleens een Limburgs meisje gekust, wil Geesje weten. Wanneer het antwoord „nee” is, besluit ze dat gebrek aan ervaring meteen te verhelpen: ze neemt zijn hoofd in haar handen en drukt haar lippen tegen de zijne, een beetje te hard, een beetje onwennig. Adam blijft even stil als ze hem weer loslaat. „Doe nog eens”, zegt hij dan. „Ik zat niet op te letten.”

Veel tijd om bij die ontgroening stil te staan is er niet. Geesje en Adam denderen samen voort naar de rest van al hun gedeelde eerste keren: seks, kinderen, huwelijksproblemen. Hulde! is een trip langs de hoogte- en dieptepunten van twee met elkaar verstrengelde levens; van de eerste onhandige zoen tot de nadagen in een verzorgingstehuis. Een liefdesverhaal van zeventig jaar vliegt in anderhalf uur voorbij.

Al is die liefde bij tijd en wijle ver te zoeken. De tekst van Peer Wittenbols zet Geesje en Adam neer als twee heel gewone mensen, inclusief alle imperfecties die daarbij komen kijken. Met het verstrijken van de jaren steken gevoelens als jaloezie en teleurstelling de kop op. Sommige verwijten neem je nooit meer weg: de verhuizing die de één liever wilde dan de ander, het buitenechtelijke avontuur met vergaande gevolgen. Er zijn genoeg momenten dat die ongenoegens de overhand krijgen. En dan volgt weer het moment dat mama en papa hun ruzies bijleggen in een sinterklaasgedicht, waarin ze al rijmend de kinderen beloven komend jaar wat liever te zijn voor elkaar.

Droogkomisch

Verbaal doet het echtpaar niet voor elkaar onder. Wittenbols schreef voor beiden scherpe reacties en venijnige grapjes, droogkomisch gespeeld door Crutzen en Luppes. Zij beelden veel uit met weinig, alsof ze hun eigen verhaal naspelen. Als Crutzen op het toneel een kussentje onder haar shirt schuift is ze zwanger, als Wittenbols een wollige opatrui aantrekt, is hij in één keer jaren ouder. De kostuums en soundtrack (van Grace Slick tot Stromae) voeren de kijker ook mee op een reis door de verschillende decennia.

Hulde! begint en eindigt met het zeventigjarige jubileum van het huwelijk van Geesje en Adam. Dat de twee het zo lang met elkaar uithouden mag een wonder heten, hoewel een gezamenlijk einde na al die gedeelde eerste keren ook steeds vanzelfsprekender begint te lijken. En aan het eind van de rit kijk je zelfs op de dieptepunten wat ontroerd terug. „Het is mooi als je ernaar verlangt en het is mooi als het voorbij is”, zegt Adam als hij en Geesje zich klaarmaken om voor de eerste keer het bed te delen. „En daartussen door rommelt iedereen maar wat.”

Een goede slagwerker heeft gevoel voor theater, blijkt op het TROMP Concours

admin
November 18, 2024
0

Bij percussie komt veel meer kijken dan alleen muzikaal talent. Op de Eindhovense slagwerkcompetitie TROMP scoor je vooral punten met performances die ook visueel interessant zijn, zo blijkt zondagmiddag.

Het tweejaarlijkse TROMP Percussion is een internationaal festival en concours waar slagwerk een ruime week in de spotlights staat, dit jaar voor het eerst onder artistieke leiding van Dominique Vleeshouwers. De Eindhovense binnenstad is het decor voor creatieve performances – zo is er een optreden voor haarkam en snaredrum in een kapsalon – en van een belangrijke percussiewedstrijd.

Achtentwintig jonge kandidaten komen vanuit Texas tot Taiwan naar het Muziekgebouw Eindhoven om daaraan deel te nemen; drie van hen plaatsen zich voor de finale op zondagmiddag. Op hun programma: een verplichte compositie met begeleiding, plus een solostuk naar eigen keuze.

Het verplichte werk is Box Office, speciaal voor deze editie gecomponeerd door Martin Fondse en David Dramm. Een wereldpremière dus, al kun je misschien beter zeggen: drie wereldpremières. De finalisten krijgen zoveel vrijheid in de partituur, dat het werk geen twee keer hetzelfde klinkt. Voor het publiek een leuk puzzeltje om de gedeelde motiefjes te herkennen in drie compleet verschillende uitvoeringen. Wel zo verfrissend, want met een finaleprogramma van in totaal zo’n vier uur is het best een lange zit.

Kartonnen dozen

De bezetting van Box Office bestaat uit percussie-instrumenten en kartonnen dozen. Hoe die eruitzien mag iedere kandidaat zelf bedenken, net als de volgorde van de verschillende onderdelen van het stuk. De finalisten worden begeleid op toetsen en elektrische gitaar door het duo Avenue Azure.

De Portugese finalist Miguel Traquina (derde prijs) gebruikt een functionele opstelling: een paar identieke, rechthoekige dozen staan als een soort aanrecht rond hem opgesteld. Dat je daarop kunt trommelen spreekt voor zich – in het midden, op de rand, aan de zijkanten – maar Traquina gebruikt ze bijvoorbeeld ook als klankkast voor een duimpiano, of om interessante geluidseffecten te produceren. Geluiden die je nog nooit uit een kartonnen doos hebt gehoord, zoals kikkerachtige kwaakjes, of een soort snaarachtig geploink zodra hij in zigzagbeweging over het oppervlak wrijft.

Tweede-prijswinnaar SeongYeon Kong (Zuid-Korea) neemt de titel van Box Office het letterlijkst en het meest beeldend. Als een zakenvrouw met werktas en koffie-to-go komt ze al bellend het podium op, en neemt plaats achter een kartonnen bureautje. De poten, het ladekastje, zelfs het pennenbakje – alles is van karton, en overal wordt op getrommeld. Heel vermakelijk hoe ze opgaat in haar rol als verveelde kantoorklerk. Ze krast ritmisch op een clipboard en zit verwoed te typen.

Theatraliteit valt bij zowel publiek als vakjury in de smaak: winnaar van de competitie is de in China geboren Yuan Xia, die met de beheersing van een vechtkunstenaar door zijn instrumentarium van bananendozen beweegt. Xia krijgt de lachers op zijn hand als hij, volledig ritmisch, een kartonnen plaat aan gort slaat, in de vorm van een smiley.

Zo zie je maar: een goed percussionist verstaat de kunst van het theater. Zuiver muzikaal gezien is de performance van Traquina het boeiendst: hij tovert het rijkste kleurpalet uit zijn karton – slechts goed voor een derde prijs.

Toch komen ook de liefhebbers van melodisch slagwerk zondag weinig te kort: bij de gastoptredens van oud-finalisten bewijst Gabriel Michaud waarom hij in 2022 terecht concourswinnaar werd. Een chaconne voor luit van Sylvius Leopold Weiss, maar dan gespeeld op marimba met een waanzinnig gevoel voor balans en dynamiek. Slagwerk kan ook klein en poëtisch zijn, zei artistiek leider Vleeshouwers ooit in deze krant – en zo is het maar net.

Vrouwelijke 17de-eeuwse kolonialist Maria van Aelst krijgt in toneelbewerking weinig verdieping

admin
November 18, 2024
0

Er is een meme die vaak opduikt in de context van Amerikaans imperialisme en oorlogszucht. Op de tekening zien we een man en een vrouw met een Arabische achtergrond, in een bergachtig gebied. In de lucht hangen drie vliegtuigen met de Amerikaanse vlag erop, die bommen boven het landschap loslaten. De man kijkt met een blik van verwondering naar boven en zegt: „They say the next ones will be sent by a woman!” De vrouw slaat haar ogen neer en antwoordt: „Really makes you feel like you’re part of history.”

Ik moest aan de satirische cartoon denken bij het zien van De mannen van Maria, de theaterbewerking van de gelijknamige roman van Anneloes Timmerije. De voorstelling is een initiatief van actrice Anna Drijver, die tevens de hoofdrol speelt, en werd aangekondigd met dezelfde heldhaftige publiciteitstekst als het boek: „Het waargebeurde verhaal van een vrouw die in een bikkelharde tijd zag wat haar mogelijkheden waren, haar eigen weg koos en deed wat geen enkele vrouw voor haar had gedaan.” Expres of per ongeluk word je als kijker zo op het verkeerde been gezet. Wat hoofdpersonage Maria van Aelst namelijk heeft ‘gedaan’ is, zo blijkt uit de voorstelling: in het begin van de zeventiende eeuw net zo’n gruwelijke kolonisator van het latere Indonesië worden als de mannen om haar heen.

**Anna Drijver** in de voorstelling ‘De mannen van Maria’.

Eenzijdig perspectief

Toneelschrijver Maxine Palit de Jongh traceert in haar bewerking hoe Van Aelst van slachtoffer van het patriarchale systeem zélf tot dader werd. Als meisje wordt ze naar ‘de Oost’ verscheept als ‘volksplanter’: ze wordt op een ‘meisjesmarkt’ geveild aan de hoogste bieder om Batavia met witte kinderen te kunnen bevolken. Als haar eerste echtgenoot overlijdt, zet ze via een zaakwaarnemer een eigen handel in sieraden op, en laat zich in haar huishouden ondersteunen door enkele tot slaaf gemaakte vrouwen. Haar gruwelijkste daden komen voort uit haar seksistische indoctrinatie: omdat haar is ingepeperd dat haar enige bestaansrecht als vrouw voortkomt uit haar rol als moeder, drijft haar kinderloosheid haar tot het ontvoeren van de dochter van een van haar dienstmeisjes.

Hoewel Palit de Jongh twee passages heeft toegevoegd waarin dieren aan het woord zijn, als metaforen voor het land dat de Nederlanders exploiteren, blijft het eenzijdige perspectief van Van Aelst dominant in de voorstelling. Haar gebrek aan introspectie levert voor een hedendaagse theatervoorstelling onoverkomelijke problemen op: ze is in haar slaafse hunkering naar weelde, huwelijk en moederschap een voorspelbaar product van haar opvoeding en omgeving en wordt nooit een interessant individu. De conventionele spelregie van Olivier Diepenhorst biedt ook geen verdieping: het spel van Drijver toont weinig tegenkleur ten opzichte van de emoties die al in de tekst besloten liggen en neigt in haar portrettering van de personages die Van Aelst tegenkomt naar karikatuur.

Vanwege het gebrek aan opvallende regiekeuzes blijft onduidelijk wat Drijver nu precies zo interessant vond aan dit verhaal, en waarom ze het naar het toneel wilde brengen. De spanning tussen proto-feminisme en kolonialisme is te zwak uitgewerkt om te beklijven, waardoor je als kijker lang voor het einde je aandacht verliest.