Door de boomschors van Jo Koster kronkelt de geest van Vincent van Gogh

Dirigent Riccardo Minasi is een zoon van Rome. In zijn kinderjaren zat hij in de schoolbanken naast de latere Italiaanse stervoetballer Francesco Totti, club-icoon van AS Roma. „De stad vereert hem als een heilige”, glimlacht Minasi (47). „Il Bimbo d’Oro, de gouden jongen, is de held van Rome. Totti staat nog boven de Paus.”

Na deze jeugdherinnering dooft de Italiaan nog snel een stiekeme sigaret onder zijn schoen op het zonnige terras van zijn Amsterdamse hotel en kucht de laatste resten van een griep weg. Het is de dag voor Palmpasen, en de ochtend nadat de gelouterde barokdirigent – voor wie Johann Sebastian Bach het goddelijke in de muziek belichaamt – zijn eerste Matthäus-Passion heeft geleid.

„Ik benijd Nederland”, zegt hij. „In Italië spelen we nauwelijks de kerkelijke Bach. Ach ja, elk land kent nu eenmaal zijn eigen traditie: dus jullie hebben je Matthäus, Duitsers koesteren Beethovens Negende symfonie en wij Italianen omarmen de Verdi-opera Aïda.”

Kung Fu Panda

Violist Minasi was medeoprichter van het bekende Italiaanse Il Pomo d’Oro, het barokensemble dat destijds al onmiddellijk internationale prijzen kreeg voor zijn debuutalbum met vioolconcerten van Antonio Vivaldi. Hij verliet de groep meer dan een decennium geleden toen aan de horizon een dirigentenbestaan gloorde.

„Het klinkt wat koket”, grijnst Minasi. „maar dit werk was niet echt mijn keus. Het overkwam me. Mijn bestemming leek het concertmeesterschap, het leiden van het orkest. Meer kon ik me niet wensen. Anderen drongen erop aan ook het dirigeren uit te proberen, zoals directeur Sophie de Lint van De Nationale Opera in Amsterdam. Toen ze nog de artistieke lijnen uitzette in het Opernhaus Zürich, spoorde ze me aan een voorstelling te komen dirigeren. Mijn twijfels waren groot, maar Sophie wist me gerust te stellen.”

Dat er daarna nog wel een weg te gaan was, merkte Minasi enige tijd later, toen dirigent Kent Nagano hem in Montreal vroeg een repetitie over te nemen. „Daar bleek de orkestbezetting dermate groot dat ik deze klus onmogelijk kon klaren vanaf mijn concertmeesterstoel, vooraan bij de eerste violen. Dus beklom ik ietwat nerveus de bok en smeekte: „Collegae wees aardig voor me.” Want ik kon op de eerste stoel bokkig zijn wanneer een jonge dirigent – op van de zenuwen – zijn angst voor mijn neus stond uit te zweten. Nu overviel mij verdomd precies hetzelfde gevoel. Ik stond te zwaaien als Kung Fu Panda om die sessie tot een goed einde te brengen. De musici sleepten me er gelukkig doorheen, maar met die ervaring kwam ook het inzicht in de noodzaak om mijn kennis van het vak verder te verdiepen. Gelukkig kende ik genoeg dirigenten.”

Acht jaar geleden, na een invalbeurt, koos het Mozarteumorchester Salzburg Minasi tot zijn nieuwe chef. „Een bizar besluit.” De Italiaan schudt het hoofd nog steeds in ongeloof. „Op mijn repertoire stond geen enkele symfonie van Mozart, Beethoven, Schubert, Schumann, Mendelssohn en Brahms. Maar de musici gaven me de kans om daaraan te bouwen.”

En dat gaat Minasi goed af. Inmiddels staat hij op de radar van grote orkesten en operahuizen. Deze zomer dirigeert hij bijna twee maanden lang de Mozart-opera Le Nozze di Figaro op het beroemde Britse Glyndebourne Festival. En met zijn vaste Ensemble Resonanz uit Hamburg maakte Minasi inmiddels zeven albums. Onlangs verscheen hun derde Mozart-cd, Haffner-Akademie, met sopraan Anna Prohaska. Hierop flankeren een zevental aria’s uit een vijf opera’s de Haffner symfonie.

Geheimenissen

De theatrale en energieke aanpak van Minasi springt in het oor. „Het is niet dat we zo nodig anders willen klinken”, zegt hij. „Ik wil de bedoeling van de noten doorgronden. Welk karakter schuilt erachter? En dat trachten we helder over te brengen. Mozart geeft me gelaatstrekken en ik voeg wat make-up, mascara en lippenstift toe om de kleuren en uitdrukkingen ook veraf zichtbaar te maken.” Voor Mozart – evengoed voor diens instrumentale stukken – geldt dat je ze niet kan spelen zonder zijn opera’s te kennen. „En dan met name het drietal dat hij maakte met tekstdichter Lorenzo da Ponte: Le Nozze di Figaro, Don Giovanni en Cosi fan tutte. In alles wat Mozart componeert, draait het om personages en hun onderlinge verhoudingen. Er schuilt iets verraderlijks in zijn muziek. In de lift omhult zijn klank je als een behaaglijke jas. Maar daaronder ontvouwt zich een diepe gevoelswereld. In de opera’s vertellen de woorden ons soms iets heel anders dan de noten waarop ze getoonzet zijn.”

Zulke geheimenissen fascineren Minasi al sinds zijn kindertijd. Zijn moeder – een klassiek zangeres van Japanse afkomst – stuurde hem al op zijn derde met een viool naar een kleine klas waar de Suzuki-methode werd onderwezen: een onderdompeling in muziek. „Maar tot mijn tiende voetbalde ik eigenlijk liever”, herinnert Minasi zich. „Toen werd ik plotseling gegrepen. Eerst speelde ik met een vriend het Concert voor twee violen van Bach. En een week later zaten we beiden op de tweede rij bij een optreden van The English Concert. Daarna liet muziek ons niet meer los. We bezochten met een soort religieuze hartstocht en toewijding drie avonden per week de muziektempels van Rome. En gelukkig mochten muziekleerlingen meestal gratis naar binnen. Tussen de middag at ik niet, want mijn lunchgeld ging op aan cd’s. Het bleek een keerpunt in mijn leven. De betovering die me toen ‘overviel’, is nooit meer verdwenen.”

Net verschenen: Mozart-album Haffner-Akademie van Anna Prohaska (sopraan) en Ensemble Resonanz onder leiding van Riccardo Minasi.

Delen

Mail de redactie

In september 1891 exposeerde Jo Koster, 23 jaar oud, voor het eerst haar schilderijen. Ze nam deel aan een groepstentoonstelling van vrouwelijke kunstenaars in Amsterdam. Een NRC-correspondent deed verslag van de inrichting, waarbij het „recht gezellig” was „met al die aankomende schilderesjes, deze nog een streekje vernis leggende op haar paneeltje, gene op eene trap staande, een stukje verhangende (…), allen ijverig in de weer met popelende hartjes”. Negen jaar later exposeerde Koster in Rotterdam samen met haar vriendin en collega Adya Dutilh en werd hun werk, opnieuw in de NRC, geprezen om „den mannelijken ijver en werkkracht”.

Schattig, die schilderesjes, en kijk nou toch: soms heeft hun werk zelfs een mannelijke kwaliteit. Zo konden vrouwelijke kunstenaars in Nederland nog worden bejegend toen Johanna Koster (1868-1944) voor de kunst koos. Schijnbaar ongevoelig voor de vooroordelen en wars van conventies wijdde ze zich professioneel aan het schilderen. De kunst bracht haar op veel verschillende plaatsen en onder veel verschillende mensen, zo blijkt uit een overzicht van haar werk in Museum Gouda. Er verscheen geen catalogus bij deze tentoonstelling, maar dat is geen groot gemis omdat er bij het vorige Koster-retrospectief, 22 jaar geleden in Amersfoort, de monografie Jo Koster – Een zwervend bestaan werd uitgegeven. Bovendien volgt dit nieuwe overzicht in grote lijnen de chronologie van haar leven, in mooie ensembles die weinig tekst en uitleg behoeven. Het is een kennismaking in kunstwerken.

Als dochter van een beroepsmilitair die voor zijn werk vaak moest verhuizen, lijkt Koster al sinds haar jeugdjaren iemand die zich gemakkelijk aanpaste aan een nieuwe fysieke en sociale omgeving. In haar latere leven als ongehuwde en kinderloze vrouw bleef ze soeverein en reislustig. Ze studeerde aan academies in Amsterdam, Rotterdam, Parijs en Brussel, woonde behalve in die steden ook onder meer in Groningen, Dordrecht, Den Haag, Laren, Zwolle, Hattem en Zaltbommel en maakte reizen door Engeland, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland, Spanje en Italië.

Van Gogh-achtige regenbui

Overal waar ze kwam vond ze onderwerpen voor haar werk: van de boerenbevolking in kleurrijke klederdracht en de koeien en biggen in Hattem, Laren en Staphorst tot landhuizen in Engeland en bergdorpen in Italië. Daarbij paste ze haar benadering soms aan de kunstgeschiedenis aan die het onderwerp aankleefde. Vrouwen in streekdracht op een groentenmarkt in Bretagne schilderde ze een beetje à la Gauguin, een bergmeer in de Alpen doet aan Hodler denken, van de lucht boven een korenveld maakte Koster een Van Gogh-achtige regenbui van paarse verticalen en de geest van Vincent kronkelt ook door het sierlijke schors van olijfbomen.

Het zou mooi en terecht zijn als deze tentoonstelling leidde tot de aankoop van een goede, representatieve Koster

Van minder beroemde, Nederlandse geestverwanten heeft Museum Gouda schilderijen in bruikleen kunnen krijgen, zodat Kosters werk hier en daar verhelderend is gecombineerd met dat van vrienden als Jan Toorop, Co Breman en Ferdinand Hart Nibbrig. Net als zij bouwde ze kleurvlakken soms op uit streepjes en stippen, maar naast dat divisionisme hanteerde ze ook onbekommerd een meer academisch realisme. Ze wisselde net zo makkelijk van schilderstijl als van woon- of verblijfplaats. En naast schilderijen maakte en exposeerde ze veel kunstnaaldwerk (in feite ook uit korte kleurstreepjes bestaande composities), waarover een recensent schreef: „Het borduurwerk van Jo Koster is een merkwaardige proeve van zelfstandige opvatting der borduurkunst en als zoodanig de oplettende beschouwing meer dan waard.”

Serieuze besprekingen kreeg Koster dus ook, en in de loop van haar leven ook steeds vaker. De tijden veranderden voor vrouwelijke kunstenaars. Op de laatste wand in de tentoonstelling staat een zinsnede van criticus Cornelis Veth, die Koster en haar werk typeerde als „een even energieke als begaafde figuur onder onze schilderessen, en een oeuvre, een overzichtstentoonstelling als deze zeker waard”. Dat citaat slaat op een expositie in Rotterdam in 1942, maar is net zo goed van toepassing op het huidige overzicht in Gouda.

Imponerend zelfportret

Dezelfde Veth had zich overigens enkele jaren eerder al afgevraagd „of er niet alle reden is, om een of meer van haar beste schilderijen een plaats te geven in een onzer openbare verzamelingen”. Ook die opmerking is nog steeds geldig. Jo Koster is te weinig zichtbaar in de vaste collecties van Nederlandse musea. Museum Gouda, dat toch al sinds de jaren zeventig met nadruk werk van vrouwelijke kunstenaars verzamelt, heeft geen Kosters in eigen bezit. Het zou mooi en terecht zijn, voor haar zowel als voor het museum, als deze tentoonstelling leidde tot de aankoop van een goede, representatieve Koster. Het haast buitenaards aandoende blauwe schilderij van de besneeuwde vlakte met sterretjes zonlicht uit 1922, bijvoorbeeld.

Of beter nog: het imponerende late zelfportret waarmee het overzicht besluit. Tussen een leuke sjaal en gewatergolfd haar dat net zo sierlijk kronkelt als de olijfboomstammen, kijkt een coole dame zelfverzekerd in de spiegel. Met links een zwart brillenglaasje, want in haar laatste jaren zag Koster nog maar met één oog. Natuurlijk schilderde ze gewoon door. Niet van haar stuk te brengen, die vrouw. Het is een portret dat in je hoofd blijft hangen, van iemand die je af en toe wilt blijven zien, ook als de tentoonstelling voorbij is.

Delen

Mail de redactie