Brian Reed (van de weergaloze podcast S-Town uit 2017) onderzoekt de regels van de moderne journalistiek. Reed is (zelf)kritisch, onvermoeibaar, hyperintelligent en gedurfd. Zo interviewt hij een journalist die hem van een „opdringerige” en „immorele” werkwijze beschuldigt, zet hij vier topjournalisten om tafel voor een open gesprek, en spreekt een journalist die, na vele gesprekken met een complotdenker, besloot zijn vak te verlaten.
Natuurlijk was het opmerkelijk hoe zangeres Taylor Swift dit jaar wereldwijd haar hegemonie in de popmuziek onderstreepte. Net als je dacht dat de cijfers niet uitzonderlijker konden, blies Swift definitief iedereen weg; ze was de meest verdienende artiest, meest beluisterd en meest verkocht. En er waren de megalomane, volvette Vegas-style shows van Adele. Ook een andere gevestigde naam zorgde voor rumoer: Beyoncé trapte het glazen dak van het countryhok met haar alles omvattende black countrysoul-plaat Cowboy Carter. Maar de conservatieve countrywereld bleef haar uitsluiten.
Toch gaat popjaar 2024 vooral over brat en queer, over de opkomst van een waaier aan zelfbewuste jonge popvrouwen die de gevestigde orde vriendelijk doch beslist opzij duwt. Alternatieve trailblazers als de eigenzinnige Charli XCX en Chappell Roan werden, in het spoor van Billie Eilish, heldinnen die hun persoonlijke pop vleugels gaven in nieuwe edgy stijlen en een fris-brutale houding. En zoeter: ook om Sabrina Carpenter – met haar cheeky ‘Espresso’ het meest gestreamde liedje van het jaar – en Gracie Abrams kan niemand meer heen. Beiden overigens door de steun van La Swift.
Rumoerig was het in de hiphop. Het was een jaar van Amerikaanse rapoorlogen (Kendrick Lamar en Drake) – een ‘Hiphop’s civil war’, aldus het Amerikaanse Billboard. Die Lamar met zijn scherpe plaat de winst opleverde. Terwijl ondertussen met veel geraas de macht van rapmagnaten P. Diddy, Kanye West en nu ook Jay-Z ineen dondert onder een stortvloed aan aanklachten.
Ook in Nederland is hiphop een nog altijd leidende stroming, bewezen onder meer het door afro-pop beïnvloede Pink Summer van Frenna als meest gestreamde album, en de sterke platen van Sticks en Fresku. Maar ook hier zagen we popvrouwen als Eefje de Visser, Froukje, S10, Bente en zeker Roxy Dekker dit jaar hun posities verstevigen. Goede platen, goede optredens en veel, véél streamsucces.
En dan zijn er de comebacks. In Nederland was er de terugkeer van de bands Kane, JOHAN, Daryll-Ann en Zwart Licht. Internationaal lieten artiesten als The Cure, Oasis, Linkin Park, Janet Jackson, Manu Chao, Kylie Minogue, Usher, en ja, Jennifer Lopez weer van zich horen. Hoewel nostalgie bij muziekfans wereldwijd een alom heersende trend is, liepen niet álle weerziens uit op een succes.
In meerdere landen hoog in de afspeellijstjes op Spotify. Die zag Rob Kemps en zijn stuiterende, cartooneske alter ego Snollebollekes ook even niet aankomen. Zeven jaar nadat het nummer uitkwam, ging de track ineens weer viral. De nieuwe slinger kwam door het EK voetbal in Duitsland en de hossende menigte. De beelden van de Oranjegekte tijdens de fanwalks naar het stadion: onbetaalbaar. Zelfs de The New York Times constateerde: „Een iconisch onderdeel.”
„Ooooaaaariiiiiá raiô. Oba! Oba! Oba!” De bossa nova van de dit jaar overleden Sérgio Mendes vond een breed publiek met wereldhit ‘Mas Que Nada’. Oorspronkelijk geschreven door Jorge Ben Jor in 1963, werd de versie van Sérgio Mendes & Brasil ’66 in 1966 een zonnige Braziliaanse klassieker, met Engels-Portugese vocalen en een jazzy pianootje. Het nummer beleefde een comeback in 2006, toen het een tweede zomerhit-leven kreeg door de populaire hiphopgroep Black Eyed Peas. Ter nagedachtenis aan Mendes: vergeet ook zijn zwoele ‘Magalenha’ niet.
Kookpunt in de grote rappersoorlog tussen Kendrick Lamar en Drake. De vete tussen de twee rappers werd wereldnieuws als ‘Hiphop’s Civil War’, de grootste ruzie in hiphop sinds Tupac en Biggie. Inhoudelijk werden de diss-tracks die over en weer gingen steeds persoonlijker. In het gelaagde, alle streamrecords brekende ‘Not Like Us’ van Lamar werden zijn roots (Los Angeles en dan met name achterbuurt Comptom) gevierd en werd groot zwart onbehagen benoemd. Tegelijkertijd werd rivaal Drake verbaal met de grond gelijk gemaakt door het aanstippen van zijn vermeende seksueel wangedrag.
Nog even en dan tikt ‘A Bar Song’ de miljard streams aan. De countrypop honkytonk-hit van de crossoverartiest Shaboozey (Collins Obinna Chibueze), waarvoor hij leentjebuur speelde bij de hiphoptrack ‘Tipsy’ van J-Kwon (2003), kreeg sterrenstatus. Meer dan achttien weken surft hij op nummer één in de Amerikaanse Billboard Hot 100. Niet alleen een record is in zicht, ook een Grammy.
Blikvangende performer met de juiste porties showy poses, intense blikken en atletische sprongen brak door met deze intense meezinger van formaat. De Amerikaanse zanger Benson Boone (21) werd bekend door TikTok en zijn deelname aan American Idol. ‘Beautiful Things’ werd zijn popraket met een ontsteking vol geslepen melodrama aan de piano, om vervolgens afgeschoten te worden met een rocky climax.
Blijmoedig Eurodance-nummer dat gaandeweg omboog naar happy hardcore uit de nineties was dit jaar de opvallende inzending van Nederland voor het Eurovisie Songfestival. Artiest Joost Klein reeg als ludieke feestact retroliefde en persoonlijk leed aaneen. De Friese rebel was topfavoriet in Europa – tót hij door een aanklacht via de achterdeur kon vertrekken uit Zweden en alles één grote Eurodeceptie werd.
Het in 2016 uitgekomen ‘Freedom’ van Beyoncé en rapper Kendrick Lamar werd het officiële campagnenummer van presidentskandidaat Kamala Harris. De krachtige soulhymne werd een stomend, bonafide volkslied tegen onderdrukking, discriminatie en racisme. Aan de hand van Beyoncé’s uitroep „Freedom! Freedom!” maakte Harris haar beloftes. Met de strijdbare uitsmijter: „Hey! I’ma keep running. ’Cause a winner don’t quit on themselves.”
Dankzij Charli XCX en haar gifgroene album Brat werd het een ‘Brat-summer’. Wat zoiets betekent als: lekker onhandelbaar, flink brutaal, in zowel messy looks als een ‘brat’ manier van leven – de term dook zelfs even op in de politiek. Dat in haar familie de appel niet ver van de boom valt, ontdekt Charli XCX in het upbeat on a personal note ‘Apple’. Het werd een giga-virale TikTokhit – inclusief sappig Apple-dansje voor het hele gezin.
Het was zonder meer ook het jaar van de edgy en extravagante Midwest-prinses Chappell Roan uit Missouri. Met haar poppy meezingers over queerliefde is ze ijlings gekatapulteerd richting mainstream sterrendom. Met ‘Good Luck, Babe!’ zwaaide ze fijntjes venijnig een ex uit. Maar ook haar ‘Hot To Go!’ was met geinig cheerleader-choreootje dit jaar niet te missen.
Homerun na homerun sloeg Sabrina Carpenter, zangeres in Bardot-style, dit jaar in de confectiepophit-arena. Haar gepolijste ‘Espresso’ zette de toon (nu anderhalf miljard keer gedraaid op Spotify): de strak bedachte, even cheeky als catchy earworm werd de soundtrack van de zomer. Een wakkerligger in een bloedhete nacht („Say you can’t sleep, baby, I know. That’s that me espresso”). Onweerstaanbaar ook, dat zinnetje: „I can’t relate to desperation. My give-a-fucks are on vacation.”
1 Jonathan Coe: Het bewijs van mijn onschuld.
Het persoonlijke is politiek (en vice versa) in deze slimme, actuele, veelvormige roman over het failliet van links, Engeland sinds de Brexit en nog veel meer.
Vert. Dennis Keesmaat en Joris Vermeulen. De Bezige Bij, 448 blz. € 27,99
2 Ursula Parrott: Ex-vrouw.
Fonkelend, fantastisch, schrijnend en grappig relaas over hoe het is om een gescheiden vrouw te zijn in de jaren twintig in de society van New York. Oorspronkelijk anoniem gepubliceerd in 1929.
Vert Lisette Graswinckel. Atlas Contact, 272 blz. € 22,99
3 Marijke Schermer: In het oog.
Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet, of wel soms? Secuur, spannend, geraffineerd: een pageturner met diepgang.
Van Oorschot, 216 blz. € 23,50
4 Colm Tóibín: Long Island.
In dit fijnzinnige vervolg op Brooklyn (2009) gaat Tóibín na hoe je trouw blijft aan jezelf en een ander. Eilis belandt na twintig jaar huwelijk met een Italiaan in New York in haar Ierse geboortedorp, waar schimmen uit haar verleden levend en wel blijken rond te wandelen.
Vert. Nadia Ramer. De Geus, 352 blz. € 24,99
5 Jane Gardam: Een lange zomer vrij.
Levendig, geestig en ontroerend portret-in-drievoud van hoe een meisje een vrouw wordt vlak na de oorlog in Engeland.
Vert. Gerda Baartman en Kitty Pouwels. Cossee, 336 blz. € 27,99
Het is altijd schipperen bij de keuze voor aan te bevelen tentoonstellingen: leggen we de nadruk op de regio, of ook ruimte en aandacht besteden aan exposities in het buitenland? Waarom kom je nooit los van het idee elitair te zijn (waarom dat überhaupt erg zou zijn, is een gekmakende discussie die niets aan actualiteit verliest) en is elke publiekslieveling of bekende kunstenaar ook de moeite van het bespreken waard? Dat zijn niet alleen vragen waar een coördinator beeldende kunst mee worstelt (bijvoorbeeld bij het samenstellen van deze lijst op basis van de positief besproken exposities in NRC), maar – zo blijkt – ook musea.
Oer-Hollandse helden als Frans Hals en Van Heemskerk zijn even veilige als goede exposities. Werk van vrouwen wordt genoeg tentoongesteld, en gelukkig steeds minder onder de noemer „vergeten vrouwen”, maar gewoon, omwille van hun werk. Een terugkeer naar de vertrouwde en gestandaardiseerde „schoonheid” van het verleden lijkt daarnaast weer de weg terug te vinden. Een route die met dit radicaal-rechtse kabinet steeds meer een veilige (maar niet per se gewenste) keuze voor musea wordt. Alsof we met z’n allen genoeg hebben van woedende, actuele kunst. Gelukkig hebben we Miriam Cahn en Małgorzata Mirga-Tas nog, alsook de biënnales in Venetië en Dakar. Dat die laatste trouwens maar eens in het standaard repertoire van niet te missen biënnales opgenomen mag worden.
Toef Jaeger
De expositie van Laure Prouvost gaf aan de hand van video, sculptuur, performance, textiel en tekst uiting aan hoopvolle boodschappen over onderwerpen als ecologie, het vrouwenlichaam en migratie.
Hans den Hartog Jager: Laure Prouvosts grote solo in De Pont, Tilburg was zo ontregelend dat deze krant ’m even over het hoofd zag. Best begrijpelijk. Op het eerste gezicht is het allemaal heel vrolijk, haar vliegende oma en haar suïcidale glazen vogels, maar een stap verder besef je dat Prouvost je wereld radicaal door elkaar schudt, inclusief een nieuw taalsysteem waarbij ze woorden voortdurend van nieuwe betekenissen voorziet. Prouvosts expositie verliet je vrolijk, terwijl je wereld toch volkomen was verkruimeld – een genot.
Curator Ad de Jong maakte met deze expositie van 50 beelden van 38 kunstenaars een zintuiglijke verrijkende tentoonstelling waar geen enkel letterlijk beeld van een moeder in voorkomt.
Lees ook
Op kousenvoeten door weldadig landschap van ‘moederbeelden’ in Museum Cobra
De werken zijn bekend van Frans Hals, maar bij elkaar hingen ze er mooi bij in de zuidvleugel van het Rijksmuseum.
Gijsbert van der Wal: „Als je ooit aan iemand duidelijk wilt maken wat er leuk is aan de schilderkunst”, schreef ik in februari in mijn recensie van het grote Frans Hals-overzicht, „dan moet je nu met hem of haar naar de zuidvleugel van het Rijksmuseum.” Daar sta ik nog steeds helemaal achter. Het was een feest van raak gepenseelde monden, ogen, handen, snorren, mouwen, vingers en haarlokken. Ik heb medelijden met iedereen die de tentoonstelling heeft moeten missen.
Lees ook
Eerste grote Frans Hals-expositie in dertig jaar maakt duidelijk: met hem valt er altijd wat te lachen
De rondreizende Europese biënnale Manifesta 15 in Barcelona vond plaats aan de rafelranden van de stad, met ruimte voor poëtische verbeelding.
Thomas van Huut: Ongrijpbaar en ambitieus. Deze biënnale paste bewust niet in een citytrip van een weekend. Verspreid door de hele metropoolregio Barcelona deed Manifesta iets bijzonders: de publiekstrekkende biënnale-formule inzetten om te laten zien dat de Catalaanse kunststad meer is dan La Rambla, maar juist niet om nóg meer internationale toeristen te trekken. Wel om te bouwen aan een nieuw stedelijk netwerk. Of dat slaagt is niet binnen de twaalf weken dat de manifestatie duurde te beoordelen, waarschijnlijk wel in de komende jaren.
Lees ook
Weg van de hotspots: kunstbiënnale Manifesta onderzoekt de uitgestrekte regio rondom Barcelona
De textielinstallaties van Benjocki bieden een extreem vertraagde blik op de geschiedenis, door de langzame, ambachtelijke manier van werken en door het inzoomen op ogenschijnlijk onbelangrijke details.
Janneke Wesseling: Met de tentoonstelling Weaving Resilience liet Kristina Benjocki zien hoe geschiedenissen voortdurend worden herschreven en hoe de beelden die daarbij horen steeds nieuwe betekenissen krijgen. Benjocki thematiseert de traumatische geschiedenis van haar land Servië in installaties van door haar vervaardigde weefsels in katoen, linnen, jute en wol. Zij grijpt terug op weefsels die werden vervaardigd door haar overgrootmoeder, grootmoeder en moeder. Zo verbindt Benjocki officiële geschiedschrijving met persoonlijke geschiedenissen zoals die liggen opgeslagen in tastbare objecten.
Lees ook
Kunstenaar Kristina Benjocki herweeft de oud-Joegoslavische geschiedenis
De overzichtstentoonstelling van Viviane Sassen bevestigt haar status als kunstenaar en modefotograaf van wereldformaat, maar is ook een pleidooi om het vermeende onderscheid tussen kunst en mode achter ons te laten.
Tonya Sudiono: Na het jarenlang strikt gescheiden houden van haar modefotografie en autonome kunst, komt de Amsterdamse fotografe Viviane Sassen (1972) er eindelijk voor uit: mode en kunst hoeven geen disciplines te zijn die strikt gescheiden dienen te worden. De expositie laat zien wat voor explosief fosforgehalte er ontstaat, nu ze boven de vermeende hokjes weet uit te stijgen. Een bevestiging van Sassens status als kunstenaar en modefotograaf van wereldformaat.
Lees ook
In haar overzichtstentoonstelling toont fotograaf Viviane Sassen hoe kunst en mode moeiteloos samengaan
De tentoonstelling van avant-gardistenduo Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp zinderde van schoonheid en inspiratie. Hij roept ook een lastige vraag op: mag een kunstenaar zich het werk van de overleden partner toe-eigenen, al is het uit liefde?
Sandra Smets: Ik zag het jaren geleden al eens tijdens een bezoek aan hun atelierwoning in Parijs: tussen alle mooie beelden van Hans Arp hing een kleine kleurige verftekening die onwaarschijnlijk goed was, en wat bleek, die was van zijn vrouw: Sophie Taeuber-Arp. Haar talent straalt op de tentoonstelling van dit avant-garde-echtpaar. Zijn werk is goed, soms matig, dat van haar is fabuleus. Zou er geometrische kunst kunnen bestaan die mooier is? Misschien niet.
Lees ook
Zíj was beter, maar híj werd beroemd. Nu krijgt Sophie Taeuber-Arp gerechtigheid
Op de tentoonstelling Kandinsky was het hoogtepunt – en hart – de Bauhaus Salon, een grote achthoekige ruimte met metershoge wandschilderingen van Kandinsky uit 1922.
Lees ook
Kandinsky wilde met goed klinkende schilderijen ‘de menselijke ziel laten trillen’
De koppeling van Susanna met #MeToo lijkt banaal, maar in Museum Gouda bleek hoe accuraat die is. Het roofdierseksisme dat #MeToo aanklaagt zit al in Susanna’s verhaal verborgen.
Lees ook
Het naakte vrouwenlichaam wil niet bekeken worden, maar we doen het toch
De iconische werken van een beweging die door oervader André Breton voor het schrijven was bedoeld, maar vooral in de beeldende kunst succesvol werd.
Joyce Roodnat: Het Centre Pompidou doorzoekt de sprankeling van het surrealisme, de kunstrichting die ons sinds de jaren 20 van de vorige eeuw dwingt een ándere werkelijkheid te ontdekken in wat we voor bekend verslijten. De gebruikelijke namen (Dalí, Magritte, De Chirico) ontbreken niet, maar de focus ligt op verrassender imaginaire werelden zoals de provocerende schilderijen van Leonora Carrington en Leonor Fini, of ontregelende sculpturen als de Angel of Anarchy van Eileen Agar. Hoogtepunt is de koortsdroom-hotelkamer van Dorothea Tanning uit 1970.
Lees ook
Paraplu promoveert tot wolk
Navid Nuur doet altijd dingen die niet kunnen. Hij rekt de tijd op, zo ook in de Oude Kerk, waar het honderd jaar duurt voordat zijn kunstwerk af is.
Lees ook
Kunstenaar Navid Nuur: ‘Ik probeer het bewustzijn voor cultuur honderd jaar wakker te houden’
De figuren van de Zwitserse kunstenaar Miriam Cahn zijn geen individuen. In Cahns universum zijn mannen en vrouwen symbolen, de afdrukken van wat in de werkelijkheid gebeurt.
Lucette ter Borg: Veel werk hoefde directeur Rein Wolfs niet te verzetten voor het overzicht met werk van de Zwitserse schilder Miriam Cahn. Want Cahn (1949) is notoir eigengereid. Alles doet ze zelf: niet alleen het schilderen, ook het selecteren, hangen en – oh ja – zaalteksten zijn taboe. Het resultaat is keelsnoerend. Atmosferische kleuren, verfstreken die in het licht gloeien en in contrast daarmee: gruwelijke taferelen van dood en geweld.
Lees ook
Cahn slaagt erin om in haar werk aan het gruwelijke spektakel voorbij te gaan
De eerste grote overzichtstentoonstelling ooit over de kunstenaar Maarten van Heemskerck toonde tekeningen, prenten en schilderijen. Sint Lucas schildert de Madonna werd voor de gelegenheid gerestaureerd waardoor de heldere kleuren en details weer prachtig zichtbaar zijn geworden.
Lees ook
Maarten van Heemskerck vond inspiratie in het Rome van Rafael en Michelangelo
In de amper acht jaar dat de Canadees-Chinese Matthew Wong kunst maakte, schilderde hij een gloeiend, fonkelend en eenzaam oeuvre bij elkaar.
Rianne van Dijck: De schilderijen van de Canadees-Chinese kunstenaar Matthew Wong zijn kleurrijk, oogstrelend, harmonieus. Ondanks de schurende thematiek van eenzaamheid en een intense droefheid die er óók in zit, is het vooral heel erg mooi. Daar kon ik niet gelijk mee uit de voeten. Kitscherig? Te illustratief? Maar er was geen houden aan: ik werd meegezogen in zijn sprookjesachtige fantasie-universum waarin de verf van het doek spat, dwaalde tussen bespikkelde berkenbomen en over barre vlaktes en zag de zon meerdere malen opkomen.
Lees ook
Wat een subliem geschilderde landschappen heeft Matthew Wong nagelaten
Alicja Kwade, kind van een cultuurwetenschapper en een conservator, ontpopt zich in Voorlinden als een fysicus en een klinisch geneticus met poëtisch talent.
Cathelijne Blok: In de tentoonstelling van Alicja Kwade kregen alledaagse objecten zoals klokken, stoelen en spiegels een compleet nieuwe betekenis. Kwade speelt met concepten als tijd en ruimte en weet tegelijkertijd zowel het oog als de geest te prikkelen. Haar werk onthult de kwetsbaarheid van ons begrip van de werkelijkheid. Ze transformeert het herkenbare tot iets onverwacht diepzinnigs, dat nog lang blijft resoneren.
Lees ook
Misschien zit toch God aan het roer? In het werk van superster-kunstenaar Alicja Kwade is alles kenbaar en toch onverklaarbaar
De schoonmaak van het zeshonderd jaar oude paneel bevestigt de artistieke en inhoudelijke betekenis van Jan van Eycks De Maagd van kanselier Rolin, die te zien was in het Louvre.
Bram de Klerck: De tentoonstelling in het Louvre rond de restauratie van de Maagd van kanselier Rolin door Jan van Eyck (ca. 1430), maakte prachtig duidelijk hoe de schilder de traditie van zijn tijd volgde, maar laat ook zien waarin zijn vernieuwende genialiteit school. De voorstelling sluit aan bij oudere, middeleeuwse Mariasymboliek en devotionele portretten. En na de schoonmaak is ook de, tot dan toe ongekende, verbluffend minutieuze detaillering waar de schilder zo beroemd om is, weer kraakhelder te zien.
Lees ook
Jan van Eycks ‘De Maagd van kanselier Rolin’ uit 1430 is schoongemaakt: kunsthistorisch een evenement van de eerste orde
De Poolse kunstenaar Malgorzata Mirga-Tas zet kunst in voor het tonen van een eigen identiteit van Roma. De expositie gaat over meer dan Roma – ook om positief activisme: niet afkraken maar een alternatief wereldbeeld neerzetten, waarbij kunst kan helpen.
Lees ook
Romakunstenaar Mirga-Tas bouwt met tweedehands stoffen een verbeterde, magische wereld
Voor het eerst is in Nederland een tentoonstelling van mummieportretten uit Egypte, waarin twee tradities samenkomen, die van het mummificeren van lichamen uit Egypte en die van Griekse en Romeinse portretten op paneel.
Bianca Stigter: Voor het eerst was er in Nederland een tentoonstelling van mummieportretten uit Egypte, de oudste bewaard gebleven portretschilderkunst. Het realisme van de portretten is verbluffend, ongeveer zoals de dieren in de grotten van Lascaux en Sulawesi verbluffend zijn. Maar nu zijn het geen dieren maar mensen, die je aankijken alsof je voor de spiegel staat. De vraag of er vooruitgang in de kunst is, wordt door de beste portretten meteen belachelijk gemaakt.
Lees ook
Deze 2000 jaar oude portretten lijken gisteren geschilderd
Een van Afrika’s grootste en volgens velen belangrijkste moderne kunstevenement in Senegals hoofdstad Dakar. Anders dan in Venetië of Kassel, waar kunst van over heel de wereld is te zien, draait de Dak’Art Biënnale om kunst van het continent en haar diaspora, met ook een plekje voor de Caraïben.
Lees ook
Biënnale van Dakar van start: ‘Een grand mouvement voor Afrikaanse kunstenaars’
In de 60ste editie van de Biënnale in Venetië viel de hoofdtentoonstelling dit jaar een beetje tegen, maar wat waren er een hoop schitterende landenpaviljoens te zien, en een niet te versmaden William Kentridge.
Toef Jaeger: Hoewel het idee achterhaald is en er ook een hoop is af te dingen op hoe de landenpaviljoens verdeeld zijn in de Giardini en de stad, zijn de tentoonstellingen per land – bij de paviljoens die boeien – een soort staalkaart van de gesprekken die gevoerd worden binnen een samenleving en door een kunstenaar worden vormgegeven. Het Nederlandse paviljoen toonde lef in het gesprek over (de)kolonisatie en werd geweldig uitgewerkt. Bij elkaar genomen vertelden veel paviljoens het verhaal van werelden die vechten om hun (voort)bestaan. Om daar deelgenoot van te worden gemaakt is een geschenk.
