Straalde de EU in reactie op de Russische invasie in Oekraïne nog kracht en eensgezindheid uit, de de afgelopen dagen werden juist gekenmerkt door diplomatiek gestuntel en onenigheid. Dinsdag bespreken Europese regeringsleiders in een video-overleg hoe te reageren op de escalerende oorlog tussen Hamas en Israël. Duidelijk is nu al: ook de nodige ‘damage control’ is daarbij noodzakelijk.
Onvrede groeide de afgelopen dagen over de opstelling van voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen, die zich vorige week onvoorwaardelijk achter Israël schaarde. Vrijdag reisde Von der Leyen naar het land, bezocht ze onder meer kibboetsen waar moordpartijen hebben plaatsgevonden, en benadrukte ze „het recht” en „de plicht” van Israël om zich te verdedigen.
Dat ze naliet het belang van het internationaal recht te benoemen of het voorkomen van humanitaire nood in Gaza, zorgde al snel voor scherpe kritiek in verschillende lidstaten, waaronder Spanje en Ierland.
Israël had op dat moment al opgeroepen tot de ‘evacuatie’ van 1,1 miljoen inwoners van Gaza – onder kritiek van de Verenigde Naties. Staand naast de Israëlische premier Benjamin Netanyahu zei Von der Leyen vrijdagmiddag alleen ervan overtuigd te zijn dat „de reactie van Israël zal laten zien hoezeer het land een democratie is”.
Geen bevoegdheid
Het riep in Brussel de afgelopen dagen een vertrouwde vraag op: namens welk Europa sprak Von der Leyen eigenlijk? De bevoegdheid eigenhandig een diplomatieke koers uit te zetten heeft de Europese Commissie niet.
„Ik begrijp niet wat de voorzitter van de Europese Commissie te maken heeft met het buitenlandbeleid van de EU – daar heeft zij de leiding niet over”, bekritiseerde de Franse Europarlementariër en oud-minister Nathalie Loiseau Von der Leyen op X, voorheen Twitter.
Kritiek klonk ook, zij het implicieter, van de man die het buitenlandbeleid van de EU wél leidt: hoge vertegenwoordiger Josep Borrell. Op een persconferentie zaterdag liet hij niet na te benadrukken dat standpunten over buitenlandkwesties bepaald worden door de lidstaten, níet door de Commissie. „En dat standpunt is duidelijk dat we het recht van Israël steunen om zichzelf te verdedigen, maar zoals elk recht heeft dat zijn grenzen: het internationaal recht.”
Dat punt werd ook onderstreept in een verklaring die Europese regeringsleiders zondag lieten uitgaan. Diplomaten in Brussel erkennen dat die verklaring en het ingelaste topoverleg tenminste deels een tegenwicht moeten bieden aan wat wordt gezien als een ‘Alleingang’ van Von der Leyen vorige week.
„Er was behoefte orde te scheppen”, zegt een hoge diplomaat. „Wat we vorige week hebben gezien, schoot alle kanten op en reflecteerde niet een gezamenlijke EU-positie.”
Financiële steun
Verwarring was er vorige week immers ook over de Europese financiële steun aan de Palestijnse gebieden. Vorige week maandag maakte de Hongaarse Eurocommissaris Olivér Várhelyi plots bekend dat de Commissie alle betalingen zou opschorten, waarna een persbericht dat die avond juist weer ontkrachtte en slechts een „urgente evaluatie” van de gelden aankondigde. Zaterdag volgde dan weer een persbericht van Von der Leyen waarin ze bekend maakte de humanitaire steun aan de Gazastrook te verdrievoudigen.
Het toont hoezeer Europa worstelt met een gezamenlijke stellingname ten opzichte van het Palestijns-Israëlische conflict. Landen als Oostenrijk, Nederland en Duitsland – thuisland van Von der Leyen – zijn traditioneel veel sterker pro-Israëlisch dan onder meer Ierland en Frankrijk. Diplomaten benadrukken dat alleen al voor de ogenschijnlijk oncontroversiële verklaring die regeringsleiders zondag publiceerden, dagen van soms lastige onderhandelingen nodig waren.
Boegbeeld van Europa
De afgelopen jaren liep Von der Leyen wel vaker net iets voor de troepen uit met niet zelden mediagenieke statements en optredens. In reactie op de oorlog in Oekraïne leverde dat vaak lof op, maar bij een veel gevoeliger kwestie als het Palestijns-Israelische conflict ligt dat ingewikkelder.
Rond Von der Leyen wordt ondertussen benadrukt dat het juist haar rol als boegbeeld van Europa is de solidariteit met Israël te onderstrepen. Ook zou ze humanitair recht wel degelijk benoemd hebben, maar is ‘twitterdiplomatie’ daarvoor niet altijd de beste manier.
Tijdens hun video-overleg dinsdagavond bespreken Europese regeringsleiders niet alleen de actuele ontwikkelingen en de consequenties voor de regio. Ook veiligheidsrisico’s in EU-landen zelf, als gevolg van spanningen tussen bevolkingsgroepen, komen ter sprake, net als de mogelijkheid dat aantallen migranten toenemen in Europa. Of EU-landen zullen oproepen tot een staakt-het-vuren is nog onzeker.
