Deze drie mannen fluisteren bondskanselier Scholz in wat hij moet doen

Als er geen fatale kabinetscrisis tussendoor komt, zijn er in het najaar van 2025 Bondsdagverkiezingen. Dat betekent dat de 65-jarige kanselier Olaf Scholz (SPD) deze regeerperiode nog twee jaar te gaan heeft.

Scholz zelf toonde zich op zijn jaarlijkse zomerpersconferentie in juli tevreden wat zijn kabinet allemaal bereikt heeft. Maar in de peilingen staat Scholz’ SPD er erbarmelijk voor, ruim achter de CDU en ook achter de rechts-radicale AfD.

In de coalitie van SPD, Groenen en FDP is de stempel van de sociaal-democraten op het regeringsbeleid moeilijk te herkennen. Scholz zelf treedt niet vaak op de voorgrond en presenteert bij voorkeur alleen de resultaten van zijn beleid, zonder in de tussentijd uit te wijden over zijn beweegredenen.

Dinsdag werd het soort deal beklonken waar Scholz graag mee pronkt en waar hij Duitsland mee vooruit denkt te helpen: de Taiwanese chipfabrikant TSMC investeert fors in een nieuwe fabriek in Dresden. „Duitsland ontwikkelt zich waarschijnlijk tot de grootste standplaats voor halfgeleiderindustrie in Europa”, zei Scholz dinsdag tevreden.

Wie wil weten hoe Scholz de komende twee jaar gaat vormgeven, en hoe hij het tij voor de SPD gaat keren, heeft weinig aan de zuinig communicerende bondskanselier zelf. Beter is het om te kijken naar de drie mannen achter de Scholz, die zijn beleid verregaand bepalen: de drie vijftigers Jörg Kukies, Wolfgang Schmidt, en Jens Plötner.

Jörg Kukies

Staatssecretaris in het Kanlzeramt

Het is nog vroeg in de morgen als Jörg Kukies een groepje journalisten te woord staat in een zaaltje in een Berlijns hotel. Buiten schijnt de zon op de overkapping van het centraal station. Verslaggevers zoeken, balancerend met kopjes koffie, glazen jus en bordjes met croissants, een zitplaats. Jörg Kukies, Scholz’ man in het Kanzleramt voor Europese zaken, financiën, economie en klimaat drinkt – onberispelijk in pak – een glas water. Zijn werkdag lijkt al uren begonnen.

Kukies praat graag met journalisten, hoewel uit de gesprekken met hem, de man op de achtergrond, meestal niet geciteerd mag worden. Ook op kritische vragen antwoordt hij met plezier, soepel formulerend, ogen fonkelend achter zijn randloze brillenglazen. Heel anders dan zijn leidinggevende, Olaf Scholz, die vaak geen zin heeft in vragen en ze dan ook zo droog mogelijk beantwoordt, en zo min mogelijk prijsgeeft.

Jörg Kukies (1968) is vrij nieuw in het politieke bedrijf, maar werd binnen vijf jaar Scholz’ „tweede stel hersenen” (aldus Der Spiegel). De werdegang van Kukies is typisch voor een sociaal-democraat van zijn generatie. Als jonge man, begin jaren negentig, was hij voorzitter van de jongerenafdeling van de sociaal-democraten, de ‘Jusos’, in Rijnland-Palts. Met leren jack en lange haren verscheen hij op partijbijeenkomsten per motor. De jonge sociaal-democraten zijn traditioneel een stuk linkser dan de grote SPD, en de afdeling in het ‘rode’ Rijnland-Palts was daarop geen uitzondering.

Na zijn actieve jaren bij de Jusos studeerde Kukies economie in Mainz, aan de Sorbonne in Parijs en aan Harvard. Hij promoveerde aan de Universiteit van Chicago op een onderzoek naar durfkapitaal en werkte vervolgens bij de investeringsbank Goldman Sachs. Hij stond aan het hoofd van de bank in Duitsland toen Olaf Scholz, destijds minister van Financiën, Kukies in 2018 als staatssecretaris naar Berlijn haalde. Bij Financiën werd Kukies verantwoordelijk voor toezicht, wat veel spottende reacties opleverde, gezien de reputatie van Goldman Sachs sinds de financiële crisis. Scholz vond juist dat hij iemand moest hebben die de bankenwereld van binnenuit kent.

Kukies moest bij Financiën onder meer op de miljardenfraude van Wirecard in 2020 reageren: onder zijn hoede werd de financieel toezichthouder Bafin hervormd. Ook onderhandelde Kukies in 2020 in Brussel over het corona-herstelfonds, waarbij Duitsland afweek van het dogma dat er geen gezamenlijke Europese schulden kunnen worden gemaakt. Kukies noemde het fonds destijds „een teken dat we het principe van solidariteit serieus nemen”.

Lees ook dit artikel over het Wirecard-proces: Ex-topman ‘Herr Doktor Braun’ trekt een vies gezicht bij de ontluisterende details over de Wirecard-zaak

Toen Scholz in 2021 kanselier werd, nam hij Kukies mee naar het Kanzleramt. Daar beheert hij de portefeuilles financiën, economie en klimaat, maar hij is ook Scholz’ man in Brussel en op toppen van de G7 en G20. Angela Merkel had voor dezelfde portefeuilles twee staatssecretarissen.

In de zomer van 2023 is Kukies vol van een aantal economische ontwikkelingen in Duitsland. In navolging van de Amerikaanse subsidies voor de ontwikkeling van de Amerikaanse halfgeleidersector probeert Duitsland een belangrijke producent te worden van chips – de belangrijkste in Europa. Voor de komst van Intel naar Magdeburg beloofde Duitsland een subsidie van bijna 10 miljard euro. In het Saarland, in zuidwestelijk Duitsland, bouwt de Amerikaanse producent Wolfspeed een enorme chipfabriek. En in Dresden, waar al de Duitse producent Infineon gevestigd is, gaat de Taiwanese producent TSMC een fabriek bouwen, zo werd deze week bekend, met een subsidie van 5 miljard euro.

Volgens de nieuwe Duitse China-strategie moet Duitsland onafhankelijker worden van China en daarom de productie van strategisch belangrijke goederen, zoals chips en batterijen, naar Europa halen, dus het aantrekken van chipproducenten heeft ook geopolitiek belang. Critici van de koers van Kukies, Scholz en minister van Economie Robert Habeck (Groenen) vinden dat die onafhankelijkheid betrekkelijk is: de grondstoffen voor chips komen nog altijd uit China. Bovendien is er in Duitsland een groot gebrek aan technisch personeel.

Maar voor oud-bankier Kukies – wiens zinnen doorspekt zijn met woorden als benchmarks, state of the art en investment flows – lijken dergelijke investeringen in het land een oplossing voor veel problemen. In de oude kolenregio’s in Saarland en bij Dresden ontstaan nieuwe arbeidsplaatsen, waarmee ook de sociale component van de energietransitie aandacht krijgt.

Wolfgang Schmidt

Minister voor speciale opdrachten en chef van het Kanzleramt

Kanselier Olaf Scholz presenteert het liefst alleen de resultaten van zijn politiek, en wordt in het proces zelf graag met rust gelaten. Ook tijdens de jaarlijkse grote persconferentie van kanselier Scholz, in juli, somde hij hoofdzakelijk de verworvenheden van zijn regering op. In „hoog tempo” wordt in Duitsland „geïnnoveerd”, er is extra geld voor defensie en er waren genereuze bijdragen voor de burger om de hoge energieprijzen te betalen. De kanselier, wiens partij in peilingen ver achterblijft op oppositiepartij CDU/CSU, lijkt soms wat ontgoocheld over het gebrek aan waardering waarop een hardwerkende kanselier kan rekenen. Dat sentiment deelt Scholz met zijn belangrijkste adviseur, rechterhand, vriend en vertrouweling, Duitslands schaduw-kanselier, Wolfgang Schmidt (1970).

Schmidt kan naar eigen zeggen zonder te worden herkend naar een restaurant: hij werkt bijna geheel achter de schermen. Toch is Scholz’ kanselierschap zonder Schmidt niet denkbaar. Schmidt is al ruim twintig jaar Scholz’ adviseur en uitvoerder op de achtergrond. Begin 2000 was hij medewerker van Scholz toen die onder Gerhard Schröder algemeen secretaris was van de SPD. Van 2011 tot 2018 was hij stafchef in het gemeentehuis van Hamburg, waar Scholz burgemeester was. In 2018 vertrok hij met Scholz naar het ministerie van Financiën in Berlijn, Schmidt werd er staatssecretaris. Sinds 2021 is Schmidt minister en hoofd van het Kanzleramt.

Volgens Scholz-biograaf Mark Schieritz (Olaf Scholz – Wer ist unser Kanzler?) kennen Scholz en Schmidt elkaar van een huisfeestje bij Scholz in Hamburg. Destijds hadden ze allebei nog lang haar. Een paar jaar later vroeg Scholz hem om zijn medewerker te worden in het SPD-partijbureau in Berlijn.

Het is een wat onwaarschijnlijk duo. Schmidt is joviaal en goedlachs, Scholz is stijfjes en giechelt vooral om zijn eigen grapjes. Volgens biograaf Schieritz heeft Scholz eigenlijk geen interesses naast politiek (onlangs zei hij dat hij veertig jaar geleden voor het laatst heeft gezwommen in een openbaar zwembad), terwijl Schmidt van voetbal en muziek houdt en ook nog een gezin heeft. Schmidt oogt daadkrachtig en energiek, Scholz wikt en weegt en neemt beslissingen voorzichtig.

Tot Scholz en Schmidt naar het Kanzleramt verhuisden, maakte Schmidt zijn mening ook graag publiek. Als fervent twitteraar mengde hij zich in menig debat. Nu praat Schmidt bijna uitsluitend off the record met journalisten. In de Frankfurter Allgemeine Zeitung noemde hij zijn invloed in combinatie met de grote privacy die hij heeft „het beste van twee werelden”.

Tijdens een achtergrondgesprek met journalisten in het Kanzleramt gaat na enkele minuten de telefoon. „Olaf”. Terwijl Scholz op reis is, regelt Schmidt in Berlijn het dagelijkse reilen en zeilen. Hij coördineert de samenwerking in het kabinet, en dat met de minister-presidenten van de zestien deelstaten. Schmidt is het aanspreekpunt voor de binnen- en buitenlandse geheime dienst.

In het gesprek verdedigt Schmidt de politiek van Scholz en van hemzelf met verve. Op het Kanzleramt van Scholz en Schmidt wordt nu eenmaal de oude spreuk in ere gehouden die aan Otto von Bismarck wordt toegeschreven: „Wetten zijn als worsten. Je kunt beter niet toekijken als ze worden gemaakt.”

In de praktijk betekent dat dat Scholz’ ministers, zoals bijvoorbeeld minister van Economie Robert Habeck (Groenen) of minister van Financiën Christian Lindner (FDP), in talkshows zitten of zich laten interviewen voor het tv-journaal over wetgeving in wording en daarbij ook elkaar aanvallen. Scholz is veel minder zichtbaar. De meningsverschillen worden door Scholz en Schmidt weggemasseerd tot er een enigszins acceptabel compromis tot stand komt.

Het compromis, zo denkt Scholz, is het gulden midden waarin verschillende kiezersgroepen elkaar kunnen vinden. Het maakt niet uit of een klimaatmaatregel van de Groenen dan in zeer verdunde vorm door het parlement komt; in afgezwakte vorm kan het dan tenminste op de steun van de burgers rekenen, is het idee. Scholz noemt dat „goede politiek”. En alleen met de resultaten daarvan, en niet met mediagenieke optredens, zo is zijn overtuiging, zal hij over twee jaar nog eens de verkiezingen winnen en nog vier jaar regeren. Samen met Schmidt.

Jens Plötner

Adviseur in veiligheids- en buitenlandpolitiek

Slechts enkele weken na de benoeming van Jens Plötner als adviseur voor buitenland- en veiligheidspolitiek door kanselier Scholz bleek Plötner een controversiële keus. Want met de inval van Rusland in Oekraïne, nauwelijks twee maanden na Scholz’ aantreden, werd de Duitse Ruslandpolitiek van de afgelopen twintig jaar failliet verklaard. En Plötner was één van de architecten van die Ruslandpolitiek.

Lees ook dit artikel over de Duitse buitenlandpolitiek in de afgelopen decennia: Duits ongemak over ‘naïeve’ gasdeals Rusland

Jens Plötner (1967) was voordat hij naar het Kanzleramt werd gehaald diplomaat in Sri Lanka, Israël en Griekenland, maar vooral naaste medewerker van voormalig minister van Buitenlandse Zaken Frank Walter Steinmeier (SPD). Steinmeier, op zijn beurt, was lange tijd een vertrouweling van kanselier Gerhard Schröder (SPD, 1998-2005), die zich nog altijd niet van zijn vriend de Russische president Vladimir Poetin heeft gedistantieerd. Steinmeier was tot begin van de oorlog vurig pleitbezorger van de aanleg van Nord Stream 2; de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov noemde Steinmeier bij zijn voornaam. In bijzijn van Jens Plötner werd in 2015 het tweede Minsk-akkoord gesloten, de wapenstilstand in Oost-Oekraïne, door kanselier Angela Merkel, de Franse president François Hollande, Poetin en de toenmalige Oekraïense president Petro Porosjenko.

„Plötner is ervaren, heeft uitstekende contacten in het ministerie van Buitenlandse Zaken en moet vanuit het Kanzleramt de relaties met het ministerie onderhouden”, zegt Stefan Meister, hoofd van de afdeling Rusland en Oost-Europa in de Duitse vereniging voor buitenlandpolitiek (DGAP). Maar Plötner staat ook te boek als een ‘Steinmeier-man’, zegt Meister. „Hij is één van de belangrijkste personen achter Steinmeiers buitenlandpolitiek en ook voor de Minsk-akkoorden”. Kort na begin van de oorlog zei de toenmalige Oekraïense ambassadeur in Berlijn, Andrej Melnyk, in een interview dat „Steinmeier decennialang een spinnenweb van contacten met Rusland heeft geknoopt”. Volgens Melnyk zijn dat mensen „die het nu voor het zeggen hebben in de regering-Scholz”. Melnyk noemde Jens Plötner expliciet.

Plötners ervaring werkt tegen hem. Als er kritiek is op de regering-Scholz omdat Duitsland te aarzelend of te langzaam zou zijn in de ondersteuning van Oekraïne, wordt regelmatig naar Plötner gewezen. Meister: „Hij wordt in de Baltische Staten en in Midden- en Oost-Europa steeds weer geciteerd om te laten zien dat Duitsland niets geleerd heeft.” Een citaat dat Plötner achtervolgt komt uit een panelgesprek bij de DGAP in juni vorig jaar: Plötner zei toen dat media zich wat minder bezig moesten houden met de precieze wapens die aan Oekraïne worden geleverd en meer met wat voor toekomstige relatie Duitsland met Rusland zou hebben. FDP-politica Marie-Agnes Strack-Zimmermann noemde de woorden van Plötner destijds „onthullend over de manier van denken die ons in deze vreselijke situatie heeft gebracht”.

Ondanks de kritiek werkt Plötner stug door. Hij is degene die met de belangrijkste internationale partners de standpunten afstemt, zoals onlangs op de NAVO-top in Vilnius. Toen was dat, in overeenstemming met de VS, dat er geen concreet tijdsplan voor het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne zou worden afgesproken, ook al pleitten veel Oost- en Centraal-Europese landen voor concrete toezeggingen.

De regering-Scholz is terughoudender dan de oostelijke partners van Duitsland wensen. Maar meer nog dan aan zijn belangrijkste geopolitieke adviseur zal dat liggen aan Scholz’ strakke blik op de VS: Berlijn overlegt alles precies met Washington. De regering-Scholz leverde bijvoorbeeld pas gevechtstanks toen Biden die ook toezegde.

Plötner is na de harde kritiek op zijn publieke optredens nog voorzichtiger geworden, zegt Meister. Hij spreekt amper nog in het openbaar. In achtergrondgesprekken met journalisten is hij zakelijk en bondig. Zijn koele analytische blik zal bij Scholz in de smaak vallen. „De kanselier is hanzeatisch-feitelijk”, zegt Meister, met een verwijzing naar Scholz’ Hamburgse wortels. Over mensen uit de hanzestad Hamburg wordt gezegd dat ze zakelijk en nuchter zijn. „Hij wil niet te veel beloven, is erg voorzichtig en neemt niet graag risico. Liever geen gebaren.” Symboliek ligt Scholz niet. Dat toonde hij eens te meer toen hij ondanks grote publieke druk maanden nodig had om voor het eerst een bezoek te brengen aan Kyiv, omdat hij zei niets te hebben met „symbolische beelden”.

Evenmin lijkt Scholz het een problematisch signaal te vinden dat iemand uit het Steinmeier-tijdperk nu een belangrijke rol speelt in het Kanzleramt. Dat is maar beeldvorming – en Scholz laat zich absoluut niet opjagen door de publieke opinie.