Zuid-Afrika is op onontgonnen terrein beland. Voor het eerst sinds de democratische hergeboorte in 1994 heeft het sindsdien regerende ANC zijn meerderheid in het nationale parlement verloren. De partij van Nelson Mandela is bij de verkiezingen van woensdag nog wel de grootste geworden, maar zal om landelijk te kunnen blijven regeren een coalitie moeten vormen met een andere partij. Dat is sinds de regering van nationale eenheid in 1994 niet meer gebeurd.
Het verlies is, volgens prognoses van donderdagmiddag, nog groter dan waar vooraf rekening mee werd gehouden. De voormalige bevrijdingsbeweging komt in een model van de nationale wetenschappelijke onderzoeksraad CSIR uit op zo’n 42 procent van de stemmen. Dat is bijna 16 procentpunt minder dan bij de verkiezingen in 2019. De grootste oppositiepartij van het land, de in de provincie rond Kaapstad besturende Democratic Alliance, zou iets winnen en op 22 procent uitkomen.
De echte winnaar van de verkiezingen is de pas in december opgerichte links-populistische partij van oud-president Jacob Zuma, uMkhonto we Sizwe (MK). Hoewel hij vanwege een veroordeling geen zitting mag nemen in het parlement, lijkt zijn partij landelijk liefst 14 procent van de stemmen binnen te halen. In Zuma’s thuisprovincie KwaZulu-Natal stevent MK af op een forse meerderheid. De wraak van Zuma, die in 2018 na jaren van wijdverbreide corruptie en uitholling van het staatsapparaat door het ANC werd afgezet, is daarmee zoet. De scheuring in de partij die destijds aan de oppervlakte kwam, is nu ook in de verkiezingsuitslag te zien.
Snelle transformatie
Het ANC zag zichzelf altijd als een broad church, een grote kerk waar in het hogere belang van de natie iedereen welkom was en discussies over ideologie van ondergeschikt belang waren. Maar sinds het eind van het presidentschap van Thabo Mbeki (1999-2008) neemt de interne verdeeldheid toe. Die gaat grofweg over een verschil van inzicht over de economie en de rol van de staat.
Aan de ene kant staan mensen die het huidige marktvriendelijke, sociaal-democratische beleid willen voortzetten. Oud-zakenman Ramaphosa is daar nu het gezicht van. Hij bouwt voort op de jaren van Mbeki, toen de Zuid-Afrikaanse economie nog snel groeide.
Daar tegenover staat een kamp dat vanwege de immense ongelijkheid in het land „snelle economische transformatie” bepleit. De staat moet volgens deze groep via nationalisaties van bedrijven en onteigening van land een sterkere rol krijgen in de economie teneinde tot snellere herverdeling tussen arm en rijk te komen. In 2013 begon voormalig ANC-jongerenleider Julius Malema met dit pleidooi zijn eigen partij EFF (Economic Freedom Fighters) en afgelopen december kaapte Zuma de naam van de voormalige gewapende tak van het ANC (‘MK’) om op zijn beurt voor zichzelf te beginnen.
Lees ook
Zuma, de plaaggeest van het ANC, is terug: ‘We zijn niet te stoppen’
Zuma’s jaren als president laten volgens de entourage van Ramaphosa echter zien dat die snelle transformatie in werkelijkheid een voorwendsel is voor zelfverrijking via de staat. Alleen een open, liberale economie, zeggen zij, kan op termijn de enorme armoede verminderen. Zuid-Afrika heeft nog altijd de meest ontwikkelde economie van het continent.
Ramaphosa beloofde daarom na negen jaar Zuma schoon schip te maken. In de campagne van 2019 sprak hij van „een nieuwe dageraad” die zou aanbreken. Niet alleen Zuma, ook een deel van zijn vertrouwelingen werd op een zijspoor gezet. Hij pakte corruptie harder aan en depolitiseerde belangrijke staatsentiteiten. Maar volgens critici heeft hij niet voldoende doorgepakt en het belang van de partij altijd voor het belang van het land gesteld. De partij die Zuid-Afrika nu dertig jaar leidt mocht niet uit elkaar vallen.
Dat lijkt nu alsnog gebeurd. Nadat Zuma eerder probeerde het ANC weer naar zijn hand te zetten, dwingt hij de partij nu op andere wijze naar hem te luisteren. Bijvoorbeeld in een regeringscoalitie. Vooral in het Zuid-Afrikaanse bedrijfsleven zijn grote zorgen over hoe dit kan uitpakken.
Coalities
Want met dit verlies is het de vraag of Ramaphosa zijn positie als partijleider en daarmee als president van het land kan behouden. Was het ANC net onder de 50 procent uitgekomen, dan had hij een coalitie met een kleine andere partij kunnen voorstellen. Nu heeft hij een grotere partner nodig. En bezien vanuit een deel van de partij ligt dan samenwerking met Zuma voor de hand. Na de rivaliteit van de laatste jaren is het alleen niet erg waarschijnlijk dat Ramaphosa zich daarvoor leent. Zijn vicepresident Paul Mashatile, voormalig premier van de provincie Gauteng rondom Johannesburg, is daar volgens ingewijden in de partij wél toe bereid.
De liberale oppositiepartij Democratic Alliance zegt tot veel bereid te zijn om dit, in hun woorden, „doomsday-scenario” te voorkomen. De partij heeft een goede reputatie bij het besturen van de provincie rond Kaapstad. Het heeft daar woensdag volgens de ramingen opnieuw een absolute meerderheid behaald. Eerder hintte DA-leider John Steenhuisen erop dat hij samenwerking met het ANC op landelijk niveau niet geheel wil uitsluiten als daarmee samenwerking tussen het ANC en een van de populistische partijen voorkomen kan worden. Of het ANC die stap wil en kan zetten, moet de komende weken blijken.
Lees ook
Veel Zuid-Afrikanen zijn het ANC zat, maar de oppositie is te verdeeld om aan de macht te knagen
