‘Ze probeerden me levend te begraven, maar ik ben er nog!” Met zijn rauwe stem – een gevolg van keelkanker – spreekt Luiz Inacio ‘Lula’ da Silva eind oktober vanaf het podium in de metropool São Paulo duizenden aanhangers toe. Er wordt gefeest na een felle verkiezingsstrijd waarin de linkse leider op het nippertje – met nog geen twee procentpunt verschil – zijn aartsvijand, de ultrarechtse president Jair Bolsonaro, verslagen heeft.
Lula, die eerder twee termijnen president was (van 2003 tot en met 2010), refereert in zijn speech aan de tijd dat hij in de gevangenis zat, in eenzame opsluiting. Het is een politiek proces geweest, zegt hij, bedoeld om hem van de macht te houden. „Maar hier sta ik!”, juicht hij naar zijn aanhangers. „Ze hebben me er niet onder gekregen.”
Zou Lula tijdens die wervelende overwinningsspeech nog hebben gedacht aan 7 april 2018? Die dag stond hij ook voor een menigte, in São Bernardo do Campo, zijn woonplaats. Maar de aanhangers die hem die dag toejuichten, voelden geen vreugde. „Laat ons niet in de steek!”, riepen ze.
Met tranen in de ogen had Lula net gesproken. „Jullie moeten nu mijn droom voor een rechtvaardiger Brazilië voorzetten. Ik beloof jullie dat ik sterker uit de gevangenis zal komen. En daarna ben ik niet meer te verslaan.” Die avond zou Lula met een helikopter van de Federale Politie naar de gevangenis worden gebracht. Maar niet voordat zijn aanhangers hem van het podium tilden en hem als een soort gekruisigde Jezus op de schouders namen.
Lula moest de acht jaar gevangenisstraf – in hoger beroep verhoogd tot twaalf jaar – gaan uitzitten die hij in 2017 door rechter Sergio Moro uit Curitiba opgelegd had gekregen. In de jaren daarvoor was Lula meegesleurd in het corruptieonderzoek ‘Operatie Wasstraat’, waarbij honderden politici van zijn Arbeiderspartij (PT) en andere partijen, hooggeplaatsten en industriëlen betrokken waren geraakt. Sommigen hadden miljoenen aan smeergeld ontvangen, Lula ‘slechts’ een strandwoning. Genoeg om hem voor jaren achter de tralies te zetten.
Na 580 dagen kwam hij echter weer vrij. Het Hooggerechtshof oordeelde dat Lula niet door een lagere rechtbank berecht had mogen worden, dat had een federale rechter moeten doen. Al zijn veroordelingen werden nietig verklaard. Zijn vervolging, zoals Lula zelf altijd al zei, had inderdaad duidelijke politieke motieven gehad. Rechter Sergio Moro had partijdig gehandeld, oordeelde het Hof: hij sluisde informatie door aan het onderzoeksteam en werkte er gericht aan mee Lula ‘op tijd’, vóór de verkiezingen van 2018, achter de tralies te krijgen. Lula’s gevangenschap moest de weg vrijmaken voor Jair Bolsonaro, onder wie Sergio Moro later – niet geheel toevallig – minister van Justitie zou worden.
Lula’s vrijlating werd het begin van zijn politieke wederopstanding.
Zondag wordt Lula in Brasília beëdigd als president. Hoe is die terugkeer gelukt? „Ik heb hem leren kennen als een man die alles op alles zet om voor elkaar te krijgen wat hij wil”, zegt Francisco Gaetani, die als adviseur onder Lula werkte op het ministerie van Planning. „Hij construeert ideeën en kijkt dan bij wie hij zijn informatie haalt en hoe hij mensen mee krijgt in zijn plannen. Hij is geen dossiervreter, maar hij ‘leest’ mensen.
Dat talent heeft hij mede te danken aan wat hij in zijn leven heeft meegemaakt, denk ik”, zegt Gaetani, doelend op Lula’s arme achtergrond, de zorg die hij als tiener al had om eten op tafel te krijgen, de strijd als vakbondsleider in een tijd dat Brazilië nog een dictatuur was.
Ook persoonlijk verlies heeft hem gevormd, meent Gaetani. Zoals het verlies van twee van zijn echtgenotes, en de zoon die dood werd geboren. Zijn huidige vrouw, de socioloog Rosângela ‘Janja’ da Silva, leerde hij kennen terwijl hij in de cel zat. „Lula kent tegenslagen, maar hij blijft overeind staan en komt sterker uit die moeilijke periodes”, zegt hij.
Deze week is de 77-jarige Lula nog druk met het samenstellen van een ministersploeg. Er zitten nieuwelingen tussen, jonge mensen van de PT die in de deelstaten hun talenten hebben laten zien, maar ook politici, zoals presidentskandidaat Simone Tebet, die bij de verkiezingen derde werd.
Lula kondigde al de komst aan van een ministerie voor Raciale gelijkheid. Hard nodig in het land waar elke 23 minuten een zwarte Braziliaanse jongere wordt vermoord, en waar de erfenis van de slavernij – pas afgeschaft in 1888 – nog sterk voelbaar is in diepgeworteld racisme.
In Brasília is de beveiliging rond de inauguratie tot op het hoogste niveau opgevoerd. Rond Kerst vond de militaire politie een explosief bij een luchthaven in een brandstoftruck. Een fanatieke aanhanger van de uitgaande president Bolsonaro werd gearresteerd en bekende een aanslag te hebben willen plegen. Een tweede opgepakte verdachte bekende plannen voor een moordaanslag op Lula.
Sinds de nederlaag van Bolsonaro is de spanning voelbaar. De nipte verkiezingsuitslag wordt door een groep radicale bolsonaristas niet geaccepteerd. Ze spreken van fraude en willen dat het leger ingrijpt om de inauguratie van Lula te voorkomen. Boze vrachtwagenchauffeurs blokkeerden wegen en stichtten brandjes en bolsonaristas sloegen kamp op bij militaire posten, waar ze dag in dag uit demonstreren.
Bolsonaro zelf zwijgt en heeft zich sinds zijn nederlaag nauwelijks meer laten zien. De geruchten gaan dat hij nog voor de machtsoverdracht Brazilië zal verlaten en een „tijdelijke vakantie” neemt in de VS. Mogelijk in Mar-a-Lago, de residentie van zijn grote politieke voorbeeld en vriend Donald Trump.
Lula staat voor de zware uitdaging om het sterk verdeelde Brazilië (214 miljoen inwoners) nieuw elan te geven. Zijn eerdere regeerperiode lukte dat goed: de Lula-jaren gingen de geschiedenis in als de gouden tijden van Brazilië. Zijn succesformule – het creëren van kansen voor de armen, ongelijkheid en honger bestrijden – ontleende hij aan zijn eigen levensverhaal.
Hij werd geboren in een straatarm gezin in de noordelijke deelstaat Pernambuco, als zevende kind van een alleenstaande moeder met acht kinderen – Lula had daarmee niet de maatschappelijke achtergrond van veel van zijn voorgangers. Zoals velen op het platteland vertrok het gezin begin jaren vijftig naar het rijke zuiden, richting metropool São Paulo. Lula’s vader was al vooruitgereisd, maar toen zijn moeder met de kinderen aankwam bleek hij een tweede gezin te hebben gesticht. Ze betrokken de kleine achterkamer van een bar, waar de kleine Luiz opgroeide tussen een verscheidenheid aan kroeggangers.
„Lula weet hoe het is om twee kamers te moeten delen met twintig familieleden en hoe het is om honger te hebben”, staat in zijn biografie door Fernando Morais. Lula was een jaar of elf toen hij ging werken in de straten van São Paulo en de schoenen van rijke mannen in pakken glanzend poetste. Hij leerde in die jaren pas lezen en schrijven.
Op zijn negentiende – hij was metaalbewerker in een autofabriek – verloor hij tijdens het werk zijn pink. Hij kreeg niet de juiste medische zorg. Deze ervaring zou er later toe leiden dat hij het opnam voor de rechten van arbeiders. Na de verkiezingsoverwinning van dit jaar, eind oktober, zette hij een foto op sociale media met zijn pinkloze, viervingerige hand op de Braziliaanse vlag en bijschrift „Democracia”.
Lula staat er om bekend dat hij zowel met links als rechts goede allianties kan smeden. Een talent dat hij ontwikkelde in zijn vakbondstijd. Als metaalbewerker sloot hij zich aan bij de vakbond en schopte het met charisma en strijdvaardigheid tot de belangrijkste vakbondsleider van het land. Tijdens de militaire dictatuur (1964-1985) organiseerde Lula stakingen en protesten. Hij ging de politiek in en richtte met een groep intellectuelen en andere vakbondsleiders de ‘Partido dos Trabalhadores’ op, waarmee hij drie keer vergeefs president probeerde te worden, in 1989, 1994 en 1998.
Volgens Gustavo Ribeiro, oprichter van nieuwssite The Brazilian Report, slaagde Lula’s vierde poging in 2002, omdat hij zich toen minder radicaal op links positioneerde en politieke steun uit het centrum en van rechtse partijen wist te krijgen. „Dat verstevigde zijn basis”, zei Ribeiro onlangs in een discussieprogramma. „Lula kon makkelijk met verschillende mensen van verschillende politieke kleuren overweg. Hij kon de media naar zijn hand zetten. Of hij nu een bestuursvergadering van bankiers toespreekt of inwoners uit de favela, beide groepen kunnen zich naderhand met hem identificeren.”
Of hij nu bankiers toespreekt, of inwoners uit de favela, beide groepen kunnen zich naderhand met hem identificeren
Gustavo Ribeiro oprichter van nieuwssite ‘The Brazilian Report’
Of zijn mensenkennis en bereidheid tot het sluiten van compromissen hem nu ook kunnen helpen, is de vraag. Toen hij twintig jaar geleden aantrad, groeide de Braziliaanse economie hard dankzij de export van grondstoffen richting China en de vondst van grote oliereserves.
„Lula had veel geld uit te geven en hij richtte zich op het verbeteren van de levens van de arme klasse, de groep die hij als geen ander kende”, zegt Francisco Gaetani. Lula stelde gezinsuitkeringen (bolsa familia) in en liet ‘volkswoningen’ bouwen voor de armen. Arme Brazilianen kregen toegang tot banken en microkredieten. „Iedereen moet vlees eten en een ijskast hebben”, was de slogan die Lula ook nu weer in zijn campagne gebruikte.
De sociale programma’s van Lula zijn wereldwijd gekopieerd en bejubeld. Tijdens een ontmoeting in 2009 noemde de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama hem „de populairste politicus op aarde”.
Hij erft een land dat zich door het post-coronatijdperk worstelt en dat kampt met een aangezwollen staatsschuld, hoge inflatie en economische stilstand. Een land waar onder de vorige regering de democratische instituties zijn uitgehold en waar extreem-rechts blijvend wortel heeft geschoten. En waar miljoenen Bolsonaro-aanhangers Lula niet accepteren.
Dat Bolsonaro-kiezers het Congres bij de verkiezingen fors naar rechts hebben geduwd, betekent dat het in Lula’s komende regeerperiode nog veel moeilijker kan worden om zijn plannen te verwezenlijken. „Bolsonaro is verslagen, maar zijn gedachtegoed, het bolsonarismo, zeker niet”, meent Francisco Gaetani. „Deze radicale groep wordt gesteund door kapitaalkrachtige, steenrijke Brazilianen, uit de agrosector, grootgrondbezitters die de protesten en blokkades financieren.” Dat ultrarechtse sentiment was er altijd al, zegt hij, „maar ze hebben nu een leider, een gezicht”.
En dan is er nog dat smeermiddel van de Braziliaanse politiek: corruptie. De PT wist in zijn eerste regeerperiode veel plannen door het Congres te krijgen door – zo bleek in 2005 bij corruptieschandaal Menselão – parlementsleden om te kopen. Lula zelf zou er, volgens de rechter, niet van op de hoogte zijn geweest.
Maar de corruptie wordt Lula nog altijd nagedragen. Hij is een ladrão, een dief, vinden tegenstanders. „Lula ligt met zijn partij hoe dan ook onder een vergrootglas”, waarschuwt Gaetani. „Destijds waren er mensen die huiverig waren voor links, en met vooroordelen zaten: hoezo kan een arme arbeider president worden? Nu heb je een groep ultra-rechtse radicalen die Lula vanuit het diepst van hun hart haten en hem als een demon zien. Je hebt ook de groep die hem adoreert en de redder in hem ziet.”
Wat dat laatste betreft is de hoop ook dat Brazilië met Lula het internationaal aanzien herwint dat onder Bolsonaro verloren ging. Bijvoorbeeld door de ontbossing van de Amazone tegen te gaan. Op de lijst van genodigden voor de inauguratie staan de belangrijkste presidenten van de regio, leiders uit Europa.
„Brazilië is weer terug in de wereld”, zegt Francisco Gaetani. „Aan Lula de taak om er het Brazilië van te maken dat hij heeft beloofd.”
