In de striemende regen en wind in Oost-Saksen, langs een provinciale weg tussen een tankstation en een industriegebied, probeert een plukje mensen grip te houden op regenboogvlaggen en paraplu’s. Op zwiepende spandoeken staan leuzen als ‘Tegen de haat’ en ‘Nationalisme wegstemmen’. Sommige langsrijdende automobilisten steken hun duim op, andere toeteren en houden een middelvinger tegen de ruit.
Onder de overkapping van het tankstation staat een groepje jonge mannen, één van hen draagt een muts in de Reichsbürger-driekleur, een symbool van de extreemrechtse scene. Zij zijn tégen de regenboog-demonstratie, zeggen ze, voordat ze eensgezind „Lügenpresse” sissen naar de verslaggever en er het zwijgen toe doen. Uit het bosje achter de regenboog-demonstranten vist de politie een aantal mannen in het zwart die erop uit zijn de demonstranten te intimideren.
In veel steden en stadjes in heel Duitsland waren ook de afgelopen dagen honderdduizenden mensen op de been om te demonstreren tegen extreem-rechts en de rechts-nationalistische partij Alternative für Deutschland. In Berlijn waren op zaterdag ruim 150.000 betogers bijeen. Maar in kleinere plaatsen in Duitsland, zeker op plekken waar de AfD sterk is, is het voor veel mensen een grote en soms ook spannende stap om de straat op te gaan tegen extreem-rechts. Zo ook hier aan de B96, tussen Bautzen en Grosspostwitz. Als demonstrant ben je niet anoniem. Claus Gruhl, fractievoorzitter van de Groenen in de gemeenteraad, zegt onder een paraplu: „De sfeer in de stad is moeilijk. Overal waar mensen elkaar ontmoeten, in winkels of cafés of gewoon op straat, lopen de spanningen op.”
Bij de Bondsdagverkiezingen in 2021 werd de AfD met 33 procent de grootste partij in Bautzen, en ook in de gemeenteraad heeft de partij naast de CDU de grootste fractie. In september zijn deelstaatverkiezingen in Thüringen, Brandenburg en ook in Saksen, en in alle drie de deelstaten gaat de AfD volgens de peilingen aan kop.
„De sfeer in de stad wordt steeds rauwer”, zegt ook Katja Gerhardi, die in de gemeenteraad fractievoorzitter van de CDU is. „Het extreem-rechtse gedachtegoed neemt heel veel plaats in in de stad. Het is steeds zichtbaarder, en op een steeds zelfbewustere manier zichtbaar.” Gehardi demonstreert deze zondag voor het eerst tegen extreem-rechts. „Als niemand iets zegt, bepalen diegenen die het rechts-extremisme hier uitdragen straks de koers en de openbare ruimte. Dat kunnen we niet accepteren”.
Gerhardi heeft een uitwisselingsscholier uit Mexico te gast, die op straat in Bautzen herhaaldelijk racistisch is bejegend. „Vorige week werd hij voor ‘kanaak’ uitgescholden. Hij durft geen Spaans meer te spreken op straat”, zegt Gerhardi. Ook werd vorige week op het Sorbische theater – de Sorben zijn een kleine Saksische minderheid met een eigen taal – een hakenkruis gespoten.
Na de demonstratie vorige week, in het centrum van Bautzen, werd een zestienjarige jongen die deelnam aan het protest door herkenbaar extreem-rechtse jonge mannen in elkaar geslagen, aldus Gerhardi. Een andere vrouw legt uit dat mensen onderweg naar en van de demonstratie in Bautzen werden geïntimideerd door extreem-rechtse groepjes. De extremisme-deskundige David Begrich schreef op X dat de demonstraties tegen de AfD in Oost-Duitse plaatsen „de hegemonie van de partij in twijfel trekken”, en dat daarom „extreem-rechts aanvalt”, om de „regionale dominantie te verdedigen”.
Kwakkelende regering
De AfD zelf vindt onderwijl dat de demonstraties tegen de partij een politieke „campagne” zijn die van de kwakkelende regering-Scholz moet afleiden. In een telefoongesprek zegt de AfD-fractievoorzitter van Bautzen, Sieghard Albert, dat Duitsland grotere problemen heeft dan een groepje van vijftig mensen met regenboogvlaggen („volstrekt oninteressant”) of een „vermeend hakenkruis ergens op een muur”. De demonstraties in heel Duitsland ziet Albert als een gevolg van de „oproep van politici uit iedere laag, van kanselier tot lokale politicus, aan de burger om te demonstreren tegen ‘zogenaamd rechts’”.
Dat de regering oproept tot een demonstratie tégen de oppositie, zegt Albert, komt hem bekend voor uit de DDR, die Albert als zeventiger nog uitgebreid heeft meegemaakt. Toen riep de SED-regering na grootschalige demonstraties tegen het regime de burgers op om juist steun te betuigen aan het systeem. „De burgers werden tegen elkaar uitgespeeld.” Ongevraagd zegt Albert dat hij „niet zeker weet of de demonstranten ook betaald worden”. Maar dat er vorig weekend jonge mensen met de trein naar Bautzen kwamen om te demonstreren, „wekt de indruk dat ze dringend is verzocht deel te nemen.”
Kanselier Olaf Scholz (SPD) noch andere kabinetsleden riepen op tot deelname aan de demonstraties; Scholz en Annalena Baerbock (Groenen) namen wel deel aan een van de eerste demonstraties in januari in Potsdam. Politici van vrijwel alle partijen toonden zich solidair met de demonstranten, of spraken de demonstranten toe. Scholz noemde de demonstraties op X een „sterk signaal voor de democratie”.
Verwarmingswet
Ook de Saksische minister-president Michael Kretschmer (CDU) hield een toespraak bij een demonstratie in zijn geboorteplaats Görlitz. In september moet Kretschmer zijn ambt verdedigen tegen zijn uitdager van de AfD. In de peilingen staat Kretschmers CDU op 30 procent, de AfD op 35 procent. Regeringspartijen SPD en Groenen staan op 7 procent, de FDP haalt volgens de huidige stand de kiesdrempel van 5 procent niet.
Lees ook
Politicus pleit voor verbod van de AfD, na rechtsextremistische plannen voor het uitzetten van asielzoekers en ‘onaangepasten’
korting op de dieselsubsidie voor boeren nog bij. Op geen van deze thema’s heeft de regering laten zien dat ze de problemen van de burgers begrijpt, of ook maar aanstalten maakt iets op te lossen.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data111269427-3ef06f.jpg|https://images.nrc.nl/bm1E6kR4qwHB3mGkJqbsZu0gC70=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data111269427-3ef06f.jpg|https://images.nrc.nl/EOWTsT1T06TSgICgqjl1vUewQy4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data111269427-3ef06f.jpg)
Het vertrouwen in de regering is sinds december, toen het constitutioneel hof een streep zette door de begroting van 2023, op een dieptepunt volgens Kretschmer. „Door het oordeel van het constitutioneel hof en het daaropvolgende besluit boeren extra te belasten is de stemming radicaal veranderd. Nu gaat het er steeds over dat we de AfD moeten verbieden, of dat we ertegen moeten demonstreren. Wat we werkelijk zouden moeten doen is de voedingsbodem voor de partij wegnemen.”
Reichsbürger
Op de demonstratie langs de provinciale weg in Bautzen zien velen de situatie nog somberder in. Anne Rabe is auteur, stond dit jaar met de roman Die Möglichkeit von Glück op de shortlist voor de prestigieuze Deutscher Buchpreis, en is deze ochtend uit Berlijn naar Bautzen gekomen omdat ze de situatie in Saksen zorgelijk vindt. „Het extremisme is hier nooit serieus genomen. In 2000 zei toenmalig minister-president Kurt Biedenkopf (CDU) nog dat de ‘Saksen immuun zijn voor rechts-extremisme’. Of er werd gezegd dat het een probleem onder jongeren was, dat vanzelf over zou gaan. Nu zijn de jongeren van toen vaders die het gedachtegoed verder verspreiden. Of er werd gezegd dat het extremisme wel weer zou verdwijnen zodra Oost-Duitsland economisch weer op de rails zou zijn.”
Ook initiatiefnemer van de demonstratie aan de B96 Birgit Kieschnick vindt dat de politiek het probleem van het extremisme in Bautzen lang niet serieus genoeg nam, en nog altijd niet. Kieschnick werkt bij het kadaster. In 2015, zegt ze, lagen in de wachtruimte voor het kantoor flyers waarin werd gewaarschuwd voor vluchtelingen. „Bij een publieke dienst! In de flyers stond dat de huizen van de eigenaren zouden worden afgepakt en aan vluchtelingen zouden worden gegeven. Iemand had dat in ons bureau neergelegd en niemand die er iets van zei.”
Rond die tijd van de vluchtelingencrisis hadden extreem-rechtse groepen veel toeloop, en later weer tijdens de coronapandemie. In Bautzen was dat vooral de beweging van de ‘Reichsbürger’, die Duitsland een nepland vindt, terug wil naar het keizerrijk en de democratische rechtsorde niet accepteert. Ook Heinrich Reuss, die met een clubje gelijkgestemden in het najaar van 2022 werd opgepakt omdat hij een coup wilde plegen, hoorde bij de ‘Reichsbürger’. Verderop langs de B96 staan, zoals iedere zondagochtend, in ieder dorp groepjes mensen langs de weg die met ‘Reichsbürger’-vlaggen, zwart-wit-rood.
Lees ook
In Oost-Saksen is de scepsis over het virus groot
In reactie op de Reichsbürger organiseert Kieschnick sinds de zomer van 2023 het regenboog-protest langs de B96. Het wordt haar niet in dank afgenomen: in haar brievenbus vond Kieschnick al een afbeelding van een executie, haar adres gaat rond in Telegram-kanalen. „Maar als ambtenaar ben ik verplicht me in te zetten voor de democratische rechtsstaat”, zegt ze. „ Voor velen, zegt Kieschnick, is het fijn dat door de demonstraties tegen de AfD nu een kans bestaat iets te doen. „Dit is het gematigde midden van de samenleving. Wij kunnen iets doen en we zijn helemaal niet met zo weinig. Dat geeft mensen energie.”
