In meer dan elfhonderd pagina’s legde de Duitse nationale veiligheidsdienst vrijdag uit dat de Duitse partij Alternative für Deutschland (AfD) rechts-extremistisch is. Volgens het rapport gaven de opvattingen van de AfD over wie Duitse staatsburgers zijn en de uitsluiting van bepaalde bevolkingsgroepen de doorslag: de standpunten van de AfD zijn in strijd met de vrije democratie. Maar wat betekent zo’n categorisatie precies voor ons buurland?
1. Wat zijn de reacties in Duitsland?
De nieuwe bestempeling voor AfD is voor velen geen schok in Duitsland. „Is de AfD extreemrechts? Oh echt? Zo mag je dat sarcastisch zeggen”, schrijft de politiek journalist Roland Preuss in een opiniestuk voor de Süddeutsche Zeitung. „De zelfradicalisering van de partij vond voor ieders ogen plaats”, aldus journalist Severin Weiland voor Der Spiegel.
Het besluit is dan ook geen verrassing. AfD gold al als „mogelijk rechts-extreem”, meerdere regionale takken van de partij waren al eerder rechts-extreem genoemd en dat stempel kreeg ook de jongerentak (waar de AfD later afstand van deed).
Ook voor Duitse politici komt het besluit niet volledig uit de lucht vallen. Voor velen bevestigt het het belang van de zogenoemde Brandmauer (brandmuur), het cordon sanitaire rondom de AfD. Al jaren wankelde die muur en toen CDU afgelopen januari met steun van AfD een motie voor een strenger asielbeleid aannam was er even sprake van een mogelijke breuk. „De Brandmauer staat nog steeds”, reageerde Markus Söder, de partijleider van de Beierse tak van de christen-democraten, de CSU, in een bericht op X op het besluit. „Dit is een laatste wake-upcall”, aldus Söder. Ook andere partijen stellen dat de AfD nu als bedreiging voor de democratie moet worden gezien. Tegen Der Spiegel zei Die Linke-politica Clara Bünger het niet toe te willen staan dat „AfD democratische middelen gebruikt om de democratie zelf af te schaffen”.
De AfD zelf zegt dat het besluit van de veiligheidsdienst „politiek gemotiveerd” is. In een verklaring op de website noemen AfD-partijvoorzitters Alice Weidel en Tino Chrupalla het oordeel van de veiligheidsdienst vrijdag een „zware slag” voor de democratie. Ze zeggen het besluit te willen aanvechten.
2. Hoe is er vanuit het buitenland gereageerd?
Over het algemeen zorgt de nieuwe bestempeling vooral voor reacties in Duitsland zelf, met één uitzondering: de Verenigde Staten. Zowel de Amerikaanse vicepresident, JD Vance, als de buitenlandminister Marco Rubio reageerde kritisch op het Duitse besluit. Zo noemde Rubio het „vermomde tirannie”. Volgens Vance proberen bureaucraten de AfD kapot te maken. „Het Westen heeft gezamenlijk de Berlijnse Muur afgebroken. En nu is hij juist herbouwd – niet door de Sovjets of de Russen, maar door het Duitse establishment”, aldus Vance op X.
De Duitse regering reageerde fel op de opmerking van Rubio. „Dit is democratie. Deze beslissing is het resultaat van een grondig en onafhankelijk onderzoek ter bescherming van onze Grondwet en de rechtsstaat. Onafhankelijke rechtbanken zullen het laatste woord hebben”, zei het ministerie van Buitenlandse Zaken op X. „Wij hebben door onze geschiedenis geleerd dat rechts-extremisme moet worden tegengehouden.”
3. Leidt dit nu tot een verbod op de AfD?
De beslissing leidt niet tot een automatisch verbod. Wel laait het debat over een dergelijk verbod weer op in de Duitse politiek en samenleving. Zo kopte het Duits tv-programma Tagesschau op de website vrijdagavond dat „de roep op een AfD-verbod steeds luider wordt”.
Om de AfD te verbieden kunnen verschillende organen, zoals de federale overheid, de Bondsraad en de Bondsdag een verzoek indienen. Uiteindelijk kan alleen het Constitutioneel Hof een daadwerkelijk verbod opleggen. Een partij kan verboden worden als deze onconstitutionele doelstellingen nastreeft, ze dit op agressieve wijze doet en als de partij politiek gevaarlijk is door succesvol te zijn bij verkiezingen. Die onconstitutionele doelstellingen van de AfD zijn inmiddels bevestigd door de veiligheidsdienst.
Alhoewel meerdere politici nu oproepen om een verzoek in te dienen, zijn anderen terughoudender. Zo zei Bondskanselier Olaf Scholz (SDP) dat een verbod „niet overhaast” moet worden aangenomen. Dit zou overigens niet de eerste keer zijn dat politici de partij proberen te verbieden. In de Bondsdag werden in het verleden meerdere moties ingediend, maar deze haalden nooit een meerderheid.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131701481-904e85.jpg|https://images.nrc.nl/CovqCTnPyXCOylffIgmoZGF44ak=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131701481-904e85.jpg|https://images.nrc.nl/jDpfdy5baplGvPerHaVxzIky2uE=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131701481-904e85.jpg)
Foto Jens Schlueter / AFP)
De vraag is ook wat voor gevolgen zo’n verbod precies heeft in de samenleving, gezien de brede achterban van de partij. Tijdens de verkiezingen in februari stemden meer dan tien miljoen Duitsers op AfD en werden ze de tweede partij van Duitsland. Friedrich Merz, die dinsdag aantreedt als nieuwe bondskanselier, reageerde de afgelopen dagen nog niet. Hij zei eerder, in januari, tegen een verbod te zijn, omdat dat de AfD „in haar martelaarsrol” alleen maar zou versterken.
4. Heeft deze categorisering nog andere gevolgen?
Naast een oplaaiend verbodsdebat en rumoer in het land, heeft het besluit ook daadwerkelijke, concrete (juridische) gevolgen voor de AfD en haar aanhangers. De activiteiten en de financiering staan onder het scherpste toezicht, wat betekent dat veiligheidsdiensten vergaande maatregelen mogen nemen om informatie te verzamelen. Met instemming van een commissie in de Bondsdag mag ook de onderlinge communicatie van partijleden gemonitord worden.
Voor Duitse ambtenaren geldt dat ze geen lid meer mogen zijn van de partij, dat is namelijk verboden voor organisaties die als extremistisch worden beschouwd. Dit kan concrete gevolgen hebben voor bijvoorbeeld politieagenten en leraren. Volgens Bild willen tot dusver twee Duitse deelstaten, Hessen en Beieren, onderzoeken in hoeverre de categorisatie invloed heeft op AfD-leden en ambtenaren in de publiek sector. „Onze politie en ons administratief personeel moet garanderen dat zij altijd onze vrije, democratische grondwettelijke orde zullen handhaven”, zei de Binnenlandminister van Hessen Roman Poseck (CDU) tegen Bild. Ook de minister van Binnenlandse Zaken in Beieren uitte soortgelijke standpunten.
Lees ook
Lees ook Duitse veiligheidsdienst bestempelt AfD als rechts-extremistisch, debat over verbod laait op
