‘De oorlog in Oekraïne maakt noordelijke landen Europeser’

De oorlog in Oekraïne heeft de veiligheidssituatie in Noord-Europa radicaal veranderd. Toen Rusland Oekraïne binnenviel, beseften Finland en Noorwegen, landen die ook aan Rusland grenzen: ons kan hetzelfde overkomen. Sindsdien krikken alle noordelijke landen hun veiligheid op. Onderling, met andere landen aan de Baltische Zee, met de NAVO en de EU. Hoe meer laagjes, hoe beter.

Het noorden was nooit happig op meer politieke integratie en solidariteit in Europa, zegt Minna Ålander, onderzoeker veiligheids- en buitenlandbeleid bij het Finse Instituut voor Buitenlandse Zaken in Helsinki. „Maar de oorlog verandert onze blik op Europa. Als politieke integratie ons meer veiligheid geeft, waarom niet? Oekraïne toont ons waar Europa eigenlijk voor is. Het zou mij niet verbazen als we hier een renaissance van de Europese identiteit gaan beleven.”

Volgens Ålander (30), een nieuwe, heldere stem in het Europese buitenland- en veiligheidsdebat, voltrekt de echte Zeitenwende zich niet in Duitsland, maar in het Europese noorden. We gaan harder dan wie ook, zegt ze. Dat begon letterlijk op de dag dat Russische troepen Oekraïne binnenvielen: Finse ambtenaren, diplomaten en militaire experts vlogen meteen naar diverse Europese hoofdsteden om hun aanvraag voor het NAVO-lidmaatschap voor te bereiden. Zweden volgde. Drie maanden later hadden beide landen hun aanvraag al ingediend (Turkije en Hongarije hebben die toetreding als enige lidstaten nog niet goedgekeurd). Woensdag stemt het Finse parlement over wetgeving die de toetreding mogelijk moet maken.

Ook de defensiesamenwerking van noordelijke landen (Nordefco), ironisch genoeg indertijd na de financiële crisis opgezet om materieel te delen en geld te besparen, werd in de hoogste versnelling gezet.

Klopt het dat er op defensiegebied amper nog grenzen zijn tussen Noorwegen, Zweden en Finland, althans in het hoge noorden?

Minna Ålander: „Ja, de samenwerking is heel intensief. Er zijn constant gezamenlijke militaire oefeningen, we steken constant elkaars grenzen over.”

Komt er één ‘nordic’ leger?

„Nee. Wat je ziet, is dat we voor de oorlog allerlei praktische beperkingen hadden, die nu verdwijnen. Noorwegen en Denemarken waren lid van de NAVO, Zweden en Finland niet. Noorwegen was geen lid van de EU, de andere drie wel. Denemarken was de enige die niet meedeed aan EU-defensie-initiatieven. Het was een wirwar. Dat zorgde voor logistieke en politieke obstakels. Nu zijn die opgeheven. Denemarken doet intussen mee aan Europese defensie, Zweden en Finland gaan bij de NAVO. Straks zijn we bijna allemaal lid van alles. Zo kun je optimaal samenwerken.”

Lees ook: Hoe Poetins oorlog de blokvorming versterkt

Waarom gebeurde dat pas vorig jaar en niet in 2014, toen Rusland de Donbas bezette en de Krim annexeerde?

„Velen van ons dachten, denk ik, dat dit een soort post-Sovjetconflict was. En dat het ons niet raakte. Pas vorig jaar begrepen we dat dit iets nieuws was: een veroveringsoorlog, die ons wél kan raken. We deden overigens niet niks in 2014. Zweden en Finland gingen intensiever samenwerken met de NAVO. Gezamenlijke oefeningen, bijvoorbeeld. Denemarken, dat weinig van noordelijke defensiesamenwerking moest hebben omdat het net als Nederland zeer transatlantisch is ingesteld, werd wat enthousiaster. Toen Rusland een nucleaire aanval op Zweden simuleerde, stelde Zweden de dienstplicht weer in en versterkte het zijn leger. Gotland, een kwetsbaar Zweeds eiland in de Baltische Zee, werd weer gemilitariseerd.

„2014 was een wake-up call. Daarna waren er constant Russische pesterijen tegen ons: gevechtsvliegtuigen vlogen onaangekondigd door ons luchtruim, onderzeeërs doken op vreemde plekken op, enzovoort. Maar het klopt: de echte urgentie kwam pas in 2022. Toen drong pas echt door wat voor gevaarlijk buurland we hadden.”

Alle nordics beseffen: we zijn maar kleine landjes naast het enorme Rusland

Interessant dat zelfs Finland, dat altijd een ongemakkelijke relatie had met Rusland, dat zo laat doorhad.

„Ja. Tijdens de Koude Oorlog had Finland wel een defensie, maar die mocht van Moskou alleen gericht worden op het Westen, niet tegen de Sovjet-Unie. We deden dat natuurlijk wel, maar we camoufleerden het.

„Ook na de val van de Muur richtte onze defensie zich op de oostgrens, ruim 1.300 kilometer met Rusland. Maar anders dan de Balten en Polen zeiden wij dat niet hardop. Zij zaten in de NAVO, wij niet. Binnenskamers zei een Finse defensieminister in 2007 bij een denktank in Washington al dat hij drie veiligheidsrisico’s zag: ‘Rusland, Rusland en Rusland’. In het openbaar zei hij zulke dingen niet. Nu wel.

„Eind 2021, toen president Poetin een hele lijst eisen stelde aan de NAVO, ging hij alle Finse rode lijnen over: hij trok ook ónze soevereiniteit in twijfel. Alle nordics beseffen: we zijn maar kleine landjes naast het enorme Rusland. Er is geen gelijkwaardigheid in deze relatie.”

Dus schuilen jullie bij elkaar.

„We schuilen overal waar we maar kunnen! Noorwegen was de laatste die nog probeerde om een goed nabuurschap met Rusland te hebben. Dat is nu gestopt, onder meer na Russische territoriale treiterij bij Spitsbergen en door het feit dat Noorwegen na de explosie van de Nord Stream 2-pijpleiding een van de belangrijkste Europese energieleveranciers is geworden.”

Als Finland en Zweden toetreden tot de NAVO, wordt de Baltische Zee een ‘NAVO-binnenzee’. Klopt het dat Rusland daarom troepen verplaatst van bases in Kaliningrad en Sint-Petersburg naar Moermansk, in het hoge noorden?

„Rusland heeft de Baltische Zee lang gebruikt om buurlanden te intimideren. Nu het grotendeels een NAVO-binnenzee wordt, wordt zijn actieradius beperkt en wordt de prijs die het voor die intimidatie betaalt steeds hoger. Het is nu aan óns om te bepalen wat we tolereren en wat niet. Dat Rusland troepen verplaatst naar Moermansk, is mij niet bekend. Ik weet alleen dat er troepenverplaatsingen zijn van diverse Russische bases naar Oekraïne, óók vanuit Moermansk.

„Maar het poolgebied is belangrijk voor Rusland. Het grootste deel van zijn natuurlijke hulpbronnen zit daar. En Rusland heeft afgelopen tien jaar zijn militaire capaciteit in het hoge noorden sterk uitgebreid, onder meer met nucleaire onderzeeërs die de VS kunnen bestoken.”

En daardoor worden de noordelijke EU-landen Europeser?

„O, ja! Finland doet aan alles mee in de EU, zelfs de euro. Met onze lange grens met Rusland hebben wij de Europese integratie altijd als investering in onze veiligheid gezien. Elk EU-project is een extra verzekeringspolis.

Lees ook: Met Zweden en Finland bij de NAVO wordt Europa’s defensie sterker

„Zweden en Denemarken stonden er jarenlang anders in. Zij zagen de EU vooral als markt. Ze waren tegen verdragsveranderingen, tegen eurobonds, tegen een Europees defensiefonds. Dat verandert nu. Ze ontdekken dat er een link is tussen een sterkere Europese begroting en Europese veiligheid. En dat we, als we financieel solidair zijn met Zuid-Europa, daar solidariteit voor terugkrijgen in de vorm van keiharde security. Dat inzicht is nieuw. Alles draait nu om veiligheid. Dit zorgt ervoor dat noordelijke landen politiek meer in de EU zullen investeren. En dat ze politieke verdieping van de EU minder tegenhouden dan vroeger.”

Noem eens een voorbeeld?

„Denemarken doet plotseling mee aan Europese defensie-initiatieven. En vorig jaar vroegen Europese burgers tijdens de Conferentie voor de Toekomst van Europa om een EU-verdragswijziging, om Europa democratischer te maken. Noordelijke landen ondertekenden een brief tégen die wijziging. Dat vonden ze nergens voor nodig. Ik denk dat ze dat nu minder snel zouden doen.”

Verschuift de macht in Europa naar het oosten, zoals sommigen zeggen? Kunnen noordelijke landen zich daarbij aansluiten?

„Hmm, ik weet niet of er echt zo’n verschuiving is. Zeker, men luistert beter naar Midden- en Oost-Europese landen, omdat ze dichter bij Oekraïne liggen. Maar ‘macht’ draait nog altijd grotendeels om economische macht, en daarvoor moet je nu niet in het oosten zijn. En het klopt dat wij nordics steeds meer samen optrekken met Polen en de Baltische landen, omdat we vergelijkbare veiligheidsproblemen hebben. Maar zijn we het ook over andere onderwerpen eens? Daar moeten we nog achter komen.

„Wat wel duidelijk is: als je wat wilt in Europa, moet je pro-actief zijn. Dingen op de agenda zetten. Niet meer zomaar Frans-Duitse voorstellen blokkeren, zoals we vroeger vaak samen met de Britten deden, maar zelf voorzetten doen. Het initiatief pakken. Met tegenvoorstellen komen. Nederland is sinds de Brexit ook pro-actiever geworden, en speelt daardoor een meer centrale rol in Europa. Het neemt minder radicale standpunten in. Neem die brief tegen de verdragswijziging, die ik net noemde. Nederland heeft die niet getekend. Vóór de Brexit had het misschien wel getekend.”

Dus iederéén wordt meer geëngageerd in Europa?

„Ja, dat wordt steeds duidelijker. Iedereen ziet hoe hoog de prijs is die Oekraïne betaalt, omdat het niet in de EU en NAVO zit. Dat bedoel ik met ‘Europese renaissance’. Wie had dat ooit gedacht.”