Hoe lang duurt een herontdekking? Wanneer is een kunstenaar definitief aan de vergetelheid ontrukt? Van een vergeten componist als Johann Sebastian Bach kunnen we stellen dat zijn herontdekking inmiddels wel voltooid is: na decennia van obscuriteit stofte Mendelssohn in 1829 Bachs ouderwetse Matthäus Passion af en de rest is, zoals dat heet, geschiedenis. Maar wanneer werd dát het verhaal? De eerste integrale uitvoering van de Matthäus liet nog tot in de twintigste eeuw op zich wachten.
Flash forward naar het huidige tijdvak van herontdekkingen die elkaar in razend tempo opvolgen, in een broodnodige correctie op eeuwen van eenzijdige geschiedschrijving. Lili Boulanger en Florence Price, om slechts twee componisten te noemen, behoren nu terecht tot de canon. Of hetzelfde geldt voor Julius Eastman is nog een open vraag. ‘Minimal composer Julius Eastman, dead for 26 years, crashes the canon’, kopte The New York Times in 2016. Eastmans herontdekking is al een tijdje aan de gang, en zijn muziekhistorische belang staat inmiddels wel vast. Het DoelenEnsemble en het New Rotterdam Jazz Orchestra wijden vrijdag in de Doelen een concert aan de muziek van Eastman.
Identiteit
Eastman was zwart, homo en niet van plan zijn identiteit achter zijn werk te verstoppen. Hij ontwikkelde een voorliefde voor ongewone, provocatieve titels, zoals het geval bij magistrale composities als ‘Gay guerrilla’ of ‘Evil Nigger’. Hij werd geboren in Ithaca, New York, studeerde piano en compositie aan het Curtis Institute for Music in Philadelphia en kreeg na zijn afstuderen in 1963 een aanstelling aan de staatsuniversiteit van New York in Buffalo. Daar beleefde hij in de jaren rond 1970 zijn hoogtijdagen: in de bruisende nieuwemuziekscene van de universiteit viel Eastman op, door zijn verschijning, maar vooral door zijn talent en originaliteit, zijn snelle partituurinzicht én zijn stem. Eastman was een uitstekende bariton en zijn maniakale opname van de cyclus Eight songs for a mad king van Peter Maxwell Davies werd in 1974 genomineerd voor een Grammy. In de jaren 80 werkte Eastman in New York samen met Meredith Monk, de experimentele componist-zanger-theatermaker met wie hij zich verbonden moet hebben gevoeld, maar ook met het Franse avant-gardekopstuk Pierre Boulez.
Lees ook
‘Ik wil de gloed van de wereld tonen’
Geen kale herhalingen
Eastman was niet alleen een oorspronkelijke geest, wie zijn sprankelende muziek vandaag beluistert, beseft dat hij zijn tijd ook ver vooruit was. Zijn werk wordt vaak tot de minimal music gerekend (wat op zichzelf al een controversiële term is), maar Eastmans muziek is hooguit zijdelings verwant aan die van gekende minimal-pioniers als Steve Reich en Philip Glass. Evenmin als Morton Feldman (ook vaak een minimalist genoemd) was Eastman geïnteresseerd in de nette, kale herhalingen van Reich en Glass. Zijn meesterwerk Femenine bestaat in de kern uit één enkel motief en de partituur voor ruim een uur muziek past op een paar blaadjes. Hetzelfde geldt voor Joy boy, dat vrijdag op het programma staat. Zo’n compact genoteerde opzet is vergelijkbaar met het beroemde In C (één pagina) van Terry Riley, met wie Eastman een belangstelling voor improvisatie en trancemuziek deelde. De minimalistische benadering doet dan weer denken aan vroege experimentele stukken van La Monte Young (Composition 1960 #7: twee tonen die de uitvoerder ‘a long time’ moet aanhouden).
Maar Eastmans muziek heeft iets wat die van zijn collega’s ontbeert: drift. Luister naar het begin van het episch uitgesponnen ‘Crazy Nigger’: een enkel stuwend herhaald pianoakkoord zit boordevol levenslust, dreiging zelfs, het zwelt en krimpt en gromt als een wild dier, maar klinkt even later ook heel teder. Onvoorspelbaarheid en vrijheid in de herhaling, die paradox tekent al Eastmans werk. Muziek was voor hem geen proefopstelling, maar een levend organisme.
Het DoelenEnsemble maakt zich al langer sterk voor de muziek van Eastman, wiens werk ze al eens eerder uitvoerden in de Doelen. In 2021 gaven ze een ijzersterke uitvoering van Femenine in het festival November Music in Den Bosch: „Het tienkoppige DoelenEnsemble bouwde een losse, relaxte groove op organische en niet-hiërarchische manier uit tot een vitale soundscape, met rijke harmonieën en complexe ritmes, maar zonder nadrukkelijke voorgrond: een collectief, radicaal hier en nu”, oordeelde NRC.
Vrijdag speelt het ensemble, samen met het New Rotterdam Jazz Orchestra, drie andere stukken van Eastman, waaronder het genoemde Joy boy. Kaal en rauw is Touch him when voor piano vierhandig, waarvan alleen een opname uit 1984 is overgeleverd. Stay on it lijkt in eerste instantie een echt groove-stuk. Typisch voor Eastman is het eindeloos herhalen en omspelen van een basisidee, dat wel iets weg heeft van een rock- of soul-riff. Maar halverwege begint Stay on it op een fascinerende manier te ontsporen. Steeds meer instrumenten barsten uit in klaaglijke glijtonen, er ontstaat een kakofonie van jewelste, alsof er een roedel hongerige wolven naar de maan zit te huilen. Ook dat gaat voorbij, om plaats te maken voor een nieuw ostinato, langzamer en bedachtzamer ditmaal, als een peinzende fade-out, maar dan wel een die weigert weg te sterven.
