De zaak
Een 31-jarige man met een jong gezin krijgt in 2022 te horen dat hij een zeldzame vorm van longkanker heeft. Er zijn uitzaaiingen, onder andere naar de ruggenwervels en de hersenen.
In het Radboud UMC in Nijmegen loopt op dat moment een studie naar een nieuw en levensverlengend geneesmiddel, Enhertu. In de hoop voor deze medicatie in aanmerking te komen, meldt de patiënt zich aan. Maar na loting komt hij in de controlegroep terecht voor behandeling met de reguliere geneesmiddelen.
Na een tijdje slaat de medicatie niet meer aan en volgt verdere behandeling in het Antoni van Leeuwenhoek in Amsterdam. De zieke man zet alles op alles om behandeld te worden met Enhertu. Maar het medicijn staat ‘in de sluis’ voor dure geneesmiddelen. Dat betekent dat de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en AstraZeneca, de farmaceut, nog moeten onderhandelen over de prijs. Het middel wordt niet vanuit het basispakket vergoed.
In Zwitserland vindt de patiënt een ziekenhuis dat hem wel met Enhertu wil behandelen, maar dat is kostbaar en intensief: elke drie weken op en neer voor een behandeling van 13.500 euro, waar de reis- en verblijfkosten nog bovenop komen. Dankzij een crowdfundingsactie lukt het voorlopig de kosten te dekken.
De zieke man probeert intussen alsnog Enhertu in Nederland te krijgen, zowel via het Antoni van Leeuwenhoek als via AstraZeneca. AstraZeneca besluit, na dreiging met een kort geding door de advocaat van de patiënt, het geneesmiddel alsnog gratis te verstrekken voor een behandeling in het Antoni van Leeuwenhoek. Na enkele maanden blijkt ook Enhertu niet meer effectief. De patiënt overlijdt in 2024.
De uitspraak: het ziekenhuis is niet aansprakelijk
Bij de rechter stelt de erfgename het Antoni van Leeuwenhoek aansprakelijk voor het niet ter beschikking stellen van Enhertu, terwijl het medicijn wel in de apotheek van het ziekenhuis lag. Daardoor is ruim drie maanden vertraging ontstaan in de behandeling met Enhertu, met nog meer uitzaaiingen tot gevolg, stelt zij. Zonder deze vertraging zou de man meer tijd hebben gehad met zijn vrouw en zijn twee jonge kinderen.
Maar de rechtbank geeft het ziekenhuis gelijk. Dat stelt dat het Enhertu niet kon voorschrijven, omdat het in ‘de sluis’ stond en daardoor niet beschikbaar was. Het medicijn in de apotheek was uitsluitend bestemd voor deelnemers aan de studie met Enhertu in het Antoni van Leeuwenhoek. De rechtbank wijst de zaak af, zodat ook de eis tot schadevergoeding van tafel gaat.
Het commentaar
„Deze zaak illustreert dat de farmaceut bepaalt wat er op de markt komt”, vertelt Tessa van den Ende, advocaat gezondheidsrecht bij ZO. advocaten. „Als een medicijn in de sluis staat, moet je voor behandeling daarmee toegelaten worden tot een studie óf je moet wachten tot het in het basispakket komt.” Maar die tijd is er soms niet, zo laat deze zaak zien.
Van den Ende: „Een mogelijke uitkomst biedt ‘compassionate use’, voor de schrijnende gevallen die rechtvaardigen dat een patiënt gratis een geneesmiddel uit de sluis krijgt.” In deze zaak diende de behandelend arts van het Antoni van Leeuwenhoek een verzoek hiervoor in, maar weigerde AstraZeneca aanvankelijk. Van den Ende: „Juridisch gezien mag dat, maar je kunt je afvragen of het moreel gezien ook altijd toelaatbaar is.”
Of een farmaceut compassionate use honoreert, is lastig te voorspellen. Volgens Van den Ende is het een kwestie van net de goede snaar raken bij de fabrikant. Of van het onder druk zetten van de farmaceut, bijvoorbeeld via patiëntenverenigingen, de media of de politiek. In deze zaak gaf de dreiging van een kort geding mogelijk de doorslag.
Van den Ende: „Voor de betrokkenen is het heel aangrijpend als iemand geen toegang heeft tot een geneesmiddel. Gevoelsmatig zou je die belemmering altijd willen wegnemen. Maar de sluis is een politiek middel om de gehele gezondheidszorg betaalbaar te houden.”
Vorig jaar haalde de minister van VWS Enhertu na ruim drie jaar uit de sluis voor een specifieke groep borstkankerpatiënten. Het Zorginstituut Nederland adviseerde eerder over een prijsreductie van minstens 45 procent te onderhandelen. Wat de prijs uiteindelijk geworden is, is geheim.
Dure geneesmiddelen staan steeds langer in de sluis, volgens gezondheidseconoom Renaud Heine van de Erasmus Universiteit. NRC interviewde hem eerder over de toegang tot dure kankergeneesmiddelen. Volgens Heine wil Nederland wel innovatie, maar voor een maatschappelijk aanvaardbare prijs. Heine: „Met als risico dat farmaceuten nieuwe geneesmiddelen niet zo snel meer in Nederland aanbieden.”
In deze zaak wilde de patiënt Enhertu zo nodig zelf betalen voor behandeling in het Antoni van Leeuwenhoek, maar het ziekenhuis weigerde omdat het geen ongelijkheid wil tussen vermogende en minder vermogende patiënten. Heine: „Er zijn landen waar die ongelijkheid geen bezwaar is, maar in Nederland is dat principe diep verankerd.” De rechter kon zich in die weigering vinden.
Uitspraak: Rechtbank Amsterdam, 23 april 2025, ECLI:NL:RBAMS:2025:2673.
