De kunst in Mexico geeft hoop dankzij het spel met vrijheid en verleden

Posted on by admin

Op de weg van Mexico Stad naar Teotihuacan belandt onze Uber in de file. Buiten is het helder, mooi, zonnig. Na een minuut of twintig zien we de file-oorzaak: langs de kant van de weg staan drie mannen in wielertenue, omringd door politie – ze staren verslagen voor zich uit. Dan: een hoop ijzer, net nog een fiets, verfrommeld in de berm. Een meter of dertig verderop: een blauwe deken, netjes uitgevouwen in een vierkant – er steekt één been onderuit, de voet gehuld in wielrenschoen. Als laatste een witte auto, waarvan de rechter voorkant zwaar is ingedeukt. De man ernaast praat met een politieagent.

Beduusd passeren we het tafereel. De Duitse kunstenares bij ons in de auto zegt: „Ik had nog nooit een dode gezien.”

Het is een mooie dag. Iemand ging fietsen.

We zijn naar Mexico gekomen voor de hedendaagse kunst, maar wie denkt dat hij zich in dit land tot het heden kan beperken is óf gek óf een barbaar. Het verleden is overal hier, in gesprekken, op viaducten, in de architectuur – en dus rijden we op deze zondag naar Teotihuacan om een van de fundamenten van de Mexicaanse cultuur te zien: de Piramide van de Zon. Dit bouwwerk, vaak beschouwd als een van de meest mysterieuze producten van de mensheid, werd rond 200 na Christus gebouwd en is 220 meter lang, 230 meter breed en ruim 65 meter hoog. Een logge, zwarte kolos van 1,2 miljoen kubieke meter (!) lavasteen die zich uit het droge landschap als een pijl naar de hemel richt.

Lomp. Veel. En enorm indrukwekkend.

Maar waarom deden de Teotihuacanen al die moeite? Is het een eerbetoon aan de goden? Vertoon van menselijke macht? De Piramide werd gebruikt voor religieuze ceremonies, zoveel is wel zeker, en mogelijk werd hij ook ingezet bij astrologische metingen. (Konings)graven zijn er niet in gevonden, maar wel een grote ondergrondse tunnel, die vermoedelijk bij rituelen werd gebruikt. Maar het meest confronterende: sta je op de Avenue van de Doden, in het hart van wat er van Teotihuacan over is, dan zie je dat het silhouet van de Piramide naadloos overloopt in de bergen erachter. Alsof de Teotihuacanen zich, 200 jaar na Christus, met de goden wilden meten – de mens als bergenbouwer. Alsof je een glimp van een elementaire oerkracht ziet: een beschaving, die vrijwel zonder technische hulpmiddelen een grote, megalomane, buitensporige poging waagde om grip op het leven te krijgen. Door te bouwen. Orde te scheppen. Je vraagt je af of dit bouwwerk voor de makers iets oploste, alsof er een gat was in hun bestaan, dat met zo’n gigantische piramide gevuld kon worden.

Gabriel Orozco: Balones acelerados (2005).
Foto Markus Tretter

Diego Rivera

Er wordt zo in Mexico nog wel meer leegte gevuld. De kunst, de oude kunst, vooral die van de Maya’s en de Azteken is van een rijkdom, een kracht en een verleidelijkheid die je maar zelden ziet. We mogen in Nederland dan denken dat we heel wat zijn met Rembrandt, Vermeer en Van Gogh, het zijn ook allemaal kunstenaars wier werk zo specifiek is dat je ze gemakkelijk kunt koesteren als afzonderlijke iconen uit het verleden. Dat is bij de Mexicaanse traditie wel anders: de precolumbiaanse kunst is enorm rijk en complex, maar het is ook zo véél en tegelijk zo ongrijpbaar (we hebben geen idee wie deze werken precies maakten en wat hun bedoelingen waren), dat het als erfenis voor hedendaagse Mexicaanse kunstenaars soms behoorlijk deprimerend moet zijn.

Hun kunstgeschiedenis is een gigantisch blok aan hun been, én een sokkel waarop ze naar de hemel zouden moeten kunnen reiken. Dat roept een interessant dilemma op: hoe ga je als hedendaagse kunstenaar om met zo’n verleden, terwijl je werk onderdeel uitmaakt van een artistieke cultuur die gewend is vooruit te kijken? Die uit de aard van de zaak nieuwe horizonnen wil verkennen, nieuwe perspectieven wil openen – en daarom steevast een moeilijke verhouding met terugkijken heeft?

Hoe dat werkt zie je mooi in het Anahuacali, een van de meer verborgen parels van Mexico Stad. Dit museum, in het zuiden van de metropool, werd in 1964 gesticht door Diego Rivera, zelf al een van Mexico’s bekendste kunstenaars, maar misschien nog wel beroemder als echtgenoot van Frida Kahlo, Mexico’s Moeder Maria (haar beeltenis is overal, van wasserettes tot taco-restaurants). Rivera bouwde het Anahuacali voor zijn privécollectie precolumbiaanse kunst, die op haar hoogtepunt zo’n 60.000 (!) objecten omvatte.

Aan het museum, aan de collectie, voel je hoe intens gretig, maar soms ook wanhopig Rivera met het verleden moet hebben geworsteld. Het gebouw, zwart, in de vorm van een afgevlakte driehoek, hint onmiskenbaar naar de Piramide van de Zon. Het interieur, zwaar, donker, met mysterieuze nissen en sluipgangen en vol met de mooiste beelden en vazen, doet nog het meest denken aan een tijdscapsule, door Rivera gecreëerd om de geest, de tijd, het gevoel van de Maya- of Azteken-voorgangers zo dicht mogelijk te kunnen benaderen. Het Anahuacali is als een enorm precolumbiaans decor waarin Rivera maximaal grip probeerde te krijgen op zijn grote, onbekende voorgangers – die hem in al hun universele zeggingskracht toch telkens bleven ontglippen.

Vervolgens blijkt Rivera’s collectie, hoe mooi ook, nog maar een slap aftreksel van het echte werk. Dat bevindt zich in het Museo de Antropologia, in het centrum van de stad. Waar je in de meeste grote steden het museum met zo’n naam met slechts een licht schuldgevoel overslaat, is het in Mexico Stad het Louvre en het Rijksmuseum in een. Hier staat de wereldberoemde Azteekse Piedra del Sol, diameter van 3,6 meter, 24 ton zwaar, en opnieuw vol mysterie: ongetwijfeld zitten er verwijzingen in naar de kalender, de stand van de zon en meer, maar de exacte functie en betekenis van het gigantische object is onduidelijk. Vlakbij staat het imponerende, massieve beeld van Coatlicue met haar dubbele slangenkop en geklauwde voeten, verschillende Olmec hoofden, lompe, zware, zelfbewuste krijgers, en de vele koppen van Quetzalcoatl, de indrukwekkende gevederde slang. Zo gaat het maar door, honderden, duizenden stukken, het ene nog imponerender en aanstekelijker dan het andere – waarbij het langzaam óók opvalt hoeveel blikkerende tanden, uitpuilende ogen, venijnige klauwen en gewapende krijgers er de revue passeren. Dit waren culturen die van zich af beten, die vochten voor hun behoud, die buitenstaanders niet snel toe zouden laten. Het maakt bijna ongemakkelijk: zoveel kracht, zoveel autonomie – hoe kan een hedendaagse cultuur, hier nog iets aan toevoegen?

Moet dat eigenlijk wel?

Gabriel Orozco: Árbol nuevo (2006).
Foto Markus Tretter

Gabriel Orozco

Hier dacht ik aan Trump, en de venijnig instromende afkeer van vooruitgang die hij de wereld in pompt – weg met emancipatie, weg met trans mensen, weg met moderne kunst, weg met hulp aan minder bedeelden. Ongetwijfeld zal er in zijn slipstream een kleine of grotere golf van nostalgie ontstaan, ook in de kunst – wat slecht nieuws is voor de hedendaagse kunst, die nu eenmaal, uit de aard van de zaak, vooruit kijkt, vernieuwing zoekt. Maar dat is nu juist zo troostrijk in Mexico: daar zie je overal hoe je, juist vanuit een eeuwenoude traditie (die ze in de VS dus niet hebben) toch vooruit kunt blijven kijken. Je ziet het bij Diego Rivera, die zijn fascinatie voor precolumbiaanse kunst gebruikte voor zijn revolutionaire muurschilderingen.

Je ziet het bij een jonge kunstenaar als Miguel Fernandez de Castro, die in Museo Tamayo een fantastische installatie exposeert, opgebouwd uit spullen, afkomstig uit zijn omgeving in Altar, Sonora, een van de gevaarlijkste deel van Mexico, dat zwaar wordt geteisterd door drugsgeweld, klimaatverandering en het grensconflict tussen Mexico en de Verenigde Staten – een prachtige, licht-ontvlambare mix van cactussen, laarzen, en alledaagse objecten op vervaalde dekens: alsof je naar het bewijs kijkt van een reeks misdaden die elk moment kunnen gaan plaatsvinden.

En je ziet het bij Gabriel Orozco, zonder veel twijfel Mexico’s beroemdste kunstenaar (misschien samen met Francis Alÿs, maar hij is een halve Belg) die nu een grote overzichtstentoonstelling heeft in Museo Jumex, in het centrum van de hoofdstad. Bij Orozco zie je ook dat roem een kunstenaar niet per se populair maakt: in de Mexicaanse kunstwereld wordt veel gemonkeld over de ruimte die hij inneemt, en over de hoeveelheid geld (ruim een half miljard dollar) die hij heeft gekregen voor een ambitieus herinrichtingsplan voor Chapultepec, het park/bos in het hart van de stad. Orozco bouwt, verandert, expandeert, terwijl musea en culturele instellingen moeten bezuinigen.

Maar die twijfel verdwijnt als je Jumex binnenloopt, en, zoals gevraagd, meteen doorlift naar de derde verdieping. Daar opent zich een zaal als een universum: honderden vierkante meter vol met Orozco-werken die zijn hele carrière omvatten – en die meteen laten zien waarom hij zo’n prachtige kunstenaar is voor deze tijd. Orozco’s week heeft een overduidelijke, diepe connectie met het verleden, een verlangen naar orde – zie de vele cirkels, die als symbool van het verlangen naar eenheid overal in zijn werk opduiken, of zijn abstracte beelden, steeds gehouwen uit een stuk steen gehouwen, die in hun wellustige kronkeling maar net binnen een kubus kunnen worden beheerst.

Gabriel Orozco: La DS (Cornaline) (2013)
Foto Markus Tretter

Tegelijk is Orozco’s werk een grote ondergraving van bestaande systemen: hij toont een ovaal biljart, waarboven, aan een lang touw, een bal als een slinger van Foucault heen en weer zwiept die je met je eigen keu en bal mag proberen te raken. Een schaakspel van zestien bij zestien vakken, met alleen maar paarden. Een klassieke Citroën DS waaruit Orozco op onzichtbare wijze het middendeel in de lengte heeft verwijderd, waardoor de klassieke auto ineens verrassend autonoom wordt: een lang slank, onafhankelijk wezen, waarvan je je afvraagt of er nog wel een mens in zou moeten passen.

Orozco lijkt nog het meest op een hedendaagse homo ludens die de toeschouwer stimuleert anders over het systeem te denken, naar je eigen hand te zetten, je eigen regels te maken – wat natuurlijk ook perfect past bij Mexico, op dit moment. Zo bekeken is het ook vast geen toeval dat Francis Alÿs’ laatste (fantastische) werk bestaat uit een lange serie van gefilmde kinderspelen. Al deze kunstenaars dansen aan de rand van de vulkaan – en het ziet er glorieus uit.

Juist dat spel, die vrijheid, is in deze tijd troostrijk: Orozco (en Alÿs) laat zien dat een (kunst)wereld, die het ongetwijfeld zwaar gaat krijgen met de aanstormende golf van conservatisme, niet moet schromen haar eigen plek in de maatschappij te claimen – als vrijplaats, als ademruimte. Kunst is de plek waar je kunt laten zien dat de geschiedenis geen grot is waarin je afdaalt om vervolgens langzaam te verdwalen en in het donker af te sterven, maar een lanceerplaats voor nieuwe ideeën en inzichten. Laat Orozco maar bouwen, misschien komt er een nieuwe Piramide uit.

De tentoonstelling van Gabriel Orozco in Museo Jumex in Mexico Stad loopt tot en met 3 augustus 2025




Related Posts

Het schaap – ooit het Lam Gods en goed voor een oer-Hollands tafereel – verandert in de kunst

Op een koude voorjaarsochtend schijnt de zon naar binnen in de schaapskooi in het Veluwse dorp Elspeet. Het ruikt er naar hooi en het is er stil en vredig. Schaapsherder Daphne van Zomeren zit gehurkt in het stro en maakt bij een schaap de ogen schoon. In de schaapskooi zijn op dit moment zo’n dertig schapen die extra verzorging nodig hebben, onder andere door de nasleep van blauwtong. De rest van de kudde, ongeveer 250 dieren in totaal, loopt op de hei met partner Marc Baars. Ze worden begeleid door vier honden, twee bordercollies die de kudde bij elkaar houden en twee kuddebeschermingshonden.

Piet Mondriaan, Schaapskooi in de avond (1907)

Beeld Kunstmuseum Den Haag

Bij de schaapskooi is het of de tijd stil is blijven staan – 120 jaar geleden schilderde Mondriaan net zo’n schaapskooi. In modderige tinten grijs, bruin en groen en met grove penseelstreken zette Mondriaan het houten bouwsel met rieten dak in olieverf op karton. Achter de schaapskooi licht een lila avondhemel op, het tafereel is doortrokken van de oranje gloed van de avondzon.

Het is niet altijd even vredig bij de schapen in Elspeet. In de buurt vestigde zich de eerste roedel wolven in 2019, nu zijn het er twee. Van Zomeren, die in opdracht van de Stichting Schaapskudde Gemeente Nunspeet sinds 2017 op een gebied van achthonderd hectare de schaapskudde beheert, schafte verplaatsbare hekken met elektrische bedrading aan. Uit Spanje arriveerden twee honden van het ras Mastin Espanol de Trabajo, die dag en nacht in de kudde leven. Wolven en honden zijn onderling conflictmijdend, de herder grijpt bij een confrontatie niet in. Ook al zit ze midden in het wolvengebied, Van Zomeren heeft niet één schaap verloren aan de wolf. Hoewel het haar veel werk oplevert, vindt ze de wolf ook fascinerend, vertelt ze.

Veel problematischer dan de wolf is blauwtong. In Nederland zijn acht schaapskuddes opgenomen in het stamboek van het Veluws Heideschaap, van Zomeren levert jaarlijks rammen aan de poel. Maar dit jaar was de helft van de kudde ziek en veertien schapen zijn overleden. Met zo veel zieke dieren konden de rammen niet bij de kudde worden gelaten. Normaal gesproken zijn er zeventig tot tachtig lammeren, maar dit jaar dus niet. En dan is er ook nog klimaatverandering, met warmere winters en meer insecten die een gevaar opleveren voor de schapen.

In Nederland worden in totaal ongeveer 1,4 miljoen schapen gehouden. In de jaren negentig van de vorige eeuw waren het er bijna twee miljoen, maar door slechte rendementen en strengere mestwetgeving is het aantal gedaald. De schapen behoren tot verschillende heide- en melkschapenrassen en, vooral bij hobbyschapenhouders, speciale buitenlandse rassen. Het Texelse schaap met zijn brede ongehoornde kop is wereldberoemd, het heeft een dichte vacht die fijn van draad is en de lammeren zijn gewild om het vlees. In de collectie van het Rijksmuseum is een honderd jaar oude foto van een monumentale Texelaar van de hand van natuurfotograaf Richard Tepe.

Texelse wol

Schapen worden gehouden om het lamsvlees en in mindere mate voor schapenmelk en zuivelproducten. Het vlees wordt grotendeels naar het buitenland geëxporteerd. Nederlandse wol is niet geschikt voor kleding en een schapenvacht brengt niets op. Alleen Texelse wol wordt verwerkt tot dekbedden en kussens. Van oudsher wordt op Texel de wol ook gebruikt voor de vervaardiging van lijkwaden. Een nieuwe ontwikkeling is de toepassing van schapenwol als isolatiemateriaal in de bouw. In het Stedelijk Museum is de tentoonstelling Oltre Terra te zien, gemaakt door het Italiaanse ontwerpersduo Formafantasma. De tentoonstelling en de prachtige catalogus geven een indruk van de geschiedenis van de wereldwijde wolproductie door de eeuwen heen.

Formafantasma, seasonal transhumance (2022)
Peter Tijhuis

Schaap in een weiland voor een boerderij op Texel begin 20e eeuw

Foto Richard Tepe

In Nederland functioneren schapen vooral als terreinbeheerders. Op de heide, om die te beschermen tegen het oprukkend pijpestrootje en zo bij te dragen aan de biodiversiteit, en op grasland. Marijke Dirkson is een van de weinige schaapsherders in Nederland met een eigen boerderij, in het Noord-Hollandse Burgerbrug. Dirkson bezit zo’n tweeduizend schapen die ze verhuurt aan natuurorganisaties, bijvoorbeeld voor begrazing van duingebieden, aan hoogheemraadschappen voor dijkbegrazing en aan gemeenten, voor het onderhoud van bermen en parken. Haar doel is een volledig circulair bedrijf met lokale afnemers, zodat ze geen lammeren meer hoeft te verkopen naar het buitenland of vachten hoeft te verschepen naar China voor vijf eurocent per kilo. De wol wordt middels een proces met microbacteriën omgezet in mest, een soort gefermenteerde compost, die weer op het eigen land wordt gebruikt om krachtvoer te verbouwen voor de schapen.

Anton Mauve

In Nederland zijn we vertrouwd met het beeld van schapen vredig herkauwend in de wei. Het is een oer-Hollands en geruststellend beeld. Kijk bijvoorbeeld naar de fraaie, kubistisch aandoende houtskooltekening een Boomgaard met schapen in de Beemster (1921) van Leo Gestel. De Nederlandse ‘kampioen’ schaapskuddeschilder was Anton Mauve (1838-1888), impressionist van de Haagse School. Mauve produceerde schilderijen van schapenkuddes in grote aantallen, ze vonden gretig aftrek, ook in Engeland. De koper kon kiezen tussen sheep coming, van voren gezien, en sheep going, van achteren gezien en dus goedkoper, want minder werk. Het Rijksmuseum bezit zo’n goedkopere Mauve met gaande schapen, Herderin met kudde schapen (ca. 1880).

Tot de komst van de wolf naar Nederland was het de gewoonte schapen onbeschermd rond te laten lopen. Maar misschien is dit toch minder normaal dan we altijd dachten. Schapen kunnen zich op het vlakke land op geen enkele manier verdedigen.

Formafantasma, seasonal transhumance (2022)
Foto Gregorio Gonella

Gedomesticeerde schapen stammen af van de wilde moeflon in het Midden-Oosten. Hun hoeven zijn ontwikkeld om over rotsgrond te klauteren. Wilde schapen (Ovis aries) konden aan gevaar ontkomen door zich terug te trekken op kliffen en puntige rotsen. Het wilde schaap had de mens niet nodig om zich te laten scheren, zoals bij onze schapen die gefokt zijn om de wolopbrengst, wél het geval is. Een wild schaap gaat jaarlijks in de rui.

In onze cultuur heeft het weerloze schaap de betekenis van zoenoffer. Het onschuldige lam is het ultieme symbool voor Christus die als zondebok naar de slachtbank wordt geleid. Het beroemdste voorbeeld in de westerse schilderkunst is de Aanbidding van het Lam Gods (1432), het retabel van de gebroeders Jan en Hubert van Eyck in de Sint-Baafskathedraal in Gent. De tegenhanger van dit veelluik, dat een beeld geeft van een kosmische wereldorde met het lam als centrum, is het intieme portret van een lam, getiteld Agnus Dei (1635-1640), van de Spaanse schilder Francisco de Zurbarán. Het ligt op een stenen tafel met de vier poten samengebonden, de kop uitgestrekt met halfgeloken oog, in overgave aan zijn lot.

Weerloosheid en slachtofferschap, daarover gaat het ook in de korte film Arm Schaap (1997) van Jeroen Eisinga, die destijds veel stof deed opwaaien. Het dier ligt hijgend, slikkend en stikkend op de rug in de wei, af en toe volgt een lange raspende ademteug, op de achtergrond raast een trein voorbij. Het was hem, zo zei Eisinga in interviews, te doen om compassie. Nog erbarmelijker is de bijna zestig minuten durende film Nightfall (2018). In een gierende sneeuwstorm staan zo’n vijftig schapen samengedrongen aan de rand van een wak, de sneeuw vormt dikke plakken op hun vacht. In het wak ligt, vastgevroren, een schaap.

De gebeurtenis was volledig in scène gezet, de sneeuw gemaakt door een sneeuwmachine, het vastgevroren schaap was al dood en alle levende schapen waren na de expeditie weer veilig thuisgekomen. Toch verweten dierenactivisten de kunstenaar dat zijn werk niets te maken heeft met compassie, maar alles met wreedheid. Ook Damien Hirst doet een appèl aan onze gevoelens van empathie met een verloren lammetje, met het werk Away from the Flock (1994, Tate Modern).

William Henry Davis, Mr Healey’s Sheep (1838)
Beeld Stedelijk Museum

Voor schaapsherders is de veranderende situatie rond schaap en wolf een worsteling. Niet eens zozeer om het gedrag van de opportunistische wolf, eerder vanwege het gedrag van mensen. Recreanten beschouwen natuurgebieden als hun eigendom en vinden dat ze het recht hebben om zich met mountainbike en met honden, al dan niet aangelijnd, in de natuur te begeven. Dit verdraagt zich moeilijk met kuddebeschermingshonden die erop getraind zijn mensen en andere dieren op afstand te houden. Het zou helpen als mensen eraan zouden wennen dat ze niet altijd op de eerste plaats komen.


De kunst in Mexico geeft hoop dankzij het spel met vrijheid en verleden

Op de weg van Mexico Stad naar Teotihuacan belandt onze Uber in de file. Buiten is het helder, mooi, zonnig. Na een minuut of twintig zien we de file-oorzaak: langs de kant van de weg staan drie mannen in wielertenue, omringd door politie – ze staren verslagen voor zich uit. Dan: een hoop ijzer, net nog een fiets, verfrommeld in de berm. Een meter of dertig verderop: een blauwe deken, netjes uitgevouwen in een vierkant – er steekt één been onderuit, de voet gehuld in wielrenschoen. Als laatste een witte auto, waarvan de rechter voorkant zwaar is ingedeukt. De man ernaast praat met een politieagent.

Beduusd passeren we het tafereel. De Duitse kunstenares bij ons in de auto zegt: „Ik had nog nooit een dode gezien.”

Het is een mooie dag. Iemand ging fietsen.

We zijn naar Mexico gekomen voor de hedendaagse kunst, maar wie denkt dat hij zich in dit land tot het heden kan beperken is óf gek óf een barbaar. Het verleden is overal hier, in gesprekken, op viaducten, in de architectuur – en dus rijden we op deze zondag naar Teotihuacan om een van de fundamenten van de Mexicaanse cultuur te zien: de Piramide van de Zon. Dit bouwwerk, vaak beschouwd als een van de meest mysterieuze producten van de mensheid, werd rond 200 na Christus gebouwd en is 220 meter lang, 230 meter breed en ruim 65 meter hoog. Een logge, zwarte kolos van 1,2 miljoen kubieke meter (!) lavasteen die zich uit het droge landschap als een pijl naar de hemel richt.

Lomp. Veel. En enorm indrukwekkend.

Maar waarom deden de Teotihuacanen al die moeite? Is het een eerbetoon aan de goden? Vertoon van menselijke macht? De Piramide werd gebruikt voor religieuze ceremonies, zoveel is wel zeker, en mogelijk werd hij ook ingezet bij astrologische metingen. (Konings)graven zijn er niet in gevonden, maar wel een grote ondergrondse tunnel, die vermoedelijk bij rituelen werd gebruikt. Maar het meest confronterende: sta je op de Avenue van de Doden, in het hart van wat er van Teotihuacan over is, dan zie je dat het silhouet van de Piramide naadloos overloopt in de bergen erachter. Alsof de Teotihuacanen zich, 200 jaar na Christus, met de goden wilden meten – de mens als bergenbouwer. Alsof je een glimp van een elementaire oerkracht ziet: een beschaving, die vrijwel zonder technische hulpmiddelen een grote, megalomane, buitensporige poging waagde om grip op het leven te krijgen. Door te bouwen. Orde te scheppen. Je vraagt je af of dit bouwwerk voor de makers iets oploste, alsof er een gat was in hun bestaan, dat met zo’n gigantische piramide gevuld kon worden.

Gabriel Orozco: Balones acelerados (2005).
Foto Markus Tretter

Diego Rivera

Er wordt zo in Mexico nog wel meer leegte gevuld. De kunst, de oude kunst, vooral die van de Maya’s en de Azteken is van een rijkdom, een kracht en een verleidelijkheid die je maar zelden ziet. We mogen in Nederland dan denken dat we heel wat zijn met Rembrandt, Vermeer en Van Gogh, het zijn ook allemaal kunstenaars wier werk zo specifiek is dat je ze gemakkelijk kunt koesteren als afzonderlijke iconen uit het verleden. Dat is bij de Mexicaanse traditie wel anders: de precolumbiaanse kunst is enorm rijk en complex, maar het is ook zo véél en tegelijk zo ongrijpbaar (we hebben geen idee wie deze werken precies maakten en wat hun bedoelingen waren), dat het als erfenis voor hedendaagse Mexicaanse kunstenaars soms behoorlijk deprimerend moet zijn.

Hun kunstgeschiedenis is een gigantisch blok aan hun been, én een sokkel waarop ze naar de hemel zouden moeten kunnen reiken. Dat roept een interessant dilemma op: hoe ga je als hedendaagse kunstenaar om met zo’n verleden, terwijl je werk onderdeel uitmaakt van een artistieke cultuur die gewend is vooruit te kijken? Die uit de aard van de zaak nieuwe horizonnen wil verkennen, nieuwe perspectieven wil openen – en daarom steevast een moeilijke verhouding met terugkijken heeft?

Hoe dat werkt zie je mooi in het Anahuacali, een van de meer verborgen parels van Mexico Stad. Dit museum, in het zuiden van de metropool, werd in 1964 gesticht door Diego Rivera, zelf al een van Mexico’s bekendste kunstenaars, maar misschien nog wel beroemder als echtgenoot van Frida Kahlo, Mexico’s Moeder Maria (haar beeltenis is overal, van wasserettes tot taco-restaurants). Rivera bouwde het Anahuacali voor zijn privécollectie precolumbiaanse kunst, die op haar hoogtepunt zo’n 60.000 (!) objecten omvatte.

Aan het museum, aan de collectie, voel je hoe intens gretig, maar soms ook wanhopig Rivera met het verleden moet hebben geworsteld. Het gebouw, zwart, in de vorm van een afgevlakte driehoek, hint onmiskenbaar naar de Piramide van de Zon. Het interieur, zwaar, donker, met mysterieuze nissen en sluipgangen en vol met de mooiste beelden en vazen, doet nog het meest denken aan een tijdscapsule, door Rivera gecreëerd om de geest, de tijd, het gevoel van de Maya- of Azteken-voorgangers zo dicht mogelijk te kunnen benaderen. Het Anahuacali is als een enorm precolumbiaans decor waarin Rivera maximaal grip probeerde te krijgen op zijn grote, onbekende voorgangers – die hem in al hun universele zeggingskracht toch telkens bleven ontglippen.

Vervolgens blijkt Rivera’s collectie, hoe mooi ook, nog maar een slap aftreksel van het echte werk. Dat bevindt zich in het Museo de Antropologia, in het centrum van de stad. Waar je in de meeste grote steden het museum met zo’n naam met slechts een licht schuldgevoel overslaat, is het in Mexico Stad het Louvre en het Rijksmuseum in een. Hier staat de wereldberoemde Azteekse Piedra del Sol, diameter van 3,6 meter, 24 ton zwaar, en opnieuw vol mysterie: ongetwijfeld zitten er verwijzingen in naar de kalender, de stand van de zon en meer, maar de exacte functie en betekenis van het gigantische object is onduidelijk. Vlakbij staat het imponerende, massieve beeld van Coatlicue met haar dubbele slangenkop en geklauwde voeten, verschillende Olmec hoofden, lompe, zware, zelfbewuste krijgers, en de vele koppen van Quetzalcoatl, de indrukwekkende gevederde slang. Zo gaat het maar door, honderden, duizenden stukken, het ene nog imponerender en aanstekelijker dan het andere – waarbij het langzaam óók opvalt hoeveel blikkerende tanden, uitpuilende ogen, venijnige klauwen en gewapende krijgers er de revue passeren. Dit waren culturen die van zich af beten, die vochten voor hun behoud, die buitenstaanders niet snel toe zouden laten. Het maakt bijna ongemakkelijk: zoveel kracht, zoveel autonomie – hoe kan een hedendaagse cultuur, hier nog iets aan toevoegen?

Moet dat eigenlijk wel?

Gabriel Orozco: Árbol nuevo (2006).
Foto Markus Tretter

Gabriel Orozco

Hier dacht ik aan Trump, en de venijnig instromende afkeer van vooruitgang die hij de wereld in pompt – weg met emancipatie, weg met trans mensen, weg met moderne kunst, weg met hulp aan minder bedeelden. Ongetwijfeld zal er in zijn slipstream een kleine of grotere golf van nostalgie ontstaan, ook in de kunst – wat slecht nieuws is voor de hedendaagse kunst, die nu eenmaal, uit de aard van de zaak, vooruit kijkt, vernieuwing zoekt. Maar dat is nu juist zo troostrijk in Mexico: daar zie je overal hoe je, juist vanuit een eeuwenoude traditie (die ze in de VS dus niet hebben) toch vooruit kunt blijven kijken. Je ziet het bij Diego Rivera, die zijn fascinatie voor precolumbiaanse kunst gebruikte voor zijn revolutionaire muurschilderingen.

Je ziet het bij een jonge kunstenaar als Miguel Fernandez de Castro, die in Museo Tamayo een fantastische installatie exposeert, opgebouwd uit spullen, afkomstig uit zijn omgeving in Altar, Sonora, een van de gevaarlijkste deel van Mexico, dat zwaar wordt geteisterd door drugsgeweld, klimaatverandering en het grensconflict tussen Mexico en de Verenigde Staten – een prachtige, licht-ontvlambare mix van cactussen, laarzen, en alledaagse objecten op vervaalde dekens: alsof je naar het bewijs kijkt van een reeks misdaden die elk moment kunnen gaan plaatsvinden.

En je ziet het bij Gabriel Orozco, zonder veel twijfel Mexico’s beroemdste kunstenaar (misschien samen met Francis Alÿs, maar hij is een halve Belg) die nu een grote overzichtstentoonstelling heeft in Museo Jumex, in het centrum van de hoofdstad. Bij Orozco zie je ook dat roem een kunstenaar niet per se populair maakt: in de Mexicaanse kunstwereld wordt veel gemonkeld over de ruimte die hij inneemt, en over de hoeveelheid geld (ruim een half miljard dollar) die hij heeft gekregen voor een ambitieus herinrichtingsplan voor Chapultepec, het park/bos in het hart van de stad. Orozco bouwt, verandert, expandeert, terwijl musea en culturele instellingen moeten bezuinigen.

Maar die twijfel verdwijnt als je Jumex binnenloopt, en, zoals gevraagd, meteen doorlift naar de derde verdieping. Daar opent zich een zaal als een universum: honderden vierkante meter vol met Orozco-werken die zijn hele carrière omvatten – en die meteen laten zien waarom hij zo’n prachtige kunstenaar is voor deze tijd. Orozco’s week heeft een overduidelijke, diepe connectie met het verleden, een verlangen naar orde – zie de vele cirkels, die als symbool van het verlangen naar eenheid overal in zijn werk opduiken, of zijn abstracte beelden, steeds gehouwen uit een stuk steen gehouwen, die in hun wellustige kronkeling maar net binnen een kubus kunnen worden beheerst.

Gabriel Orozco: La DS (Cornaline) (2013)
Foto Markus Tretter

Tegelijk is Orozco’s werk een grote ondergraving van bestaande systemen: hij toont een ovaal biljart, waarboven, aan een lang touw, een bal als een slinger van Foucault heen en weer zwiept die je met je eigen keu en bal mag proberen te raken. Een schaakspel van zestien bij zestien vakken, met alleen maar paarden. Een klassieke Citroën DS waaruit Orozco op onzichtbare wijze het middendeel in de lengte heeft verwijderd, waardoor de klassieke auto ineens verrassend autonoom wordt: een lang slank, onafhankelijk wezen, waarvan je je afvraagt of er nog wel een mens in zou moeten passen.

Orozco lijkt nog het meest op een hedendaagse homo ludens die de toeschouwer stimuleert anders over het systeem te denken, naar je eigen hand te zetten, je eigen regels te maken – wat natuurlijk ook perfect past bij Mexico, op dit moment. Zo bekeken is het ook vast geen toeval dat Francis Alÿs’ laatste (fantastische) werk bestaat uit een lange serie van gefilmde kinderspelen. Al deze kunstenaars dansen aan de rand van de vulkaan – en het ziet er glorieus uit.

Juist dat spel, die vrijheid, is in deze tijd troostrijk: Orozco (en Alÿs) laat zien dat een (kunst)wereld, die het ongetwijfeld zwaar gaat krijgen met de aanstormende golf van conservatisme, niet moet schromen haar eigen plek in de maatschappij te claimen – als vrijplaats, als ademruimte. Kunst is de plek waar je kunt laten zien dat de geschiedenis geen grot is waarin je afdaalt om vervolgens langzaam te verdwalen en in het donker af te sterven, maar een lanceerplaats voor nieuwe ideeën en inzichten. Laat Orozco maar bouwen, misschien komt er een nieuwe Piramide uit.

De tentoonstelling van Gabriel Orozco in Museo Jumex in Mexico Stad loopt tot en met 3 augustus 2025


Schrijver Valentijn Hoogenkamp beklimt de Himalaya: ‘Bij Shiva’s tempel vraag ik om gezondheid’

Het mooiste wat ik ooit heb gezien: mensen die voor het eerst sneeuw zien. Abhishek, Latesh, Hemant, Roshan, Gokulraaj, Hasmukh, Harshita, Hiren, Jitendra, Kimaya, Manmeet, Nitesh, Nitu, Rakhi, Rakshith, Sanjeev, Tejal, Tharangani, Vaishu, Gokula Krishnan (Hulk), Shunmuga, Subbu, Vaishnavi, Tapan, Ranveer, Pawan, Randhir, Manish. Dit zijn de namen van de sterren met wie ik de Kedarkantha in het Himalayagebergte beklom.

Zaterdag 22 februari Autorit van Dehradun naar Kotgaon, 10-11 uur, 185 km

Met onze reisorganisatie Indiahikes heb ik afgesproken dat ik in de female slaapzaal zal slapen. Na de medische check-in en een maaltijd van dahl, chapati’s en rijst maken we kennis met onze gidsen: trekleader Ranveer en gidsen Randhir, Pawan en Manish. We worden gevraagd om onze intenties voor de trek te delen: uit je comfortzone komen, wordt genoemd, onze fitheid testen en voor het eerst sneeuw zien. De voertaal in de groep is Hindi, maar er wordt ook Engels en Tamil gesproken en Kannada, zoet als honing.

Tijdens deze reis hou ik een dagboek bij dat de Bezige Bij wil gaan publiceren als boek. In dit dagboek wissel ik impressies van mijn reis af met gedachten en gesprekken over sterfrituelen in verschillende culturen. Carl Jung zegt dat je vier soorten mensen hebt, en twee daarvan staan lijnrecht tegenover elkaar: diegenen die de hemel willen vinden en diegenen die vooral samen willen zijn op aarde (of in de hel). Ben ik meer zoals mijn moeder, die graag in haar eentje naar de hemel zocht, of zoals mijn vader, die boven alles samen wil zijn? Eigenlijk ga ik naar de Himalaya om te kijken of ik daar begraven wil worden.

Zondag 23 februariKamp Khujaai, 5 uur, 5,5 km

We worden ingehaald door ezeltjes met belletjes en gaan aan de bergkant lopen. Door het eikenbos slingert een stijgend pad omhoog. Mijn trekbuddie Hasmukh, wiens naam ‘lachend gezicht’ betekent, is 25 jaar getrouwd met Renu, die hij liefkozend Rain noemt. Omdat zijn vader eerst geloofde dat hun liefde een bevlieging was, hebben Hasmukh en Rain een jaar niet met elkaar gepraat, om te bewijzen dat hun liefde niet over zou gaan. Voor hun huwelijksjubileum stel ik voor dat hij haar een liefdesbrief schrijft en ik vertel hem wat ik over liefdesbrieven weet: dat je nooit een vrouw met fruit mag vergelijken en nooit een zin met ‘ik’ moet beginnen. In ruil hiervoor geeft Hasmukh mij beleggingstips.

We pauzeren op de besneeuwde Mohlani-weide en de eerste keer sneeuw is pure magie: er wordt voorzichtig aan gevoeld, mee gegooid en op gedanst. Vanaf de weide loopt een goudkleurige hond met ons mee, die ik Moppie noem en Hasmukh Theo. In Khujaai staan de gele koepeltentjes verspreid over de sneeuwhelling en bij de ingang van het kamp valt Haksmukh op zijn knieën om Moppie te knuffelen. ’s Avonds vertelt hij de groep dat ik in India ben om mijn boek Antiboy te presenteren. Uitgeverij Seagull Books heeft Antiboy in het Engels laten vertalen en me uitgenodigd voor optredens in Kolkata, Mumbai en Bengaluru. Hasmukh vraagt aan de groep of ze niet alleen de veiligheidsinstructies van de gidsen voor me willen vertalen in het Engels, maar ook de grapjes, zodat ik mee kan lachen. Als we later in onze slaapzakken liggen vraagt mijn tentgenoot Harshita of ik denk dat voor liefde veel moed nodig is.

Maandag 24 februari Bhoja Dhadi, 3,5 uur, 3,5 km

Aangekomen in kamp Bhoja Dhadi kiezen Harshita en ik een tent aan het randje van het plateau met uitzicht op de diepte waaruit we zijn opgeklommen. De volgende dag gaan we naar de piek van de Kedarkantha lopen, dus we zullen om 4.00 uur opstaan. We mogen onze tanden niet poetsen en onze gezichten niet wassen vanwege de kou en krijgen het advies om alvast in onze trekkleren te gaan slapen. Tijdens het eten vertelt Rakshith dat hij met zijn moeder samenwoont en bij de Shivatempel op de top een wens zal doen voor zijn dierbaren.

Gids Pawan en de hond Moppie.
Roshan met zijn zoon

Dinsdag 25 februariKedarkantha Summit, 7-8 uur, 9 km

In het donker gaan we 2 tot 3 uur klimmen om de top te bereiken. Raskshith heeft gezworen er als eerste te zijn, dus blijf ik vlak achter hem. Als we stil staan om te wachten op de anderen zing ik een paar zinnen: ‘raise a glass to freedom, something they can never take away,’ en Manish en Pawan, die geen Engels spreken, zingen de woorden mee. Zigzaggend klimmen we over de gladde, bevroren paden tussen rododendrons en na de boomgrens lopen we door Tiefschnee, waar je tot je middel in weg kunt zakken. De gidsen prikken met een bijl in de sneeuw om de diepte te bepalen. Door in de stappen van je voorganger te blijven lopen ontstaat er een pad.

De vorige groepen hebben vanwege het slechte weer van de afgelopen weken de top niet bereikt, maar wij halen het, allemaal. Gids Manish wijst de bergen aan die we vanaf hier kunnen zien: Mt Swargarohini, Mt Bandarpoonch en Mt Kalanag. Bij Shiva’s tempel vraag ik om gezondheid: voor mijn zus, voor de moeder van Jona, voor baby Yanice. Roshan komt naast me zitten en ik zeg dat ik het zo mooi vindt dat hij als vader deze tocht maakt met zijn volwassen zoons, hoe ze voor elkaar zorgen. Hij vertelt over zijn eigen vader Alexander, die is gestorven met zijn hoofd in Roshans schoot. Daarom heet zijn zoon Tapan Alexander.

Woensdag 26 februari Kotgaon 5 uur, 5,3 km

Tijdens het dalen kunnen we niet te lang stilstaan, want de verse sneeuw bedekt de voetstappen van onze gidsen en het pad bevriest. Dus ontwijken we gladde modderplassen en banen ons stap voor stap een weg omlaag door het bos, tot we ineens weer in het dorp lopen waar kinderen cricket spelen. We gaan in een grote kring zitten om elkaar te bedanken. Roshan zegt: „Go fast, go alone. Go far, go together.”

Donderdag 27 februariRit van Kotgaon naar Dehradun, 9-10 uur, 185 km

Manmeet, Nitu, Rakshith en ik besluiten na Dehradun door te reizen naar yogahoofstad Rishikesh. Tijdens de busrit krijgt iedereen weer bereik. Omdat het in Nederland vier en een half uur vroeger is, duurt het nog een paar uur voordat ik mijn vader eindelijk kan videobellen.

Vrijdag 28 februariRishikesh

In het hostel leert Rakshith ons dansen en Nitu en ik doen mee, terwijl Manmeet filmt. Door het raam is de heilige rivier Ganges zichtbaar. Later die dag zal ik me drie keer onderdompelen en de woorden herhalen die Nitu me heeft geleerd, Shiva bedanken voor het veilig volbrengen van onze tocht. Elk gebed is een liefdesbrief. Rakshith koopt een groene sjaal voor mijn zus.

Valentijn Hoogenkamp op de top.