De Tunesische regisseur Kaouther Ben Hania (1977) was meteen gefascineerd toen ze haar landgenoot Olfa Hamrouni in 2016 op de radio hoorde vertellen dat ze twee van haar vier dochters was kwijtgeraakt aan IS. „Mijn hoofd barstte uit elkaar van de vragen”, zegt ze eind februari op het International Film Festival Rotterdam (IFFR). „Ghofrane en Rahma waren nog maar jonge tieners toen ze in aanraking kwamen met IS, de sluier opnamen en van huis wegliepen. Later werden ze in Libië opgepakt, waar ze nu een gevangenisstraf uitzitten. Ghofrane samen met haar achtjarige dochter.”
Ben Hania’s fascinatie resulteerde in de shockerende docufictie Four Daughters. De film won bij de wereldpremière op Cannes de prijs voor Beste Documentaire en was op IFFR een van de publieksfavorieten. Ze moest al haar vooroordelen opzij zetten om de film te kunnen maken. Zeker nadat ze de twee vertrokken zussen uit de verhalen van hun jongere zussen Eya and Tayssir, leerde kennen als levenslustig en rebels.
Lees ook
dit interview met Kaouther Ben Hania uit 2021: ‘Zingeving vond je vroeger in moskee of kerk, nu in het museum’
„Het is zo contra-intuïtief. Voor mij is radicaliseren niet direct een vorm van vrijheid. En toch was dat voor hen deels wel zo: een vorm van verzet tegen hun dominante en soms ook gewoon incapabele moeder.”
Langzaam werd duidelijk dat moeder Olfa als jonge vrouw misbruikt is. Ze wilde haar dochters daarvoor behoeden door hen zeer strikt op te voeden.
Ben Hania: „Olfa beschrijft deze intergenerationele overdracht van patriarchaal geweld door vrouwen als een vloek. Toen we de film aan het maken waren zei de actrice die Olfa speelt: ‘Maar dit is wat we allemaal doen. We dragen aan onze dochters over wat we van onze moeders hebben geleerd, tot er een generatie komt die zegt dat het nu genoeg is.’ Dat was een grote doorbraak.”
Four Daughters is een innovatieve film, die interviews en echte scènes mixt met nagespeelde scènes. Vervolgens worden ze weer van commentaar voorzien door de hoofdpersonen. Ben Hania staat erom bekend met vorm te experimenteren. Het waargebeurde Beauty and the Dogs (2017) is een verkrachtingsdrama dat zich afspeelt in één nacht opgedeeld in negen tijdsblokken. De voor een Oscar genomineerde fictiefilm The Man Who Sold His Skin (2020) vertelt het verhaal van de vluchtelingencrisis via een Syrische man die een visum op zijn rug getatoeëerd krijgt en tentoongesteld wordt.
Verdrongen herinnering
Ben Hania zocht lang naar de juiste vorm om het verhaal van Four Daughters te vertellen, nadat ze in 2016 contact had opgenomen met de familie. Omdat de oudste zussen gevangen zaten, besloot ze hen te laten spelen door actrices. Van de moeder en andere zussen kregen de actrices te horen wat ze moesten doen en zeggen om het verleden te reconstrueren. „Het werkte soms bijna therapeutisch”, zegt ze. Regelmatig kwamen er verdrongen herinneringen los. „Ik koos voor deze vorm omdat ensceneringen van het verleden in documentaires bijna een cliché zijn geworden, en ik me afvroeg wat er zou gebeuren als je de toeschouwer op Brechtiaanse wijze voortdurend bij de les hield.”
Ben Hania doelt daarbij op films die de vierde wand doorbreken, en transparant zijn over hun eigen esthetische keuzes. In Four Daughters wordt het hele proces met acteurs voortdurend inzichtelijk gemaakt. Films die haar daarbij inspireerden waren onder andere Abbas Kiarostami’s klassieker Close-Up (1990), waarin de hoofdpersonen een versie van zichzelf spelen en The Act of Killing (2012) van Joshua Oppenheimer waarin hij sprak met de daders van de Indonesische massamoorden uit de jaren zestig.
Lees ook
Vluchteling wordt levend kunstwerk, over ‘The Man Who Sold His Skin’
„Four Daughters gaat behalve over de gebeurtenissen in deze familie, ook over de veranderingen in de Tunesische maatschappij, die nog niet klaar was voor echte vrijheid en democratie”, stelt Ben Hania. „Hij laat zien dat mensen altijd in een politieke context leven.”.
Trauma
Om de radicalisering van de jonge vrouwen te begrijpen moeten we volgens Ben Hania terug naar de Tunesische Revolutie van 2010, die ermee begon dat de werkeloze fruitverkoper Mohamed Bouazizi zich in brand stak als protest tegen bruut politiegeweld, en eindigde met het afzetten van de autocratische president Zine El Abidine Ben Ali.
Het was „leven in de tijd van de monsters”, citeert ze de Italiaanse Marxistische filosoof Antonio Gramsci. „De oude wereld is stervende, de nieuwe wereld moet nog worden geboren, en tussen die twee werelden gebeuren morbide dingen.” Dat ze daarmee ultra-reactionaire gewelddadige Islamitische religieuze groeperingen bedoelt, bevestigt ze met een knik. Ze is zowel uitgesproken als diplomatiek tegelijkertijd.
Inmiddels wonen Olfa en haar twee jongste dochters in Egypte. Nadat hun verhaal bekend was geworden werden ze in Tunesië achtervolgd door pers en publieke opinie.
„Daar gaat het ze naar omstandigheden goed. Alles waar Olfa haar dochters voor had willen beschermen werd nu op sociale media over hen uitgestort. Dat ze terroristen waren. Dat zij een slechte moeder was.” Behalve dat het een film over radicalisering en intergenerationeel trauma is, noemt ze Four Daughters daarom ook een coming of age-film: „Olfa heeft voor het eerst naar haar dochters geluisterd. Iedereen is een beetje wijzer geworden.”
