Anne-Liz Deba was veertien jaar oud toen ze leerde wat ‘pesten’ betekent. „Ik had nog nooit van dat woord gehoord”, vertelt de nu 22-jarige Deba in een café in het 20ste arrondissement van Parijs, de volksbuurt waar ze al haar hele leven woont. „Ik had geen idee wat het was dat me overkwam en waardoor ik me zo ellendig voelde.”
Ze leerde het woord van haar mentor, die Deba halverwege de tweede klas bij zich had geroepen omdat haar cijfers waren gekelderd. Ze vertelde wat ze sinds het begin van de middelbare school meemaakte. Dat een groep jongens – „de clowns van de klas” – haar uitscholden voor hoer en slet. Dat ze zeiden dat ze te dik was. Dat ze werd buitengesloten, geslagen, van de trap geduwd. Dat ze haar lieten struikelen en haar met de dood bedreigden. „Mijn mentor zei: ‘Anne-Liz, je wordt gepest’. Het was de eerste keer dat een volwassene een woord plakte op wat me overkwam. Toen besefte ik voor het eerst dat ik misschien niet het probleem was.”
Na dit gesprek stopte het pesten niet – hierover later meer – en de pesterijen lieten diepe sporen na in de jonge Française, die jaren kampte met gevoelens van eenzaamheid en depressieve en suïcidale gedachten. Voor dat lot wil Deba – een jonge vrouw met een brede lach en een passie voor handbal en schrijven – nu andere kinderen behoeden: sinds drie jaar is zij activist tegen pesten op school. Deze donderdag is ze een van de gezichten van de Nationale dag tegen pesten op school.
Lees ook
Islamitische scholieren in Frankrijk passen zich schoorvoetend aan op nieuw kledingverbod: ‘Ik ben hier om lessen te volgen’
School om te leren
Het thema is actueler dan ooit: Onderwijsminister Gabriel Attal heeft er een van zijn speerpunten van gemaakt, in reactie op een reeks zelfmoorden van gepeste jongeren die breed zijn uitgemeten in Franse media. Vorige winter pleegde de 13-jarige Lucas zelfmoord na jarenlange pesterijen over zijn homoseksualiteit. In de zomer maakte -Lindsay (13) een einde aan haar leven nadat ze een tijdlang online en offline was gepest. En afgelopen september pleegde Nicolas (15) zelfmoord toen het pesten ondanks vele noodkreten niet ophield.
Het is niet zo dat er op Franse scholen meer gepest wordt dan vroeger, zegt de in het onderwerp gespecialiseerde socioloog Johanna Dagorn van de Universiteit van Bordeaux. „Het aantal slachtoffers ligt altijd rond de 10 procent van de leerlingen – waarvan de helft ernstig wordt gepest”, zegt zij telefonisch. Ook zijn er geen aanwijzingen voor meer zelfmoorden onder kinderen die gepest worden. Het verschil zit hem volgens Dagorn in een kentering in het maatschappelijke debat. „Sinds een jaar of tien is er maatschappijbreed meer aandacht gekomen voor het welzijn van mensen. Er is meer aandacht voor geweld tegen vrouwen, voor discriminatie en racisme – en dus ook voor pesten.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107801071-73d56f.jpg|https://images.nrc.nl/Eivp40sXBPr0jAga4ZMjSDk2z0k=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107801071-73d56f.jpg|https://images.nrc.nl/aJ46gHOmO9Ad1fDGwrYOWHsZ-1c=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107801071-73d56f.jpg)
Hiermee komt een einde aan een lange periode van zwijgen. „Er is in Frankrijk decennialang nauwelijks gepraat over pesten op school”, aldus Dagorn. „Als er al over gepraat werd, werd het afgedaan als plagerijen.” Dit komt volgens haar doordat in het hiërarchische Franse schoolsysteem de focus van oudsher ligt op het behalen van resultaten: „leerlingen werden gezien als breinen, niet als kinderen.” De functieopvatting van docenten speelt hierbij een rol. „In Frankrijk maken we onderscheid tussen leren en opvoeden. Franse leraren vinden dat hun rol onderwijzen is, níet opvoeden. Terwijl in de meeste Angelsaksische landen, in Duitsland en Scandinavië leraren beide taken op zich nemen.”
Boven het maaiveld
Deze kenmerken van het Franse schoolsysteem zijn te herkennen in het verhaal van Anne-Liz Deba. Voor haar begon het pesten na een maand op de middelbare school, vertelt ze in het Parijse café. De toen twaalfjarige Deba bleek boven het maaiveld uit te steken – vaak het geval bij slachtoffers van pesten. „Mijn collège staat al generaties bekend om zijn slechte reputatie omdat leerlingen er weinig uitvoeren. En ik haalde als één van de weinigen uit mijn klas wél hoge cijfers.”
Een jaar lang werd Deba mondeling en via briefjes uitgescholden. Toen ze dat na een jaar aan haar moeder vertelde, stapte die naar de school. „Maar de schoolleiding zei haar: dat zijn kinderspelletjes, dat stopt vanzelf.” Dus het pesten ging door. Sterker: na de zomervakantie kwam het erger terug. „Vooral bij het vak techniek, daar was een docent die alles toeliet, geen enkele controle had.” Deba werd vanaf dat moment ook fysiek belaagd. Toen een klasgenoot het voor haar opnam, werd ook hij geslagen. „Daarna durfde niemand meer in te grijpen.”
Opnieuw ging Deba naar de schoolleiding. „Ik zei tegen een toezichthoudster dat ik in elkaar werd geslagen, en zei zij: ‘dat zijn jongensstreken. Ze zijn verliefd op je.’” Het maakte dat Deba het gevoel kreeg dat ze er alleen voorstond. „Elke keer dat ik erover praatte, werd er niet geluisterd. Toen besloot ik er niet meer over te praten.” Het pesten had er al toe geleid dat Deba zichzelf uithongerde en depressief was. Na het gesprek met de toezichthoudster, begon ze zichzelf te verminken. „Dan had ik tijdelijk maar op één plek pijn.”
Ook op het gebied van schoolprestaties stortte ze in – de reden dat haar mentor haar halverwege het tweede jaar bij zich riep. Ze voelde zich voor het eerst gehoord, maar in de praktijk veranderde er weinig. „Mijn aanvragen om naar een andere klas of school te gaan, werden afgewezen”, vertelt ze. „Ze zeiden: ‘als jij weg gaat, zullen onze gemiddelde cijfers dalen en dat willen we niet’.”
Lees ook
Is pesten zo erg, dat ’t strafbaar moet worden?
Regering neemt maatregelen
Sinds drie jaar deelt Deba haar ervaringen in Franse media, net als andere oud-slachtoffers. Zelfs minister Attal deelde vorige week in een televisieinterview hoe hij is gepest met zijn homoseksualiteit. Het toont dat er bewustwording is over de ernst van het probleem. En de regering reageert: in maart 2022 werd een wet ingevoerd die pesten op school strafbaar stelt – daders kunnen tot tien jaar celstraf krijgen. Ook vaardigde Attal afgelopen zomer een decreet uit dat het mogelijk maakt om kinderen die pesten van school te sturen. Eerder deze week kondigde de minister aan dat het makkelijker moet worden voor scholen om sancties op te leggen.
„De minister zet vooral in op straffen”, ziet Dagorn. Hiermee reageert hij volgens haar op wensen van ouders. „Dit soort strengheid, deze actie-reactie, dat stelt gerust: ze zien dat een vreselijke gebeurtenis niet onbestraft blijft.”
Maar de vraag is of het de beste aanpak is. „Alle meta-analyses laten zien dat preventie vooropgesteld moet worden”, zegt Dagorn. „Kinderen moet worden geleerd wat voor gevolgen hun gedragingen hebben – ook al is het als grapje bedoeld. Hen moet uitgelegd worden wat respect betekent, wat empathie inhoudt.” Ook moet de hele ‘educatieve gemeenschap’ betrokken worden. „Leraren en andere medewerkers en ouders moeten ook de kleinste signalen van pestgedrag leren herkennen.”
Enkel pestende kinderen straffen of van school sturen, werkt op de lange termijn niet. „Uit onderzoek blijkt dat een van de belangrijkste voorspellers voor pestgedrag de sfeer op school is. Als in een schoolgebouw een sfeer heerst waarin geweld wordt gedoogd, kun je een pester wel van school halen – maar zal het gedrag waarschijnlijk terugkeren.” Bovendien komt pestgedrag ergens vandaan – denk aan gewelddadige of veeleisende ouders – en dat probleem lost zich niet op door de pester weg te sturen.
Minister Attal doet wel wat aan preventie. Zo wil hij naar Deens voorbeeld empathie-lessen invoeren. En er komt een platform voor ouders om over pesten op school te praten. Maar socioloog Dagorn blijft kritisch. „De vraag is of empathielessen hetzelfde effect hebben op een verticale Franse school als op een Deense school waar meer aandacht is voor het welzijn van kinderen.”
Over de nieuwe wet die pesten strafbaar stelt, is ze wel voorzichtig positief, mits die goed ingebed wordt: „die zet het slachtoffer centraal en stelt een norm”. Het is echter nog maar de vraag of het juridisch haalbaar is om pesters te veroordelen. Deze week nog werden de vier kinderen die werden vervolgd voor het pesten van Lucas vrijgesproken omdat er geen directe link met zijn dood kon worden vastgesteld – het was de eerste rechtszaak onder de nieuwe wet.
Anne-Liz Deba is blij met de maatregelen die de regering treft, maar ze vindt net als Dagorn dat er te weinig aandacht is voor preventie. „Pesten op school is een volwassenenprobleem”, verzucht ze. „Beleidsmakers proberen met de blik van een volwassene te kijken naar een probleem van kinderen. En volwassenen neigen gauw naar straffen, terwijl kinderen nog opgevoed kunnen worden.”
Lees ook
Mijn 31-jarige dochter heeft er nog steeds last van dat ze gepest is in haar jeugd. Hoe help ik haar?
Gewelddadig dieptepunt
Bij haarzelf bereikte het pesten in de herfst van 2014 een dramatisch dieptepunt. „Op 23 september 2014 kwam ik er na school achter dat ik mijn portemonnee en mobiel niet meer had. Dus ik ging terug naar school om de leiding op de hoogte te stellen.” Toen ze weer vertrok, bleek dat ze in de val was gelokt. „De groep jongens die me pestten en wat vrienden van hen – in totaal zo’n vijftien mensen – stonden me op te wachten. Ze hadden twee flessen benzine bij zich.” Een van de jongens stapte uit de groep, vertelt Deba – haar grote glimlach is heel ver weg – en gooide een van die flessen over haar heen. „Ik was nat van de brandstof en toen dreigde een ander om me aan te steken met zijn aansteker. Hij was zo dichtbij dat ik de warmte van het vuur voelde – terwijl de anderen riepen: steek haar aan, steek haar aan!”
Deba stond als verstijfd tegenover haar belagers, die vervolgens in lachen uitbarstten. „Toen wist ik: dit is mijn kans om weg te komen. Ik ben rennend naar huis gegaan.” Nadat deze agressie bij de school bekend werd, werden de belagers van Deba van school gestuurd. Een daaropvolgende rechtszaak leidde nergens toe – de leerlingen waren te jong om vervolgd te worden.
Terugkijkend ziet Deba hoe haar docenten en de schoolleiding – die niet hebben gereageerd op vragen van NRC – haar verhaal niet serieus namen, de ernst van de situatie verkeerd inschatten. Hoe een onveilig schoolklimaat ruimte gaf aan het geweld. En vooral: hoe preventie haar had kunnen helpen. Daarom zet ze zich daar nu voor in. Tijdens schoolbezoeken hamert ze op het belang van een gezond schoolklimaat, leert ze ouders en docenten wat de eerste signalen van pesten zijn. Via Instagram en TikTok probeert ze jonge slachtoffers duidelijk te maken dat het niet hun schuld is als ze gepest worden, deelt ze advies en noodnummers.
Deze donderdag zal ze haar verhaal vertellen op FranceInfo – een van de grootste radiozenders van Frankrijk en doet ze met first lady Brigitte Macron en minister Attal een schoolbezoek om aandacht te vragen voor pesten. En binnenkort gaat ze naar Spanje om op Franse scholen daar haar verhaal te doen. Eindelijk wordt er naar haar geluisterd.
