In mei 2014, vlak voor de Europese verkiezingen, staat Geert Wilders op het plein voor het Europees Parlement in Brussel. Daar zet hij voor het oog van een verzameling cameraploegen zijn schaar in de Europese vlag. Hij knipt een rondje om één van de twaalf sterren, toont het stuk stof aan de pers en kondigt aan dat hij de ster ‘teruggeeft’ aan Nederland. De actie is een symbool voor zijn verlangen om met Nederland uit de Europese Unie te stappen, zegt hij. De sterren op de vlag staan weliswaar niet voor landen, maar dat doet de symboliek van de actie niet teniet.
Ruim tien jaar later, vanaf oktober 2024, demonstreren duizenden Georgiërs tégen de pro-Russische regeringspartij Georgische Droom en vóór toetreding tot de EU. De blauwe Europese vlag met zijn gele sterren wappert bij hun demonstraties als soort wapenschild tegen de waterkanonnen. Ook in Oekraïne is de vlag afgelopen jaren vaak symbool voor onafhankelijkheid van Rusland geweest.
De omgang met de vlag, die in 2025 zeventig jaar bestaat, toont hoe één Europees symbool verschillende betekenissen kan krijgen: voor sommige Europeanen is het een symbool van vrijheid, voor anderen eerder symbool van regels, bureaucratie, of gewoon het merk dat ze tegenkomen op het informatiebord bij een goed onderhouden natuurpark.
En dat beeld kan in het jubileumjaar van de vlag zomaar weer veranderen. De helft van de Nederlanders blijkt op dit moment voorstander te zijn van een Europees leger, nu de EU afscheid moet nemen van de VS als betrouwbare bondgenoot. Al zal er niet snel onder de Europese vlag worden gevochten, het roept wel de vraag op welke betekenis de Europese vlag nu gaat krijgen. Waar komt het ontwerp van de vlag vandaan, en wat betekent hij in de nieuwe politieke werkelijkheid van Europa?
Foto Martijn Beekman, Foto AFP
Europese blauwen
Op het hoogtepunt van de kredietcrisis studeerde kunstenaar Remco Torenbosch (1982) af aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam. Korte tijd later begon hij een onderzoeksproject naar de Europese vlag, beeldmerk van de eurocrisis. Het was een tijd waarin Europese leiders en ministers van financiën avond aan avond op het journaal verschenen met de blauw-met-gele-sterrenvlag achter zich. Het ‘in verscheidenheid herenigd’ blijven, waar de EU zich op voorstaat, was moeilijker dan ooit. En zoals altijd bij crises, moest de unie zich opnieuw uitvinden.
Ondanks de verdeeldheid in de Europese Unie ziet Torenbosch nu, met „Trump 2.0” ook verbroedering in Europa, zegt hij aan de telefoon vanuit Zwitserland. „En dat moet ook wel. Nu Trump zich meer aan de zijde van Poetin dan Europa schaart.” De wens om sterren uit de vlag knippen, zoals Wilders in 2014 deed, lijkt af te nemen.
Voor EU (2011-heden), dat in 2013 genomineerd werd voor de Prix de Rome, vroeg Torenbosch uit elk van de toen nog 28 Europese lidstaten een vlag. Althans: het blauw van de vlag. Het project diende als verkenning van de Europese textielindustrie die ooit floreerde, maar die met het stijgen van de Europese lonen en Europees reguleren van de arbeidsmarkt verhuisde naar lagelonenlanden. Torenbosch, die eerder exposeerde in onder andere het Stedelijk Museum Amsterdam, Kunsthalle Wien en Kunsthaus Zürich, doet in zijn werk onderzoek naar sociaaleconomische en politieke structuren.
De wens om sterren uit de vlag knippen, zoals Wilders in 2014 deed, lijkt af te nemen
De tint Europees blauw is vastgelegd: reflex blue, een mix van cyaan en magenta die iets donkerder en doffer is dan het beroemde ‘International Klein Blue’ dat schilder Yves Klein in 1961 patenteerde.
Digitaal is het Europees blauw niet moeilijk te produceren, zegt Torenbosch. Maar de weverijen in de 28 verschillende lidstaten hebben elk een andere productieproces, en daarmee elk nèt een andere interpretatie van Europees blauw. „De ene is wat groener, andere blauwer.”
Torenbosch ziet de verzameling aan Europese blauwen als een „belichaming van de EU. Je hebt met z’n allen een overeenkomst getekend, en iedereen interpreteert het vervolgens op zijn eigen manier.” Dat is ook, zegt Torenbosch, de enige werkbare manier om die Europese samenwerking uit te voeren. Al werd zijn project, ironisch genoeg, ook een bureaucratische oefening. Torenbosch begon zijn zoektocht naar weverijen in de meeste gevallen bij ambassades. De zoektocht was stroperig, communicatie soms moeizaam.
Het merk ‘Europa’
De Europese vlag is ooit door ambtenaren ontworpen. Arsène Heitz (1908-1989) en Paul Lévy (1910-2002) worden gezien als de makers van de vlag, symbool van de in 1949 opgerichte Raad van Europa. Heitz was beambte bij de postkamer van de raad, Paul Lévy directeur van de pers- en informatiedienst van de raad. Hij overzag het project vlag. „Als Europa zich morgen zal verenigen, heeft het een symbool nodig”, schreef Levy in 1950. „Een symbool waar haar aanhangers zich achter kunnen scharen.” De vlag moest simpel zijn, striking, nieuw, harmonieus. De veertien landen die bij de Raad waren aangesloten namen de vlag zeventig jaar geleden aan, in 1955. De vlag werd dertig jaar later overgenomen door de Europese Gemeenschap en vanaf 1993 (oprichting) door de Europese Unie gebruikt.
Er bestonden voor 1955 al wel Europese symbolen. In het Huis van de Europese geschiedenis in Brussel is een boek tentoongesteld met een voorwoord van Winston Churchill en Paul Henri Spaak, met op de cover een vlag van de Europese beweging: een groene E waar een witte U in grijpt. Die vlag werd niet overgenomen door de raad van Europa, vanwege een gebrek aan emotionele uitstraling.
Ingezonden ontwerpen voor de Europese vlag
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26162545/web-2702CULeuvlag9.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26162544/web-2702CULeuvlag5.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26162548/web-2702CULeuvlag11.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26162542/web-2702CULeuvlag4.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26162546/web-2702CULeuvlag10.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26162549/web-2702CULeuvlag12.jpg)
Aan de keuze voor de vlag was onder andere een ontwerpwedstrijd vooraf gegaan. De meer dan 150 ingezonden vlaggen zijn opgenomen in het drietalige boekje Rejected designs for the European Flag (2020) en voorzien van een voorwoord van uitgever Jonas von Lenthe van Wirklichkeit Books. Het zijn kleurpotloodtekeningen, soms aandoenlijk knullig, collages, geschilderde ontwerpen. De ingezonden vlaggen kwamen van „over de hele wereld”, schrijft Von Lenthe, maar vooral van mannen uit West-Duitsland en Frankrijk.
In de basis droegen alle ontwerpen het idee uit dat de Europese eenheid het model voor de toekomst was, maar over hoe dat idee gesymboliseerd moest worden, verschilden de inzichten. De behoefte aan een verenigd Europa kwam voort uit verschillende bronnen, schrijft Von Lenthe, en speelde net zozeer bij socialistische verzetsbewegingen als bij conservatieve eurocentrische kringen. De gezamenlijke overtuiging: de Europese natiestaten kunnen alleen onder controle worden gehouden in een unie. Met het invoeren van de vlag werd, aldus Von Lenthe, van ‘Europa’ een merk gemaakt, een begin van een overtuigingscampagne die nog altijd loopt.
Cirkel van twaalf
Het blauw van de Europese vlag lijkt voort te borduren op het blauw van de vlag die de pan-Europese beweging sinds de vroege jaren twintig voerde. De cirkel van twaalf sterren „representeert het Europese volk”, een volk in eenheid en harmonie, aldus de raad. Twaalf, legt Lévy uit in een interview, is het perfecte getal: twaalf maanden, twaalf uren op de klok, twaalf sterrenbeelden, twaalf apostelen, twaalf werken van Herakles.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26155934/data128618282-ecaa7d.jpg)
De twaalf gele sterren verwijzen niet naar een aantal lidstaten, zoals de sterren in de Amerikaanse vlag dat doen. Arsene Heitz verklaarde in een interview in 1989 dat hij geïnspireerd was door de ‘miraculeuze medaille’, een verbeeltenis van de Maria-verschijningen in Rue du Bac in Parijs waarop Maria is omgeven door twaalf sterren. Dat beeldmotief is ontleend aan het Nieuwe Testament, waarin Maria verschijnt met een ‘krans van twaalf sterren’ op haar hoofd. Europese woordvoerders hebben deze lezing nooit bevestigd.
Een deel van de aantrekkingskracht van de sterren als vlaggenmerk, leek ook van de Verenigde Staten te komen. Die vlag is in moderne Amerikaanse kunst een hardnekkig beeldmotief. In het MoMA in New York hangt Flag (1954-55), een schilderij van Jasper Johns (1930). Vlak nadat de Amerikaanse kunstenaar uit het leger kwam, schilderde hij de Amerikaanse vlag op een collage van kranten. Het is een standaardwerk geworden, opgenomen in de kunsthistorische studieboeken. De Stars and Stripes komt ook in andere werken veel terug: Robert Rauschenberg verwerkte het, net als bijvoorbeeld Sean Scully, Claes Oldenburg, Faith Ringgold, Keith Haring, Barbara Kruger – al gebruiken veel van die kunstenaars de herkenbare beeldtaal van de Amerikaanse vlag vaak juist om de staat van het land te bekritiseren.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26164358/web-2702CULeuvlag14-1.jpg)
Open vraag
De Europese vlag is veel minder aanwezig als beeldmotief in moderne kunst. Die vlag is ook veel nieuwer dan de Amerikaanse (1955 tegenover 1766), en niet zo verwoven met het dagelijks leven van Europeanen als de Amerikaanse vlag dat is voor Amerikanen. Na het Brexitreferendum is de vlag door kunstenaar Banksy wel ingezet in een schildering op een muur in Dover. Een metaalwerker staat op een ladder, hij beitelt één van de sterren van de vlag weg. Met zijn hamer slaat hij barsten in het strakke aangezicht van de vlag.
Rond diezelfde tijd begon ook de Nederlandse politiek juist meer waarde te hechten aan de nationale, Nederlandse vlag. Historicus Joost Rosendaal (Radboud Universiteit) opperde in NRC dat dit deels voortkwam uit de steeds grotere rol van de Europese Unie. Alle partijen waren in 2017 vóór, behalve de Partij voor de Dieren: de Nederlandse vlag werd opgehangen in de Tweede Kamer, op initiatief van de SGP en de PVV. De vlag, zo was de redenering, is een „mooi en duidelijk symbool voor de natie”. Het besluit viel samen met een verkiezingscampagne voor het parlement, waarin de ‘Nederlandse identiteit’ een groot vraagstuk was. „De Nederlandse vlag in het parlement is hiervan het natuurlijke vervolg. Alleen… diezelfde Nederlandse vlag staat voor zowat alle partijen symbool voor een ander Nederland”, schreef Bas Heijne in NRC. „Als de vlag in het parlement iets symboliseert, is het de verdeeldheid van de natie.” Prima, die vlag, maar dan wel als „open vraag, uitnodiging tot debat”.
De „open vraag” die de Nederlandse vlag stelt, klinkt nu ook uit de Europese vlag – die niet in de Tweede Kamer hangt. „De Europese vlag is een sterk maar ook maar ook een ambigu symbool”, zegt Remco Torenbosch. Voor Nederlanders, Georgiërs of Duitsers, heeft hij steeds een andere betekenis. Maar de Europese vlag kán volgens hem wel bijdragen aan een gevoel van verbondenheid onder de Europese lidstaten. Misschien is een herinterpretatie nodig, oppert hij. De reden dat hij in zijn installatie van Europese blauwen heeft gekozen voor alleen de kleur in plaats van óók de gele sterren, is om de vlag „te ontdoen van haar christelijke oorsprong en symboliek”. Dan blijft over: „Een monochroom, een blue screen, een vlak om stuk stof waarop iedereen zijn of haar ideeën kan projecteren. Iets wat de EU altijd probeert uit te dragen: „In verscheidenheid verenigd.”
Misschien, zegt Torenbosch, is een „blauw projectiescherm” als symbool van de EU nog niet zo’n slecht idee.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/26163926/Flag_of_Europe.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128579353-89459b.jpg|https://images.nrc.nl/pNVU_AoNzRxZK64XK9u_IayuxqE=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128579353-89459b.jpg|https://images.nrc.nl/9Z5injSkzcwbIsPl9m97tsjPSqs=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128579353-89459b.jpg)
