N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Fotoserie Toen fotograaf Peggy van Mosselaar merkte dat haar moeder dementie kreeg, besloot ze haar te portretteren en de gaten in haar geheugen te vullen met beelden.
Fientje Ida Wenzel had nog één wens. Ze wilde haar jeugdvriendin Twjie Tjen graag nog eens terugzien, het meisje met wie ze vroeger op Java opgroeide, waarmee ze naar school ging, spijbelde, op haar kamer luisterde naar ‘Blueberry Hill’ van Fats Domino. En dus spoorde haar dochter, fotograaf Peggy van Mosselaar, Twjie Tjen op via Facebook en boekte een vliegtuig naar Surabaya, waar haar moeder Fientje, 82 jaar oud en dement, haar oude hartsvriendin een laatste keer in de armen kon sluiten.
„Dat werd een emotioneel weerzien”, vertelt Peggy van Mosselaar (59). „Het was 65 jaar geleden dat ze afscheid van elkaar hadden genomen.” Samen met Twjie Tjen bezochten ze hun oude school. De huizen waar ze opgroeiden waren er niet meer. De natuur, de bomen, de hele omgeving – alles was veranderd. En toch ook weer niet; haar moeder herkende de geuren van het land. De geluiden; het zingen van de rijstvogels en het krijsen van de kaketoes. „‘Hé, dat hadden we ook in Surabaya’, zei ze. ‘Mam, we zíjn in Surabaya’, zei ik. Mijn moeder was soms zo in de war, dan wist ze niet meer waar ze was en wilde ze naar huis. Maar een uur later was ze weer vergeten dat ze dat wilde. Het waren heftige en intense weken. Toch heeft ze later gezegd: het was de reis van mijn leven.”
Fien en Twjie Foto Peggy van Mosselaar
Een lokaal in de oude school van Fien en Twjie Foto Peggy van Mosselaar
Fien met Twjie in Surubaya toen ze nog op school zaten
Stralende bruid
Toen Peggy van Mosselaar in 2015 merkte dat het geheugen van haar moeder achteruitging, besloot ze haar wekelijks te portretteren, om vast te leggen wat dementie met haar moeder deed. Ze zoomde in op haar broze, oude huid, de gesloten ogen, de kromgetrokken handen. Daar staat Fientje, op haar blote voeten, ietwat verloren in de studio, haar wollen vest heeft ze achterstevoren aangetrokken.
In het boek Tali Pusat (navelstreng) wisselt Van Mosselaar de studioportretten af met oude familiefoto’s en historisch materiaal – een vergeelde klassenfoto; de boot waarmee Fientje in 1956 als negentienjarige vanuit voormalig Nederlands-Indië naar Nederland kwam; een stralende bruid als ze in 1961 trouwt met de Nederlandse Arie van Mosselaar.
Foto’s Peggy van Mosselaar
De foto’s die Van Mosselaar op Java maakte, geven vooral de sfeer in Fientjes hoofd weer: een mistig landschap, bomen die net onscherp zijn, een beslagen ruit. „Die dubbele rol, dochter-van en fotograaf, was soms best lastig. Soms is het zo schrijnend, maar dan moet je als fotograaf toch een stapje terugzetten en bedenken: hoe breng ik dit idee, iemand die langzaam aan het verdwijnen is, in beeld? Ik besloot niet mijn moeder in uiterste vertwijfeling of paniek te fotograferen, dat vind ik niet respectvol, maar koos voor een meer poëtische benadering.”
Foto Peggy van Mosselaar
Indische roots
Daarnaast zijn in Tali Pusat ook collages te zien, die Van Mosselaar samen met haar moeder maakte: „Zij verbeelden het confabuleren van mijn moeder. Het hele verhaal is er niet meer in haar hoofd en wordt aangevuld met fantasie. Ze kon op een gegeven moment geen woorden meer vinden voor wat ze dacht of voelde, maar wonderbaarlijk genoeg wist ze via beelden – we bladerden door tijdschriften en scheurden daar plaatjes uit – soms heel helder te communiceren.” Dan wees ze naar een foto van wolken en zei: dit is de mist in mijn hoofd, en die trekt maar niet weg. Een plaatje van rotsen: zo puntig en scherp dat ze pijn doen in mijn hersens. Een vogel: die pikt alles leeg daarboven.
Met Tali Pusat maakte Van Mosselaar niet alleen een portret van haar moeder en wat dementie met haar deed (haar moeder overleed in 2021, ze werd 84), het was ook een onderzoek naar haar eigen Indische roots. „Mijn moeder praatte nauwelijks over haar afkomst. Ze vond: ik ben nu in Nederland en ik ga er hier het beste van maken. Het heeft geen zin terug te kijken. Maar door die reizen naar Indonesië [ze ging meerdere keren, ook zonder haar moeder] merkte ik hoezeer ik me aangetrokken voel tot de cultuur daar. En dat ik me soms meer ‘Indisch’ gedraag dan ik eigenlijk zelf doorhad – denk aan het befaamde ‘Indisch Zwijgen’. Ik ben veel meer geïnteresseerd geraakt in mijn afkomst. Daar ga ik in mijn volgende fotoproject mee aan de slag.”
Foto Peggy van Mosselaar
Foto’s Peggy van Mosselaar
De boot waarmee Fientje in 1956 als negentienjarige vanuit voormalig Nederlands-Indië naar Nederland kwam
Meteen even de spierballen laten rollen. De eerste foto die de fonkelnieuwe telescoop van het Vera C. Rubin-observatorium in Chili deze week presenteerde knalt meteen: een gigantische roze gaswolk op duizenden lichtjaren afstand in het sterrenbeeld Weegschaal. Het beeld is samengesteld uit 678 afzonderlijke opnames. Door het combineren van foto’s komen details in beeld die voorheen vaag of onzichtbaar waren.
Zo is te zien dat de Trifid-nevel (de kleine roze vlek rechtsboven in beeld) bestaat uit een roze gasnevel omgeven door een blauwe reflectienevel waar ook donkere aders van stof doorheen lopen. Hier vormen zich nieuwe sterren die daarbij materiaal en intense straling uitstoten.
Het eerste beeld van de nieuwe telescoop van het Vera C. Rubin-observatorium.
Video NSF-DOE Vera C. Rubin Observatory
De foto hieronder laat een klein stukje van het Virgocluster zien, een gebied in het sterrenbeeld Maagd waar duizenden sterrenstelsels bij elkaar staan. Maar ook dichterbij ziet de telescoop veel. In krap tien uur observatietijd registreerde hij al liefst 2.104 nooit eerder ontdekte asteroïden in ons zonnestelsel.
Een klein stukje van het Virgocluster.
Foto NSF-DOE Vera C. Rubin Observatory
Het observatorium is gebouwd op de top van de Cerro Pachón, een afgelegen berg in het midden van Chili. Het is er behalve hoog (2.715 meter) ook droog (gemiddelde luchtvochtigheid tussen de 5 en 20 procent) – ideaal voor sterrenkijken.
Een timelapse van de telescoop op de avond van 15 april 2025.
Video RubinObs/NSF/DOE/NOIRLab/SLAC/AURA/H. Stockebrand
De 189 chips (charge-coupled devices) van de telescoop die het licht opvangen en verwerken.
Foto Jacqueline Orrell/SLAC National
De telescoop is uitgerust met de grootste lens ter wereld (1,57 meter doorsnede) en bevat tevens de grootste digitale camera op aarde, met het formaat van een kleine auto en een gewicht van 2.800 kilo.
De komende tien jaar maakt de kijker iedere nacht opnamen voor een ambitieus project: de Legacy Survey of Space and Time. Astronomen kijken ernaar uit dat er zo geen enkele minieme verandering aan de sterrenhemel van het zuidelijk halfrond aan de aandacht zal ontsnappen. Dat zal waarschijnlijk leiden tot nieuwe ontdekkingen.
Hij komt net van het land, waar hij zijn moeder helpt met het oogsten van knoflookstengels, en neemt even pauze voor een videogesprek over zijn kunst. Fotograaf Lucas Foglia (42) was onlangs in Nederland voor de opening van zijn tentoonstelling in Fotomuseum Den Haag, en is nu een paar dagen op bezoek op de boerderij van zijn ouders op Long Island in de staat New York.
Gerard, medewerker van het Institut Botànic de Barcelona en een van de oprichters van het Worldwide Painted Lady Migration Project, op zoek naar distelvlinders. Spanje Painted Lady Butterflies, Institut Botànic de Barcelona, Spain, 2021.
Foto Lucas Foglia
In hun werkkamer, met uitzicht op oude bomen en akkers, vertelt Foglia over zijn afkomst: „Mijn vader is boer en milieuactivist, mijn moeder folklorist en verhalenverteller. En ik maak fotografische verhalen over onze relatie met de natuur, een mix van beide ouders dus. Toen ik opgroeide was alles om ons heen landelijk. Toen kwam er bebouwing, een nieuwe buitenwijk voor mensen die naar Manhattan forenzen, zo’n vijftig kilometer verderop. Veel van mijn werk gaat over hoe we een verbinding met de natuur kunnen behouden in de context van al die veranderingen.”
Parsa en Arda op de Polarhagen boerderij, Noorwegen 2023. Vlinders trekken steeds noordelijker.
Distelvlinder op een Buddleja (vlinderstruik). Verenigd Koninkrijk, 2021.
Foto’s Lucas Foglia
Foglia maakte eerder onder andere series over Amerikanen die ‘off grid’ leven (A Natural Order, 2012) en onze behoefte aan wilde plekken (Human Nature, 2017). Voor Vlindervlucht (Constant Bloom), nu te zien in Den Haag, reisde Foglia de afgelopen vier jaar door zeventien landen om de trek van de distelvlinder vast te leggen. Hij werkte nauw samen met onderzoekers van het Worldwide Painted Lady Migration Project, dat in 2024 na decennialange research de migratie in kaart wist te brengen.
Elk jaar reist de distelvlinder tussen Afrika, het Midden-Oosten en Europa, zo’n 15.000 kilometer – de langste vlindermigratie ter wereld. De trekcyclus wordt uitgevoerd door zo’n tien generaties vlinders; elke distelvlinder leeft zo’n vijf weken en vliegt tot wel 4.000 kilometer, voordat de zwartoranje vleugels verbleken of scheuren. Tijdens haar leven kan een vrouwtjesvlinder zo’n 500 eitjes leggen. Die vlinders zetten vervolgens weer dezelfde trekroute voort – soms moeten ze hun koers aanpassen door droogte en veranderende temperaturen. „Ze voeden zich met nectar, ze zijn afhankelijk van bloemen en bloesems. Wanneer en waar die bloei plaatsvindt, is aan het veranderen”, zegt Foglia.
Dam bij de Grimselsee, met gletsjersmeltwater, Zwitserland, 2022.
Het huis van Mohamed, Marokko 2022.
Zijn foto’s tonen het dagelijks leven op de plekken waar hij kwam, de impact van klimaatverandering en ook de reis van vluchtelingen uit Afrika en het Midden-Oosten, die vergelijkbare routes naar Europa volgen – drie tieners die in Tunesië verlangend uitkijken over de Middellandse Zee, Frank die net is aangekomen op Lampedusa, Ousmane die kersen plukt in Spanje. „Vlinders trekken omdat ze moeten, om te kunnen overleven. Dat zag ik ook bij mensen. Waar vlinders vrij door de lucht bewegen, stuiten mensen op muren en grenzen. Vlinders verleggen soms hun routes omdat omstandigheden veranderen, mensen doen dat ook. Toen de landgrens tussen Griekenland en Turkije gesloten werd, zochten mensen een uitweg over zee.”
Voor de serie maakte Foglia meerdere portretten van ouders en kinderen. Van Parsa en zijn dochter Arda op een biologische boerderij in Noorwegen, Nana met haar dochtertje Adama in Mali, Souhila and Eliana bij de Dode Zee in Palestina. „Die vlindertrek gaat voort van generatie op generatie. Als zij nectar drinken, nemen ze weer stuifmeel mee, dat ze vervolgens op andere bloemen achterlaten. Het is essentieel voor het voortbestaan van veel plantensoorten. Het ecosysteem is verbonden via de Middellandse Zee. Mensen zijn ook sterk met elkaar verbonden, van generatie op generatie, en door migratie over grenzen heen. Die onderlinge verbondenheid wil ik in die portretten laten zien, op een genuanceerde en esthetische manier.”
Een distelvinder zit op de melkkruik van Naitoti, Kenia, 2021
Gerard houdt een distelvlinder vast, Spanje, 2021.
Foto’s LUcas Foglia
Met deze thema’s door elkaar geweven is Vlindervlucht tegelijk zwaar en licht, droevig en hoopvol. De enorme overlevinsgsdrang van een fragiel diertje dat als een veertje over continenten zweeft, ons dagelijks leven, de migranten die huis en haard achterlaten en soms daarbij overlijden, de veranderende natuur. „Maar ik wil geen politiek manifest maken”, benadrukt Foglia. „We leven in een tijd waarin zoveel dingen zo heftig gepolitiseerd en gepolariseerd zijn. Ik wil humaniseren, empathie tonen. Iets maken dat mooi is, maar dat ook betrekking heeft op grote wereldproblemen en oplossingen daarvoor. Én dat tegelijkertijd ruimte laat voor mensen om te denken en te voelen, zonder hen te vertellen wát ze moeten denken en voelen.”
Geprepareerde distelvlinders van het Senckenberg Deutsches Entomologisches Institut, 2022.
Fotograaf Mona van den Berg herkent de blik van de Oekraïense Ljoedmila, vertelt ze. Ljoedmilla staat op de foto bij een tank, op een andere foto bij de Oekraïense vlag, en in haar blik ziet Van den Berg niet zozeer pijn, maar onverzettelijkheid; het niet buigen bij tegenslagen. Verlangen naar erkenning van wat haar is aangedaan – Ljoedmila werd verkracht door Russische militairen.
Ze wil dat de daders worden gestraft voor hun oorlogsmisdrijf. Want dat zou helpen bij de verwerking van haar trauma, weet Van den Berg uit eigen ervaring.
Zij werd zelf in Nederland verkracht toen ze 22 was. Van den Berg (57) kreeg gerechtigheid, de dader werd bestraft. De Oekraïense vrouwen die ze fotografeerde, wachten daarop.
Ljoedmila (62) werd drie jaar en dertien dagen gevangengehouden. Daria (33) in haar appartement in Kyiv.
Foto’s Mona van den Berg
Oksana (59, rechts) met haar nichtje. Oksana zat gevangen en werd vrijgelaten toen er voor haar betaald was. Ze vertelt niet wat haar in gevangenschap is overkomen.
Foto Mona van den Berg
Van den Berg, freelancer voor NRC, is net terug uit Irak, waar ze ‘overlevers’ van zogeheten conflict gerelateerd seksueel geweld fotografeerde. Ze noemt de verkrachte vrouwen bewust overlevers, geen slachtoffers; dat legt voor haar meer de nadruk op hun kracht. Haar fotoboek hierover, met als werktitel Survivors, komt uit in juni 2027. Ze begon het project eind 2023. Behalve naar Oekraïne en Irak reist ze naar Kosovo, Bosnië, Ivoorkust en andere landen. Ze werkt samen met de Mukwege Foundation, een organisatie die zich inzet voor overlevers van seksueel geweld in conflictgebieden.
Tijdens iedere reis vraagt ze bewust niet naar wat de vrouwen hebben meegemaakt. Ze wil niet dat ze hun trauma herbeleven. Het is zo heftig wat zij hebben ervaren, het gaat je voorstellingsvermogen te boven, zegt de fotograaf. Als vrouwen uit zichzélf vertellen wat hun is overkomen, staat Van den Berg er voor open.
Daniil (27) werd in gevan genschap gemarteld. Toen de Russen erachter kwamen dat hij biseksueel is, dwongen ze medegevangenen hem te verkrachten. Zij weigerden.
” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid” readability=”2″><img alt data-description="
Daniil (27) werd in gevan genschap gemarteld. Toen de Russen erachter kwamen dat hij biseksueel is, dwongen ze medegevangenen hem te verkrachten. Zij weigerden.
Daniil (27) werd in gevan genschap gemarteld. Toen de Russen erachter kwamen dat hij biseksueel is, dwongen ze medegevangenen hem te verkrachten. Zij weigerden.
Daria (33) zat elke urenlang in bad of stond onder de douche om de herinneringen van zich af te wassen.
Halyna (62) vluchtte toen de oorlog in de regio Donetsk in 2014 begon met haar kleindochter naar Irpin. Daar dachten ze veilig te zijn voor de Russen.
Foto’s Mona van den Berg
Zoals Daria (33), die op de foto’s op bed ligt en aan tafel zit. Russische militairen vielen in 2022 het huis van haar vader in Boetsja binnen, waar zij op dat moment was, namen haar mee en verkrachtten haar. Twee uur lang. De volgende dag gebeurde het opnieuw.
Tegenover haar familieleden zweeg ze over wat was gebeurd, bang dat zij boos zouden worden, dat het haar schuld was. Nu vindt Daria dat ze zich moet uitspreken, anders wordt het misdrijf doodgezwegen en wordt er gedacht dat vrouwen in oorlogstijd niet verkracht worden.
Van den Berg ziet de vrouwen opkrabbelen. Ljoedmila (62), de vrouw bij de tank, geeft trainingen en lezingen om mensen bewust te maken van het bestaan van conflict gerelateerd seksueel geweld en om vrouwen te helpen hun stilzwijgen te doorbreken.
Halyna (66) richtte een partizanengroep op, die Oekraïense militairen steunde. Toen de groep succesvol werd, verraadden de buren Halyna.
Halyna (62) werd op haar zestigste verjaardag verkracht door een Russische soldaat in haar eigen huis in Irpin.
Foto’s Mona van den Berg
Haar eigen verkrachting, 35 jaar geleden, vormt de drijfveer achter haar fotoproject, vertelt Van den Berg. Ze wil het stigma , dat verstikkend is en voorkomt dat het trauma verwerkt kan worden, doorbreken. Want je mag er niet over praten. Vrouwen moeten hun mond houden, of ze worden zelf de schuldige. Ze hebben er zelf om gevraagd. Ze worden gezien als besmet, soms als hoer. Victim blaming dus. „In oorlogssituaties wordt seksueel geweld als wapen ingezet om dat stigma uit te buiten, om vrouwen, families en gemeenschappen te breken.”
Van den Berg ziet dit terug in Oekraïne. Maar ook in Kosovo, waar verkrachte vrouwen al 25 jaar zwijgen over wat hun is aangedaan. In haar boek staan vrouwen onherkenbaar op de foto, uit angst veroordeeld te worden door hun familie en vrienden.
Oleksandr (40) werd door de Russen opgepakt en maandenlang gemarteld. Hier herdenkt hij alle doden die er al gedurende de oorlog gevallen zijn. Foto Mona van den Berg
Dat stigma staat gerechtigheid in de weg, weet Van den Berg. Vrouwen stappen mede daardoor niet naar de rechter. „Seksueel geweld komt in iedere oorlog op grote schaal voor, maar het aantal veroordelingen blijft dramatisch laag.”
„Door hun verhalen ontbrandt telkens mijn vastberadenheid om het geweld zichtbaar te maken – voor hen, en voor alle vrouwen die in stilte lijden”, zegt ze.
Zelf praat ze openlijk over haar eigen verkrachting om het stigma te doorbreken. Om het grote onrecht tegenover deze vrouwen zichtbaar te maken, te laten zien dat zij de heldinnen zijn. Door zich uit te spreken laten ze aan andere vrouwen zien: je bent niet alleen, het was niet jouw schuld, het is mogelijk om erover te praten en om je waardigheid terug te eisen, zo ervoer Van den Berg zelf ook.
In Irak bij de yezidi’s, een traditionele religieuze gemeenschap, zag ze hoe het ook kon. Daar keerden vrouwen die door IS-strijders verkracht werden terug in hun gemeenschap. De hoogste geestelijk leider zei: we moeten deze vrouwen omarmen, zij dragen geen schuld.
Die woorden hadden invloed. De gemeenschap stond open voor deze vrouwen. Ze werden gezien als heiligen. Met als gevolg dat deze vrouwen bijna allemaal herkenbaar op de foto wilden.
Oksana bij haar huis, dat totaal verwoest werd. Foto Mona van den Berg
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92172840-eecbd0.jpg%7C//images.nrc.nl/k-8CLUtpDjofZ1zeNmzqQSxs9pM=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92172840-eecbd0.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/web-2510cultalipusat19.jpg%7C//images.nrc.nl/PeNqrdlP9bbAL0Oh0TBODHCLETg=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/web-2510cultalipusat19.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92347919-3133f0.jpg%7C//images.nrc.nl/DUVWPtvysBVS3P-GpGFbLNEQQ-4=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92347919-3133f0.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/web-2510cultalipusat13.jpg%7C//images.nrc.nl/8tdG84jUh9hQ1DEsAZDtWqN9hrk=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/web-2510cultalipusat13.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/web-2510cultalipusatcollage.jpg%7C//images.nrc.nl/GVMuPtm1JnWckfk19pX-4kcS34Y=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/web-2510cultalipusatcollage.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92172708-37e0b0.jpg%7C//images.nrc.nl/y01ohFskTXSMP5to7nd7dLXTPu0=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92172708-37e0b0.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92341911-df783d.jpg%7C//images.nrc.nl/hmk2nCC7xSbIrox91gUjrYc6UTg=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2022/10/data92341911-df783d.jpg)
