De Deense tak van Cobra: onbegrensde verbeelding, maar begrensde vrijheid voor de trans vrouw avant la lettre

Posted on by admin

Ovartaci, Zonder titel (Gl. Hovedbygning Risskov (Aarhus/Denmark), Het

voormalig hoofdgebouw van psychiatrisch ziekenhuis in Risskov),

ongedateerd, privé collectie.


Foto Anders Sune Berg

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Beeldende kunst Drie tentoonstellingen in het Cobra Museum in Amstelveen laten de Deense invloed op de kunstenaarsgroep zien. Van een psychiatrisch patiënt die maar geen vrouw mocht worden tot een gemummificeerde rat.






Op 23 juli 1954 loopt de kunstenaar Ovartaci – geboren als Louis Marcussen – de timmerwerkplaats binnen van een psychiatrische kliniek even buiten de Deense stad Aarhus. Het is een vertrouwde plek voor Ovartaci, die er al sinds 1929 psychiatrisch patiënt is, en daar graag vertoeft. Deze keer is het bezoek aan de werkplek anders, er gaat geen kunstwerk gecreëerd worden, maar een nieuw leven. Tussen alle gereedschappen liggen een beitel en een steen om die wat scherper te maken. Ovartaci slijpt de beitel, legt vervolgens de eigen penis op een blok en hakt die er in één keer af.

Verzoeken om een vagina te krijgen, waren niet ingewilligd. Verder dan een castratie had men niet willen gaan, en dus nam Ovartaci de vijl in eigen hand. Bevrijd van het mannelijk geslacht gaat ze een nieuwe levensfase in, maar het zou nog drie jaar duren voordat ze in een ziekenhuis daadwerkelijk een vagina kreeg.

Naast haar nieuwe identiteit, leverde de gruwelijke actie ook een gouache op waarop een vrouw is te zien met hamer en vijl in de hand. ‘Gor som Jeg = befri [Dig]’ staat er, ‘Doe als ik = bevrijd jezelf’.

Een overzichtstentoonstelling van Ovartaci’s werk is nu te zien in het Cobra Museum in Amstelveen om te vieren dat het dit jaar 75 jaar geleden is dat de Cobra werd opgericht, de groep kunstenaars die hun naam vormde met de eerste letters van de steden waar ze vandaan kwamen (Kopenhagen, Brussel, Amsterdam). Als aftrap richt het museum zich op de Deense kant van de groep. Vaak ligt de focus op Nederlandse en Vlaamse vernieuwers als Karel Appel, Corneille, Constant en Pierre Alechinsky – en ook nog wel op de Deen Asger Jorn. Maar hoe zit het met de Deense avant-garde die aan Cobra voorafging, en wat doet deze Ovartaci – die ook een enorme hit was op de hoofdtentoonstelling Milk of Dreams op de laatste Biënnale in Venetië – in de Deense focus van het Cobra Museum? Drie gelijktijdige tentoonstellingen geven antwoord op die vragen.

Hallucinerende middelen

De overzichtsexpositie Becoming Ovartaci toont naast veel van haar werk ook een film over haar leven en legt verbanden met Asger Jorn, die zeer gefascineerd was door haar werk. Het werk van schilder en dichter Ovartaci (1894 – 1985) heeft op het eerste gezicht weinig van doen met Cobra, het is veel minder spontaan en veel verfijnder. Het gaat hier om werk van een autodidact, die als bijna-dertiger in 1923 Denemarken was ontvlucht om verder te leven in Argentinië. In het noorden van het land hongerde ze zich uit, nam hallucinerende middelen en werd helemaal gek. Er zat weinig anders op terug te keren naar Denemarken, waar Ovartaci van 1929 tot 1972 in psychiatrische klinieken verbleef, grotendeels afgezonderd op de mannenafdeling. Ze kon zelf wel na haar afgedwongen transitie naar de vrouwenafdeling willen, daar was wat de leiding betreft geen sprake van.

Ovartaci, Zonder titel (Den kinesiske formeal, De Chinese formule), ongedateerd, privé collectie en Ovartaci, Zonder titel, ongedateerd, privé collectie.
Foto’s Foto Ole Hein II en Anu Ramdas

Het is een treurige geschiedenis van iemand met onrust in lijf en leden. In de kliniek merkte de verpleging dat Ovartaci (dat ‘hoofdpatiënt’ betekent in Jutlands dialect) rustig werd wanneer ze kunst maakte. Hele werelden ontstonden: poppen waar ze mee kon praten bij gebrek aan medepatiënten, schilderijen, extreem lange sigarettenhouders en een zelfgebouwde (niet werkzame) helikopter waarmee Ovartaci hoopte de vrijheid tegemoet te treden.

Heel af en toe ging ze mee met de directeur naar huis om even vrij te zijn en papieren speelgoed met zijn kinderen te maken. Het is op een van die avonden dat ze de Deense Cobra-kunstenaar Asger Jorn (1914 – 1973) ontmoet. Jorn was zelf net ontslagen uit het sanatorium van Silkeborg op Jutland, nadat hij meer dan een jaar had moeten genezen van lichamelijke en psychische uitputting door tbc. Hij was sindsdien geïnteresseerd in kunst die door psychiatrische patiënten was gemaakt en raakte in de ban van Ovartaci en bleef gefascineerd door het werk waarin de pijn van een ‘bevrijde’ ziel te zien was.

Ze bouwde een helikopter die met de hand werd aangedreven, in het verlangen vrij te zijn

Los en toch verbonden is ook het werk van de Zuid-Afrikaan Ernest Mancoba en de Franse Sonja Ferlov, te zien op de tweede tentoonstelling Je est un autre. Hij maakte schitterende variaties op Afrikaanse maskers waar bijvoorbeeld Picasso mee aan de haal was gegaan, zij maakte overweldigende beeldhouwwerken. Als echtpaar woonden ze een tijdje in Denemarken, maakten daar kennis met het Deense Cobra-deel. Het was een tijd dat Denemarken veel te bieden had als het ging om de avant-garde.

Hellepaard

In Denemarken had de avant-garde zich, anders dan in Nederland en België, tijdens de Tweede Wereldoorlog verder kunnen ontwikkelen. Kunstenaars konden langer hun gang gaan en kregen aanvankelijk minder dwang opgelegd. Anders dan de Brusselse en Amsterdamse Cobra-groep, was er bij de Deense Cobra-tak sprake van een voortzetting van die avant-gardistische traditie. Dat is goed te zien in de derde tentoonstelling, Wij kussen de aarde. Deense moderne kunst 1934-1948.

Vooral de invloed van de Deense surrealisten valt op. De latere Cobra-kunstenaars Asger Jorn en Carl-Henning Pedersen waren zelfs al betrokken geweest bij het vooroorlogse Linien, een surrealistisch blad dat met groepstentoonstellingen vaak ophef wist te genereren.

Ovartaci, Zonder titel, ongedateerd Foto Museum Ovartaci

Zich afzettend tegen de burgerlijke cultuur, vinden ze elkaar in communistische sympathieën. Zo organiseerden ze in 1934 een expositie waarin Henry Heerup (1907 – 1993) het werk Rotten (De Rat) toonde. Het was een gemummificeerde rat (die nu ook in het Cobra Museum is te zien), die vastgespijkerd zat aan een omgekeerd houten kruis. Indertijd was het werk een succes: na de Linien-tentoonstelling werd Heerups ‘Jezus-rat’ verkocht voor 3.000 Deense kronen.

Met zijn ‘vuilniskunstwerken’ – behalve het getimmerde kruis was er een stuk schilderijlijst en een veer van een fietszadel bij de rat geplakt – wilde Heerup laten zien dat kunst democratisch was, en ook door iedereen te maken. Dat anti-hiërarchische nam hij vrij letterlijk. Later zou hij een pleidooi tegen de sokkel houden: „De eerste sokkel in de wereld was geen sokkel, maar een heuvel van aarde met een menhir. De Heuvel was ‘Functionalistisch’, omdat het een grafkamer met schatten bevatte. De verhoging die we nu kennen, komt van troon. De Troon van de Heerser. Verheven boven Alle Mensen.”

Linien bracht kunst gebaseerd op spontane vrijheid en onbegrensde verbeelding. Voor de oorlog hadden veel van de Deense kunstenaars in Parijs gezeten, maar vlak voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog keerden ze terug naar Denemarken.

De visie die ze in de jaren dertig hadden ontwikkeld, week niet ver af van de ideeën van de groep die zich organiseerde rondom het collectief ‘Helhesten’, oftewel ‘Het hellepaard’ (1941-1944). Waar Jorn bij Linien pas in een laat stadium betrokken was, was hij nu een van de initiatiefnemers en bracht hij met kunstenaars als Ejler Bille, Henry Heerup, Carl-Henning Pedersen en Else Alfelt het tijdschrift Helhesten uit.

Omdat de groep tot 1943 geen last had van censuur, kon het blad een uiting van abstracte, anti-fascistische kunst zijn. De sfeer in de tekeningen van onder anderen Pedersen zie je terug bij de latere Cobra-kunstenaars. De gekozen onderwerpen waren breed, artikelen gingen over surrealisme en automatisme, kindertekeningen, tatoeages en Hollywoodfilms, over elkaar of de schrijvers Arthur Rimbaud en Franz Kafka.

Ovartaci, Zonder titel, ongedateerd, Museam Ovartaci.Foto Museum Ovartaci

In 1941 organiseerden ze in het noorden van Kopenhagen een tentoonstelling in een tent – titel: 13 kunstenaars in een tent – waar onder meer werk te zien was van Jorn. Een tent moest de drempel verlagen voor wie een museum een beetje eng vond, de kunstenaars ontvingen de bezoekers om erover te vertellen, beelden stonden gewoon op de grond.

Het geheel was een uiting van „spontane abstractie die later zo kenmerkend werd voor Cobra. Een uiterlijk zeer diverse kunst, maar altijd spontaan, fantasierijk, levendig en kleurrijk. Een artistieke voorbode voor Cobra”, aldus de catalogus behorend bij de drie tentoonstellingen. Onvriendelijk gesteld kun je concluderen dat de Amsterdamse en Brusselse tak na de oorlog de Denen harder nodig hadden dan andersom om tot de beeldtaal en ideeën van Cobra te komen.

Helikopter

Ondertussen was Ovartaci helemaal niet geïnteresseerd om naar buiten te treden met haar werk, ze wilde alleen maar vluchten in de verbeelding. Toch kwam er steeds meer aandacht, camera’s legden vast hoe ze een met de hand aangedreven helikopter de lucht in probeerde te krijgen. Hard draaiend aan een molentje moest er genoeg lucht onder de bladen komen en zouden propellers het houten skelet waar Ovartaci in stond omhoogduwen. Het enige dat echter draaide was de camera, de wieken bleven roerloos, het houten skelet vastgenageld.

Ovartaci zelf geloofde het allemaal wel in 1972. De catalogus meldt dat in het dagboek op 23 april 1972 staat: „Mijn naam is Louis Marcussen – en ik ben een man.” Het was haar niet gelukt officieel een vrouw te worden, alle pogingen ten spijt. Conventies bleken ondanks alle goeie bedoelingen hardnekkiger dan je haar zou toewensen. Begrensde vrijheid: daarmee gaan we het Cobra-jaar in.

Related Posts

Wat vindt NRC | Slachtoffers van verkrachting hoeven zich niet te schamen

  • admin
  • November 27, 2024
  • 0

Het slachtoffer van verkrachting kreeg de afgelopen maanden niet alleen een gezicht, maar zei ook luid en duidelijk dat ze wilde dat „de schaamte van kamp wisselt”. Niet zij, Gisèle Pelicot, hoeft zich immers te verbergen. Degenen die zich moeten schamen, zijn volgens haar degenen die ervan worden verdacht dat ze haar, terwijl ze gedrogeerd en dus buiten bewustzijn was, verkrachtten. Onder wie haar ex-man Dominique, die schuld bekent en tegen wie eerder deze week twintig jaar celstraf is geëist.

Met haar optreden, in de volle openbaarheid, en vooral haar weigering het slachtofferschap op zich te nemen, heeft Pelicot het denken over seksueel geweld, over verkrachting binnen een relatie, en over consent – wederzijdse instemming bij seks – een enorme dienst bewezen. Ongeacht wat de Franse rechter zal oordelen, en niet alleen in Frankrijk, waar duizenden vrouwen de afgelopen maanden de straat op gingen om Pelicot te steunen.

Het zou daarom jammer zijn als na deze geruchtmakende rechtszaak alleen overblijft dat deze zo geruchtmakend is vanwege het grote aantal verdachten, het door Pelicots ex-man gefilmde bewijs van de vijftig mannen die op zijn uitnodiging zijn vrouw verkrachtten, en de wereldwijde aandacht.

Lees ook

Gisèle Pelicot veranderde van slachtoffer in feministisch icoon

Gisèle Pelicot verlaat donderdag met haar advocaten de rechtbank van Avignon, waar haar ex-man Dominique terechtstaat.

Want niet de schaal doet er toe, maar de alledaagsheid ervan. De zaak laat zien dat de slachtoffers van verkrachting gewone vrouwen en mannen zijn. Laat zien dat verdachten geen boemannen in het bos zijn, maar vaker bekenden. Klinkt door in opmerkingen als ‘ze vroeg er om’ (want kort rokje, kanten lingerie) of ‘ik wist niet dat ze niet wilde’ (want ze had gedronken of zei geen ‘nee’). Toont opnieuw dat seksueel geweld, ook binnen het huwelijk of een relatie, helaas de realiteit is.

Ook in Nederland. Negen procent van de inwoners van 16 jaar en ouder (530.000 mensen) is de afgelopen twaalf maanden slachtoffer geweest van een of meerdere vormen van huiselijk geweld, de meesten structureel, zo blijkt uit maandag gepubliceerde cijfers van het CBS. Twaalf procent (1,7 miljoen mensen) werd slachtoffer van een of meer vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, van wie 4 procent van fysiek geweld.

En slachtoffers van verkrachting en aanranding doen het minst vaak aangifte van alle soorten misdrijven, bleek uit eerder onderzoek van het CBS. Uit angst voor een vervelende reactie, of uit angst voor wraak. Uit schuldgevoel of schaamte. Omdat het geweld binnenskamers plaatsvindt, en er meestal maar één andere getuige is: de vermeende dader.

Het is daarom goed dat deze zomer in Nederland de nieuwe Zedenwet in werking trad. Niet langer hoeft het slachtoffer te bewijzen dat er sprake was van dwang, de bewijslast ligt nu bij de andere partij. En hij (of zij) moet vóóraf en tijdens zeker weten of de bedpartner eveneens zin heeft in seks. Een volmondig ‘ja’ – al dan niet als antwoord op een expliciete vraag – is cruciaal.

Niet iedereen zal als Gisèle Pelicot zijn en zich met opgeheven hoofd in het openbaar uitspreken over verkrachting. Niet iedereen hoeft haar moed te hebben. Maar geen enkel slachtoffer hoeft zich te schamen.


Hoe in 1896 zes studenten met succes het werk van Van Gogh voor zes dagen naar Groningen haalden

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

Van 21 tot en met 26 februari 1896, zes dagen lang, hield het Groninger Museum van Oudheden één van de grootste Van Gogh-tentoonstellingen ooit. In een bovenzaal van het toen net geopende museum kon je 102 schilderijen, één lithografie en 25 tekeningen zien van de in die tijd nog vrij onbekende Van Gogh. Ze hingen kris kras boven, onder en naast elkaar, de meeste waren niet ingelijst, titels zoals wij die kennen hadden ze nog niet. Voor een portret dat Henri de Toulouse-Lautrec in 1887 van Van Gogh had gemaakt, lag een krans: Vincent van Gogh (1853-1890) was nog maar zes jaar eerder overleden.

Hoe Van Gogh naar Groningen kwam heet de tentoonstelling die dit weekend opent in het Groninger Museum (een ander museum in een ander gebouw). Het antwoord op die vraag kostte zeven jaar onderzoek in diverse archieven, briefwisselingen en fotocollecties, maar luidt uiteindelijk simpelweg: zes studenten vonden dat hun stad niet alleen met oudheden, maar ook met hedendaagse kunst kennis moest maken. Zij zorgden dat Van Gogh ‘naar Groningen kwam’.

„Kennis van beeldende kunst was destijds in Groningen nog maar schraal te verkrijgen”, constateerde één van hen, de later beroemde historicus Johan Huizinga. Willem Leuring, indertijd student geneeskunde, verstuurde de brief met het verzoek om schilderijen te mogen tentoonstellen. „Alles wat Vincent maakte [is] prachtig, prachtig”, schreef hij aan Johanna van Gogh-Bonger in Bussum. Als weduwe van Vincents broer Theo beheerde zij Van Goghs nalatenschap, honderden schilderijen lagen opgeslagen in haar huis.

Al met al kwamen er dankzij de zes studenten in twee jaar tijd acht tentoonstellingen, waaronder nóg een Van Gogh-tentoonstelling, nu met tekeningen en aquarellen. Daarna viel het vriendengroepje uit elkaar, de meesten waren tegen die tijd afgestudeerd. Dankzij hen was er tussen 1895 en 1897 in het Groninger Museum van Oudheden behalve voor Van Gogh, ook aandacht voor de modern-zwierige dierenprenten van lithograaf Theo van Hoytema, voor ‘hedendaagsche Fransche prentkunst’, voor de art-nouveaukunst van Johan Thorn Prikker en voor het symbolisme van Jan Toorop.

Theo van Hoytema, Fazanten (1894)
Groninger Museum/ Heinz Aebi

Entrée f 0,25

En alles deden de zes studenten zelf. Christiaan van Valkenburg, hij studeerde voor psychiater, noteerde dat ze de muren bespanden „met een gepast lijkend kleedsel, [we] hingen de schilderijen op en maakten de omgeving zoals [wij] vonden dat het hoorde”. Ze adverteerden in de Nieuwe Groninger Courant: ‘duur der expositie 6 dagen, entrée f 0,25’. En ze hadden succes. „Er komen sedert Zondag meer dan drie honderd menschen daags”, schreef Willem Leuring op 25 februari enthousiast aan Johanna Van Gogh-Bonger.

Maar zo eenvoudig als het klinkt – zes studenten organiseren acht tentoonstellingen – is het antwoord op de vraag ‘hoe Van Gogh naar Groningen kwam’ nou ook weer niet. Dat maak je op uit de gelijknamige catalogus, eigenlijk meer een spannend boek: het leest als een ontdekkingsreis. Conservator Mariëtta Jansen is de belangrijkste auteur van Hoe Van Gogh naar Groningen kwam, in 2017 kreeg ze voor haar onderzoek een Conservatoren Stipendium van het Cultuurfonds.

Aan het einde van de 19de eeuw, kom je te weten, kwam ‘de moderne tijd’ naar Groningen. Letterlijk, met een stadspark (Noorderplantsoen), villabuurten (Ubbo Emmiussingel), een nieuw treinstation (1896), een modern ziekenhuis (1903) en nieuwbouw voor het museum. In 1894 opende het Groninger Museum van Oudheden aan de Praediniussingel, met grote ramen in het dak zodat er veel licht zou vallen in de zalen op de eerste verdieping.

Ook kwam er in 1876, met mogelijk nog grotere gevolgen voor de stad, een ‘Wet op het Hoger Onderwijs’. Dankzij die wet was de universiteit niet meer gebonden aan een vastgesteld aantal hoogleraren – en groeide ze uitbundig. Waren er in 1870 nog 146 studenten ingeschreven in Groningen, in 1890 waren het er al 465.

Johan Huizinga in zijn studeerkamer in Groningen, ca. 1895-1897
Fotograaf onbekend

Met een foto van zo’n student – als blow up te zien op de tentoonstelling – begint het boek. Het is Johan Huizinga, hij zit in zijn studentenkamer. Op het behang boven zijn bureau heeft hij een litho geplakt van Theo van Hoytema, Pauw. De kleurige Pauw (1895) maakt nu deel uit van de collectie van het Amsterdamse Rijksmuseum, op de tentoonstelling hangt het origineel naast de foto.

Op een andere uitvergrote foto, afkomstig uit het archief van studentenvereniging Vindicat atque Polit, zie je een dinerend gezelschap hoogleraren met in hun midden Jan Toorop. De in die tijd al gevierde kunstenaar logeerde ter gelegenheid van de aan hem gewijde tentoonstelling „een week of langer” (Huizinga) bij geneeskundestudent Willem Leuring aan de Herestraat. In een hoek van de foto staan een paar studenten, misschien zijn ze van het vriendengroepje. De foto is in 1896 gemaakt ‘door een onbekende fotograaf’, waarschijnlijk Leuring.

Jan Toorop, rechts aan tafel zittend, en de hoogleraren Pet, Land en Reiger in 1896
Collectie Groninger Archieven/ archief Vindicat atque Polit

‘Doodelijk blauw’

Er was kortom in de stad een atmosfeer ontstaan waarin wetenschap en kunst floreerden – en elkaar wederzijds beïnvloedden. Johan Huizinga bijvoorbeeld, volgde op zaterdagmiddag tekenlessen bij Academie Minerva. En hij niet alleen: veel notabelen betaalden contributie om de kunstopleiding te ondersteunen, in ruil daarvoor kregen hun kinderen teken- en schilderlessen.

En dan waren er nog de lessen ‘practische aesthetica’ van H.P. Bremmer, later een belangrijk adviseur van Hélène Kröller-Müller bij het samenstellen van haar collectie. Zijn lessen werden gevolgd door hoogleraren en hun vrouwen – vaak werden ze gehouden bij één van hen thuis – van wie er veel vervolgens ook kunstwerken aanschaften. Hoogleraar plantkunde Moll kocht een aantal Van Goghs, waaronder voor duizend gulden Tuin te Arles uit 1888 (tegenwoordig in bezit van het Haagse Kunstmuseum). Je ziet een stukje van het schilderij op een foto van de woonkamer van de familie, Jan Willem Moll en zijn gezin woonden aan de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat.

Maar met foto’s alléén maak je geen tentoonstelling over schilderkunst. Waar nog bij komt dat er in de archieven weliswaar veel materiaal is opgedoken, maar geen foto’s van de acht tentoonstellingen. Dus hoe doe je het dan wel?

Dat is gebeurd met bruiklenen uit dertig musea en een stuk of tien particuliere collecties. Werken van Toorop, Thorn Prikker, Van Hoytema (en vele anderen) hangen in verschillende, aan hun stijl gewijde zalen: symbolisme, decoratieve kunst, art nouveau. In vitrines zie je tegelijk waar de wetenschap mee bezig was, krullerige, bijna kunstige boomstronken uit de colleges plantkunde, een projector toont glasdia’s van de colleges esthetica. Je kijkt je ogen uit, de kunstwerken zijn prachtig en het mooie van deze opzet is: de context dringt zich niet op, maar spreekt door de extra lagen van foto’s en voorwerpen bijna vanzelf.

Vincent van Gogh, Zelfportret (1887)
Rijksmuseum

En Van Gogh?

Indertijd waren schilderijen te zien die later beroemd zouden worden: zonnebloemen, sterrennachten, de bekende slaapkamer. Omdat ze geen titels hadden, werden ze in de catalogus aangeduid als ‘tuin’, ‘landschap’, ‘wanhoop’ of ‘arbeider’. Van de 102 werken uit 1896 zijn zo’n 60 geïdentificeerd, soms ook doordat kranten erover berichtten. Zo werd een schilderij op de tentoonstelling omschreven als „zeer hard geel, bijna schreeuwend geel; daarboven een hemel van een pijnlijk doodelijk blauw, en uit den storm van het koren vliegen eenige zwarte raven omhoog”. Dat was ongetwijfeld Korenveld met kraaien (1890).

Lees ook

Het vergeten Drenthe van Vincent van Gogh

Vincent van Gogh, De Turfschuit (1883)

Maar niet alleen zijn al die werken stuk voor stuk wereldberoemd geworden, ook verlaten ze zelden of nooit als bruikleen het museum dat ze bezit: te duur, te kwetsbaar.

Toch ziet de Van Goghzaal in het Groninger Museum er anno 2024 een beetje uit zoals in 1896. Op vier muren zijn kris kras, boven, onder en naast elkaar donkere vierkanten geschilderd: zo hingen ze ongeveer. In het midden van de zaal staan in houten bakken reproducties van de werken die er toen zeker hebben gehangen. Ze zijn niet ingelijst, je kunt ze gewoon aanraken – net als in de tijd dat één van de studenten aan Johanna van Gogh-Bonger schreef: „Men haalde elkaar naar plaatsen, van waaruit het schilderij het beste te zien was. Men gesticuleerde. ’t Was grappig. Natuurlijk ook lachers – maar ook dat viel mee. […] Ik ken Groningen en zijn bewoners.”

Echte Van Goghs zijn er ook: de 25 tekeningen uit 1896 (een bruikleen van Museum Kröller-Müller) en tien schilderijen. Daaronder Papaverveld, Portret van Etienne-Lucien Martin en, het posterbeeld, Zelfportret (1887). En, als je in de Van Goghzaal staat en door een opening in één van de muren een blik werpt in de volgende, laatste zaal: heel veel zonnebloemen.

Johan Dijkstra, Kerkje te Oostum (1922)
Stichting De Ploeg/ Groninger Museum

Kunstkring De Ploeg

Want dat is het laatste verhaal van deze ontdekkingstocht: de Groninger kunstkring De Ploeg, bekend van expressionistische, contrastrijke schilderijen, heeft in de eerste paar jaar van zijn bestaan de invloed ondergaan van de Van Gogh-tentoonstelling uit 1896. Of preciezer, want de schilders van de in 1918 opgerichte De Ploeg waren te jong om er zelf geweest te zijn: waarschijnlijk werden ze meegesleept door het enthousiasme van hun leraar aan de Academie Minerva, F.H. Bach. „Dit werk is bij goede bestudeering, een tegengif voor zooveel smaakbedervende, zwakke kleurprentjes, welke vaak als schilderijen te slikken worden gegeven”, schreef Bach in 1896 in een ingezonden brief in de Nieuwe Groninger Courant nog voor de tentoonstelling was afgelopen.

Jan Wiegers, Jan Altink, Johan Dijkstra en George Martens van De Ploeg: ook zij schilderden zonnebloemen in een vaas, er hangen een stuk of zeven bij elkaar. „Van Goghs Veertien zonnebloemen, een schilderij dat in 1896 nog in Groningen had gehangen, kwam in 1924 in de National Gallery in Londen terecht. In Johanna Bongers’ ogen was dit een offer dat ze had moeten brengen, ‘a sacrifice for the sake of Vincent’s glory’. Het is verleidelijk om deze verkoop in verband te brengen met de vele schilderijen van zonnebloemen die de leden van De Ploeg rond deze tijd schilderden”, valt te lezen in de catalogus.

F.H. Bach brak als kunstenaar niet door, zijn naam is onbekend gebleven. Wel ontwierp hij de vijf tegeltableaus in de centrale hal van het nieuwe station, je ziet ze als je aankomt met de trein. En Van Gogh? Die kwam niet verder dan het treinstation van Hoogeveen, voor een verblijf van drie maanden in Drenthe. Groningen heeft hij nooit bezocht.

<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Jan Altink, Zonnebloemen (1925) ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Jan Altink, Zonnebloemen (1925) ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-6.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/26133626/data124861873-9279b5.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-26.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-24.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-25.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-26.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-27.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/0RgknMWktkxzUM4bsZ5nKTt6P_4=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/26133626/data124861873-9279b5.jpg 1920w”>

Jan Altink, Zonnebloemen (1925)

<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Jan Altink, Zonnebloemen (1927) ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Jan Altink, Zonnebloemen (1927) ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-7.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/26133633/data124861909-b36754.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-30.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-28.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-29.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-30.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/hoe-in-1896-zes-studenten-met-succes-het-werk-van-van-gogh-voor-zes-dagen-naar-groningen-haalden-31.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/Zbn34fwMMV9ztq6adQFgb4UkaeA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/26133633/data124861909-b36754.jpg 1920w”>

Jan Altink, Zonnebloemen (1927)

Foto’s: Particuliere collectie


Tv-recensie | Laat quizmarathondeelnemers af en toe even op hun rug liggen en naar de wolken kijken

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

„Laat de mensen maar leven, als ze dat willen, en daarna doodgaan, ieder op zijn beurt”, schreef Wisława Szymborska in 2002. „Zij, de wolken, hebben met heel dat vreemde gedoe niets te maken.” De woorden van de Poolse dichteres stonden aan het eind van Even lucht (EO) in de wolken geschreven, als een wijsheid die de korte documentaire in perspectief moest plaatsen. De afgelopen twintig minuten waren gevuld geweest met beelden van mensen die op hun rug in de achtertuin, op een grasveld of naast een kippenhok lagen. Op verzoek van de documentairemakers namen ze daar de tijd om midden op de dag hun blik omhoog te keren. Met hun ogen op de wolken vertelden ze waar hun gedachten nu naartoe gingen.

Bij de jonge deelnemers richtten die gedachten zich vooral op de toekomst en alle angsten en verlangens die daarbij kwamen kijken, terwijl de oudere deelnemers veelal terugblikten op het verleden: soms tevreden, soms met spijt. De thema’s die de wolkenkijkers bezighielden varieerden van behapbaar en concreet tot beangstigend groot. Latrelaties en terminale ziektes, vliegvakanties en klimaatverandering. Ik kwam er niet over uit of ik dat troostrijk of juist beangstigend vond: het idee dat je die dromen en zorgen met zo veel mensen deelt. En dat het de wolken die aan je voorbijtrekken uiteindelijk worst zal wezen hoe veel van je dromen en nachtmerries werkelijkheid worden.

Omdat maandag me wat vroeg leek voor een existentiële crisis ruilde ik de wolken in voor SBS6 (in jargon noemen we dit ook wel een ‘vibe shift’). Daar is sinds vorige week iedere avond Lotto De Quizmarathon (Talpa) te zien – of, in de woorden van presentator Rob Kamphues: „Het grootste quizevenement uit de Nederlandse tv-geschiedenis”, bestaande uit „zo’n 32 uur lang alleen maar quizen, quizen en nog eens quizen, met een selectie van de meest fanatieke quizfanaten .” Die quizfanaten nemen de uitdaging ontroerend serieus en worden behandeld als ware artiesten. Niet alleen kunnen ze backstage gebruikmaken van „speciale faciliteiten”, waaronder een ijsbad, een hometrainer en een doos Trivial Pursuit; ze mochten van tevoren ook een rider (wensenlijst) inleveren met „etenswaar die goed is om supergefocust de 32 uur durende marathon door te komen.” Zo kan het dat ze tussen de quizrondes door met een verhit hoofd de coulissen inlopen terwijl ze dingen zeggen als: „Het is nu tijd voor de hummus.”

Spijtig is het wel dat de marathon is opgeknipt en uitgesmeerd over meerdere weken. Dat geeft je als kijker de gelegenheid om je avond na avond iets slechter te voelen over je groeiende ongeduld. Want geef toe: je kijkt niet voor de triviafeitjes. Je kijkt omdat je wil zien hoe lang het duurt voor de hummus uitwerkt en de eerste uitgeputte quizfanaat van de hometrainer dondert.

Slaaptekort

Misschien dat de bedenkers van het format voorvoelden dat veel kijkers om die reden pas bij de laatste afleveringen aanhaken, als het slaaptekort van de kandidaten het best zichtbaar wordt. Dat dat de reden is voor het extra drama-element dat ze hebben toegevoegd: de kandidaten delen zich steeds op in twee teams, en aan het eind van elke ronde stemt het verliezende team een van de eigen leden weg. Het weggestemde lid mag dan weer zelf een ander teamlid aanwijzen om het tegen op te nemen in een duel. Wie verliest, vertrekt.

Al dat gehannes met messen in ruggen leidde in aflevering één al tot betraande oogjes bij de weggestemde deelnemer. Zo’n deelnemer zou je eigenlijk ook even buiten op zijn rug moeten leggen, vind ik. Voor een beetje perspectief. „Laat de mensen maar quizzen, als ze dat willen”, zou je tegen hem moeten zeggen; „en daarna weggestemd worden, ieder op zijn beurt. Zij, de wolken, hebben met dat hele vreemde gedoe niets te maken.”