Na negen afleveringen van een uur krijg je geen ander beeld van Guantánamo Bay dan in de talloze boeken, films, series en artikelen die al over de beruchte gevangenis bestaan. Het vierde seizoen van ’s werelds meest gerenommeerde misdaadpodcast onderzoekt de geschiedenis van de plaats waar, na de aanslagen van 11 september 2001, honderden vermeende terroristen onrechtmatig werden vastgezet. We horen verfijnde reconstructies, gedegen onderzoek en interviews met gedetineerden en oud-gevangenismedewerkers. Wat daaruit blijkt? Er werd inderdaad gemarteld en gelogen. Er was sprake van haat en racisme. Guantánamo Bay staat symbool voor een zwart-witte wereld, waarin twijfel, bewijs en degelijk onderzoek geen ruimte krijgen, maar generalisering, overschatting, en machtshonger alle acties bepalen. Maar waarom moeten we dat op dit moment weer horen?
Serial is een hype in podcastvorm. Sinds het allereerste gelauwerde seizoen, in 2014, waarin vaste presentator en journalist Sarah Koenig de moord op de 18-jarige student Hae Min Lee onderzocht, heeft de podcast een arsenaal aan prijzen gewonnen, meerdere spin-offs gekregen en een Wikipedia-pagina die langer is dan die van de meeste diersoorten. Dus waait bij elk seizoen dezelfde discussie weer op: is Serial écht de beste true crime podcast?
Zoveel geweldige podcasts bestonden er in 2014 nog niet. De opvolgende twee seizoenen verdeelden de meningen. Dat heeft, naast inhoudelijke verschillen en hooggespannen verwachtingen, vast ook te maken met het vergelijkingsmateriaal dat er met de jaren is bijgekomen. Maar hoe groot de concurrentie op dit moment ook is: qua stijl blijft Serial onovertroffen.
Zorgvuldige reconstructies
Deels omdat die stijl zo nadrukkelijk aanwezig is. Aan een uitvoerig onderzoek (een seizoen duurt zo’n tien uur) zijn twee grote sfeerbepalers gekoppeld: die typerende droge achtergrondmuziek die elk seizoen weer te horen is, en Sarah Koenigs voice-over. Ze spreekt nonchalant, licht-ironisch en in spreektaal – hoewel de vaak prachtige zinnen duidelijk zorgvuldig opgeschreven zijn. Ze observeert, beschouwt, merkt op, benoemt de aarzelingen van de geïnterviewden en deelt schijnbaar overbodige details die aanvoelen als geschenkjes. Maar de stijl van Serial zit ook in de vertelstructuur. Het is een kunst om te weten waar een verhaal begint, zeker als het een verhaal over een complex (en falend) juridisch systeem betreft, het soort onderwerp dat Serial kenmerkt. Koenig lijkt het overzicht te bewaren en al haar hoofdpersonages te doorzien. Zoals zij onwetend blijven van een verdenking of geheimhouding, tast je als luisteraar ook in het duister. Tot Koenig, door nauwkeurig geselecteerde details uit te lichten, uiteindelijk het grote plaatje aan je onthult.
Koenig zegt bijna een decennium aan haar verhaal over Guantánamo Bay te hebben gewerkt. Ze sprak meer dan honderd getuigen van binnen en buiten de muren van de gevangenis, maar kiest voor een vertelling zonder al te veel sensatie. In de tweede aflevering vertelt oud-gevangene Mohamedou Ould Slahi hoe hij geblinddoekt op een boot gezet werd voor een schijnexecutie. Voormalig high value detainee Majid Khan deelt hoe hij zich bij Al-Qaida aansloot en als gevolg een gevangenschap vol marteling doorstond. Twee afleveringen lang pluist Koenig uit waarom vertaler en militair piloot Ahmad Al-Halabi onterecht verdacht werd van spionage. Het zijn, hoewel zorgvuldig uitgevoerde reconstructies, geen nieuwe verhalen. Slahi schreef al een bestseller en zijn memoires vormen de basis van de fictiefilm The Mauritanian.
Dus begin je als luisteraar naar een groter plot te hunkeren. Grotere conclusies, lessen uit de afgelopen twintig jaar, verbanden met de huidige politieke situatie. Een afronding, of een voorzichtige vooruitblik. Gaat Guantánamo Bay ooit nog sluiten? Is een gevangenis als deze uitgesloten in de toekomst? Hoe moet het verder met de dertig gevangenen die er nog zitten, waarvan de helft inmiddels al onschuldig is bevonden? Hoe zijn de betrokken juridische, politieke en militaire systemen sindsdien veranderd? Serial 04 waagt zich niet aan die vraagstukken.
Na negen afleveringen blijft het onduidelijk waarom de makers ervoor kozen om, zeker in zo’n onrustige politieke tijd als deze, juist dít verhaal te brengen. Is de reden daarvoor alleen dat Koenig al zo lang aan dit verhaal werkte?
Zeker, uit sommige getuigenissen blijkt een interessante verandering in houding. Zo is voormalig gevangenisdirecteur Mike Bumgarner goudeerlijk over zijn naïviteit van destijds. In aflevering vijf geeft hij toe dat hij geen verschil zag tussen een Arabier en een terrorist. In aflevering zes hoor je over een fysieke confrontatie tussen gevangenen en bewakers. Achteraf concluderen beide groepen dat ze van het geweld genoten. Bewakers konden mishandelen zonder straf, een gevangene vertelt dat hij even de vrijheid proefde: „We were so happy. It felt like freedom.” Zulke zelfbewuste verslagen zijn een verdienste van de podcast. Maar zonder bredere conclusies en afrondingen – hoe gaat het nu met Bumgarner? – voelen de inzichten alsnog leeg.
Urgentie ervaar je eigenlijk alleen bij de afleveringen die wél in de tegenwoordige tijd spelen. Aflevering zeven draait om Carol Rosenberg, de enige journalist die sinds de opening van Guantánamo Bay verslag is blijven doen vanuit de gevangenis, hoeveel ze ook gesaboteerd werd – en nog altijd wordt. In de laatste aflevering horen we over nabestaanden van de 9/11-aanslagen. Al jaren voeren ze een uitzichtloze strijd voor gerechtigheid. Je krijgt een beeld van een juridische ramp. Een zaak die na zoveel ongeoorloofde handelingen, zó ingewikkeld is geworden, dat geen rechter het meer lijkt te kunnen oplossen. Beide afleveringen suggereren dat de rest van de wereld inderdaad verder is gegaan en de gruwelen van Guantánamo Bay het liefst achter zich wil laten. Het is de podcastmakers niet gelukt om duidelijk te maken waarom dat een verkeerde keuze is.
Lees ook
NRC Commentaar: Blijf aandacht houden voor de gevangenen op Guantánamo Bay
