De aardbevingen in Turkije volgden een zorgwekkend patroon

De aardbevingen in Turkije hebben de afgelopen dagen een opmerkelijk, en zorgwekkend patroon laten zien, zegt geofysicus Rob Govers van de Universiteit Utrecht. De eerste grote beving, maandag in de vroege ochtend (om 4 uur 17 lokale tijd) vond plaats vlakbij de Oost-Anatolische breuk, in het oosten van Turkije. De naschokken in de daaropvolgende uren vonden langs diezelfde breuk plaats. Maar maandag rond het middaguur (13 uur 24 lokale tijd) deed zich een opvallend zware naschok voor met een kracht van 7,5 op de schaal van Richter. Die blijkt te hebben plaatsgevonden op een andere breuk, de Sürgü-breuk. „We zagen de aardbevingen overspringen op een andere breuk”, zegt Govers. Hij noemt het daarom ook geen naschok, maar een aparte aardbeving. Het fenomeen is „weliswaar niet uniek”, zegt Govers, „maar we zien het niet vaak”.

De Oost-Anatolische breuk wordt vaak afgebeeld als één lijn. Maar dit is slechts de hoofdbreuk in het gebied. Het hele systeem is veel complexer, voortkomend uit de enorme krachten waarmee drie grote, op elkaar botsende aardplaten – de Afrikaanse Plaat, de Euraziatische Plaat en de Arabische Plaat – daar op elkaar inwerken.

De Sürgü-breuk is een van de vele kleinere breuken die in de afgelopen miljoenen jaren, als gevolg van die krachten, in de ondergrond zijn ontstaan. Ter hoogte van Çelikhan loopt die Sürgü-breuk in westelijke richting, en gaat dan over in andere breuken, die op een gegeven moment naar beneden afbuigen, en het Adana-bekken doorkruisen. En juist daarover maakt Govers zich zorgen. Want het Adana-bekken, zegt hij, is „een zandbak”. Relatief lichte bevingen kunnen er aan het aardoppervlak toch ernstige gevolgen hebben door een proces dat liquefactie wordt genoemd. Trillingen van de bodem zorgen ervoor dat grondwater uit de bodem geschud wordt. De bodem zelf compacteert en zakt hierdoor. Met mogelijk grote gevolgen (verzakkingen, ineenstortingen) voor gebouwen en infrastructuur.

Daarnaast, zegt Govers, vinden de bevingen in Turkije op dieptes plaats van zo’n 10 tot 18 km. Dat is relatief ondiep. Het betekent dat de trillingen bij aankomst aan het aardoppervlak nog niet zoveel energie verloren hebben als andere zware aardbevingen die doorgaans veel dieper (30 tot 50 km) optreden. „Dat is een extra zorg.”

In westelijke richting gekropen

De aardbevingen zijn de afgelopen dagen langs de Sürgü-breuk in westelijke richting gekropen, en verder. Dinsdagavond en woensdag deden zich meerdere aardbevingen voor rond de stad Göksun, met een kracht van 4,5 tot 5,3 op de schaal van Richter. En inmiddels heeft de activiteit zich alweer verder verplaatst. Op donderdagochtend (11 uur 42 lokale tijd), zo meldde de website van de Amerikaanse Geologische Dienst (USGS), was er 11 km ten oosten van Göksun een stevige beving (kracht 4,3). Mocht de activiteit zich verder verplaatsten tot in het Adana-bekken, dan is de vraag hoe aardbevingsbestendig de huizen er zijn gebouwd. De stad Adana telt 1,7 miljoen inwoners.

Er gaan ook geluiden op dat in de Middellandse Zee wellicht een tsunami zou kunnen ontstaan, als de aardbevingen zich langs de Sürgü-breuk helemaal doorzetten tot aan de Middellandse Zee. Maar dat ziet Govers niet gebeuren. Want tsunami’s ontstaan als er sprake is van een opschuiving, een aardbeving waarbij het ene stuk aarde, langs het breukvlak en ten opzichte van het andere stuk aarde, naar bóven wordt geduwd. Maar in het geval van Turkije zijn de meeste aardbevingen van het type zijschuiving. Stukken aarde verschuiven zich in zijwaartse richting ten opzichte van elkaar.

Overigens komt de timing van de 7,8-beving bij Gaziantep redelijk overeen met schattingen die twee Turkse geofysici tien jaar geleden deden in een wetenschappelijke publicatie waarin ze de nieuwste gegevens over de Oost-Anatolische breuk opsomden. Het segment waarin nu de 7,8-beving bij Gaziantep heeft plaatsgevonden, is eerder rond de jaren 1114 en 1513 ook door zware aardbevingen getroffen. Ze noemen een herhaaltijd van zulke zware bevingen in dit segment van 400 tot 500 jaar.

Een ander breuksysteem

Een andere vraag is of de activiteit ook al verder reikt dan de Oost-Anatolische breuk. Aan de zuidkant, ter hoogte van kustplaats Iskenderun begint links van die breuk weer een ander breuksysteem, de Dode Zee Transformatie. Die loopt naar beneden, helemaal tot aan de Rode Zee. En woensdagavond deed zich in Libanon, 16 km ten noorden van de stad Baalbek, een aardbeving (kracht 4,2) voor. Zouden de aardbevingen langs de Oost-Anatolische breuk, en de ondergrondse verschuivingen die daardoor zijn opgetreden, voor een spanningsopbouw hebben gezorgd op de Dode Zee Transformatie? En heeft die spanning zich er zo ver opgebouwd dat het ook daar tot aardbevingen kan komen?

Lees ook Steeds weer worden Turken opgeschrikt door aardbevingen

Het hoofd van de Israëlische Geologische Dienst, Zohar Gvirtzman, zei maandag tegen The Times of Israel dat het moeilijk te zeggen is hoe een aardbeving in Turkije van invloed kan zijn op bevingen in Israël, omdat het hele breuksysteem in de regio zo complex is.