De 17.999 werelden van de Oezbeekse kunstenaar Saodat Ismailova

Posted on by admin

Video-installatie ‘18.000 Worlds’ van Saodat Ismailova in Eye Filmmuseum, Amsterdam. Foto Studio Hans Wilschut

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Filmkunst De verhalen van Oezbeekse vrouwen staan centraal in een mystieke en ongrijpbare tentoonstelling in Eye, van kunstenaar en filmmaker Saodat Ismailova.






Plotseling is ze overal. De Oezbeekse kunstenaar Saodat Ismailova (1981) kreeg vorig jaar van een internationale jury de Eye Art & Film Prize van het Eye Filmmuseum, had werken op de Documenta in Kassel en de Biënnale van Venetië. Intussen deed ze onderzoek voor een nieuw werk dat nu centraal staat op de overzichtstentoonstelling van haar werk in het Eye in Amsterdam.

De interesse in haar werk is overweldigend, vertelde ze eind december in een videogesprek vanuit Tasjkent. Al die aandacht „brengt ook een grote verantwoordelijkheid met zich mee”. Voor de Documenta richtte ze het Davra-collectief op. Het doel: „De verhalen en tradities van Centraal-Azië levend houden, opnieuw herinneren en begrijpen voor onze tijd.”

Een van die verhalen hoorde ze van haar grootmoeder, en werd meteen de titel van de tentoonstelling, het rijk geïllustreerde bijbehorende boek en het nieuwe werk dat ze met het stipendium van de Eye Art & Film Prize produceerde: 18.000 Worlds. Het verwijst naar een mystieke meerwereldentheorie die al sinds de late Middeleeuwen in de regio opduikt in overlevering, poëzie en filosofie.

Ismailova: „De gedachte dat we slechts in één van deze werelden leven intrigeerde me enorm. Wat zijn die overige 17.999 dan? Zijn het parallelle universa? Is het iets mystieks? Of zijn het simpelweg de verschillende verhalen die we over de wereld om ons heen kunnen vertellen? Oezbekistan heeft een moslimachtergrond, maar die 18.000 werelden gaan volgens onderzoek nog verder terug, naar het jodendom dat via de mystieke islam is overdragen. Ze verwijzen niet alleen naar spirituele dimensies, maar gaan ook over astronomie, geologie, biologie, de kennis die we hebben over natuur en ecologie.”

Tijd als weefsel

Dat inspireert haar ook vaktechnisch: „Hoe vertel je een verhaal als er eigenlijk 18.000 verhalen te vertellen zijn? Is de tijd dan een cirkel of een weefsel? Dat gaat over montage, over het samenbrengen van handeling, beeld en geluid.”

Daarmee hebben we meteen de stijl van haar rijkgelaagde en soms even hermetische als betoverende werk én de kern van haar thematiek te pakken. Haar eerste documentaire Aral, Fishing in an Invisible Sea (2004) ging over het verdwijnen van het Aralmeer. Ooit was het een gigantisch waterbekken van 450 bij 290 kilometer op de grens van Kazachstan en Oezbekistan, maar tijdens de Sovjettijd werd het water gebruikt voor de katoenteelt. Het meer droogde uit tot een zoutwoestijn. Het is een van de grootste moderne milieurampen.

Na die eerste film ging ze zich meer en meer toeleggen op videokunst, omdat het haar meer autonomie gaf in een kleine filmindustrie die het maken van films naar haar zin te tijdrovend en kostbaar maakte.

Maar het ecologische thema bleef, en werd verweven met de vraag naar de culturele identiteiten van de volken in Centraal-Azië. Ismailova: „Het opdrogen van het Aralmeer werd een symbool voor een grotere, onzichtbare ecologische ramp. Wat gebeurt er als traditionele kennis wordt uitgewist?”

Het is een vraag die bijvoorbeeld terugkeert in de collagefilm Her Right (2020) die ze tijdens de pandemie maakte. Ze maakte hiervoor gebruik van haar grote collectie stille films uit de Sovjettijd. „Er waren toen geen vrouwelijke filmmakers, maar vrouwen stonden centraal in veel van deze films die als propaganda werden ingezet.” Het doel van de films, gemaakt vanaf eind jaren twintig , was om vrouwen er toe te bewegen of zelfs te dwingen hun traditionele sluiers af te werpen.

Ismailova: „Dat is een complex onderwerp. In haar boek The New Woman in Uzbekistan (2006) heeft de Amerikaanse onderzoeker Marianne Kamp een aantal van hen geïnterviewd. Het was niet alleen een stap naar modernisering, maar voor velen zo traumatisch dat je vandaag de dag het omgekeerde ziet. Nu dragen velen weer een sluier. Ik heb willen laten zien dat een sluier omdoen makkelijker is dan afdoen, omdat je dan met diepgewortelde tradities te maken hebt die je misschien beter met goed onderwijs kunt aanpakken. In Her Right zie je vrouwen hun vrijheid tegemoet rennen, en nu rennen ze weer terug.”

Paardenharen sluiers

De vaak rijk geborduurde paardenharen sluiers spelen in meer werken in de tentoonstelling een rol, bijvoorbeeld in de installaties Chilltan en What Was My Name? (beide uit 2020) waarin neonprojecties van vrouwennamen een spel aangaan met een versluier(en)de wereld.

Tekst (ditmaal van de Perzische denker Shihab al-Din al-Suhrawardi) en archiefmateriaal hebben de hoofdrol in het nieuwe werk 18.000 Worlds.

Als een media-archeoloog dook Ismailova in haar eigen archief, op zoek naar beelden die ze draaide en verzamelde maar nooit eerder gebruikte. „Al mijn werk komt uit elkaar voort, het zit vol verwijzingen. Het vuur uit de ene film duikt op in een andere. De uitgestorven Turkmeense tijger wandelt van scherm naar scherm. Hij stoort zich niet aan door mensen getrokken landsgrenzen. Meisjes lopen weg van huis of worden geschaakt en zijn in een andere film in een rivier veranderd.” Voor 18.000 Worlds maakte ze ook gebruik van vroeg filmmateriaal uit Centraal-Azië, dat in het Eye-archief is opgenomen. „Hoe keken mensen uit het westen van Europa naar ons? En hoe kijken wij naar onszelf? We leven in een post-Sovjettijd, maar we kunnen ons denken daarover alleen bevrijden als we die tijd zowel accepteren als dekoloniseren.”

Saodat Ismailova: 18.000 Worlds. T/m 4 juni. In Eye Filmmuseum, Amsterdam. Inl.: Eyefilm.nl


Lees ook over de Eye Art & Film Prize die Ismailova won: Oezbeekse Ismailova wint met ‘beelden die ons kunnen helen’ de Eye Art & Film Prize

Related Posts

Cappella Pratensis ontstoft muziek die klonk bij het eten van zwanen

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

Als je de binnenstad van ’s-Hertogenbosch vanuit het oosten binnengaat, kom je in de Hinthamerstraat langs een opvallend geelgrijs pand: het Zwanenbroedershuis. Daar komen al eeuwen de leden van het Illustere Lieve Vrouwen Broederschap samen. Onder andere om te musiceren: het broederschap liet in de eerste eeuwen vanaf zijn oprichting in 1318 muziek componeren door destijds grote componisten, om te zingen in hun eigen kapel in de Sint Janskathedraal. Lijvige koorboeken (online te bekijken) uit de periode 1450-1600 met muziek van componisten als Matthaeus Pipelare, Pierre de la Rue en Jean Mouton herinneren daar nog aan.

Het nog steeds bestaande broederschap zingt niet zelf (althans niet openbaar); die rol van het klinkend houden van deze Renaissancemuziek heeft het Bossche vocaal ensemble Cappella Pratensis op zich genomen. Destijds was het normaal om één groot koorboek op een grote houten lessenaar te zetten en daar samen achter te zingen. Cappella Pratensis doet dat nu dus ook: in hun tournee Het feest van de zwaan staan vijf zangers (kleine bezetting), een dirigent en vier musici samen op een kluitje. Het geeft het concert alleen al op zicht een enorm vriendelijke uitstraling.

Binnenpret

Ook Het feest van de zwaan is een verwijzing naar het broederschap. Elke 28 december kwamen de leden bij elkaar voor de ‘Zwanenmaaltijd’; een dure aangelegenheid, waarbij de schenker van de te verorberen zwaan van oudsher de eretitel ‘zwanenbroeder’ kreeg. Cappella Pratensis zingt deze tournee muziek die geklonken zou kunnen hebben op zo’n banket. Zoals een ‘Ave Maria’ van Jacobus Clemens non Papa, dat prachtig ingetogen en gecontroleerd klinkt.

Wel valt al snel op dat de stemmen wat individualistisch blijven, moeilijk mengen. Enerzijds klinkt dat realistisch: op een banket vroeger klonk de zang vast ook niet puntgaaf. Anderzijds vraag je je af of deze muziek niet beter tot zijn recht komt in een kerk. Op hun prachtige Obrechtalbum uit 2023 (dat in oktober nog knap een Gramophone Award won) worden de zangers geholpen door een rijke galm.

Feestelijk is niet het woord dat bij dit concert komt bovendrijven. Wel: ingetogen, intiem, voorzichtig twinkelend en met binnenpret. Het begeleidende Sollazzo Ensemble (eveneens in kleine bezetting: fluit, luit en twee vedels) voegt zich er knap naar, al zouden ze waarschijnlijk uitbundiger kunnen (en willen).

Liefdesverklaring

Verschillende stukken volgen elkaar slim op: devote misdelen blijken soms gebaseerd op maar al te wereldlijke werkjes, zoals de Missa Benedicti van Benedictus Appenzeller, dat gebaseerd blijkt op ‘Ick had een boelken uutvercoren’, dat verderop in het programma zit. Dat geldt ook voor ‘Myns liefkens bruyn ooghen’ van Tielman Susato, dat Jheronimus Vinders verwerkte in zijn mis. Ook dat klinkt samen. Daarin vallen ook opvallende uitspraakkeuzes op: de u in ‘Sanctus’ is bij Pratensis geen ‘oe’ maar ‘ù’ (zoals in: ‘Gut, dat klinkt grappig’). Benedictus wordt ‘Benedictès’. Agnus Dei klinkt als de vrouwennaam: Agnes. (Die in het Grieks dan weer ‘zuiver’ of ‘heilig’ betekent, dus zo gek lijkt de gedachte niet).

Dat er geen Nederlanders tussen de zangers zitten, maakt de paar Nederlandse teksten uit de Middeleeuwen nog moeilijker te verstaanbaar. En dichter Eric Alink heeft nog wel zo zijn best gedaan op de uitbundig sensuele liefdesverklaring aan de zwaan („’k Wil spelevaren in uw schoot, uw binnenzee beproeven / Bij eb en vloed en elke stoot, in uwe diepte toeven.”), op de anonieme melodie van ‘Ick had een boelken’. Maar echt lastig is het om te luisteren wanneer artistiek leider Stratton Bull als spreekstalmeester het woord neemt. Praatjes over de muziek zijn vaak nuttig of leuk. Zeker nu ‘het feest’ op geen enkele manier zichtbaar is gemaakt, is het aan Bull om je fantasie aan te zwengelen. Hij nodigt ons met luide stem en groot gebaar uit bij het rijke banket. Althans, dat probeert hij, maar zenuwen zitten hem in de weg. Hij staat zo deerniswekkend te beven dat het zweet je plaatsvervangend uitbreekt.


Nilüfer Yanya betovert met haar veelkleurige liedjes

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

Als Nilüfer Yanya het publiek in de Melkweg toespreekt, oogt ze verlegen. Maar als de 29-jarige Britse zingt, is er van schroom geen sprake. Dat doet ze adembenemend mooi, en met de natuurlijke vanzelfsprekendheid van een ruisende waterval. In combinatie met haar vier voortreffelijke muzikanten leidde het tot een betoverend concert.

Yanya heeft een experimentele, ongrijpbare sound, die vele genres doorkruist, van soul en jazz tot rock en grunge. Ze maakt in essentie gitaarliedjes, maar gitaarliedjes die weelderig uitwaaieren, en voortdurend van richting, ritme en kleur veranderen – zoals in jazz en grunge.

Haar gitarist en medecomponist Will Archer wringt behalve mooi slepende melodieën ook de vreemdste akkoordenschema’s uit zijn instrument. De ritmesectie varieert doorlopend in tempi, ook omdat Yanya graag songs schrijft die plots uitbarsten in gitaargeweld. En dan heeft ze nog multi-instrumentalist Jazzi Bobbi aan haar zijde (dochter van Spargo-zanger Ellert Driessen), die op keyboards de gitaarsongs van een extra knisperende laag voorziet en op haar saxofoon voortdurend een portie zachte tonen door de liedjes vlecht.

Bijzondere techniek

Over dat schuimige mengsel vlijt Yanya haar hees-hoge soulvolle stem. Vaak zet ze zingzeggend in, maar als ze voluit zingt, hanteert ze vaak een bijzondere techniek, die eerder draait om klank dan om het volledig uitspreken van woorden. Dan kan de naam van Elizabeth Fraser, de etherische zangeres van de Cocteau Twins zich opdringen. Zelf noemt Yanya in interviews vaak Big Thief en Nina Simone als inspiratiebronnen voor haar zingen en schrijven.

Haar schetsmatige manier van zingen sluit aan bij haar impressionistische, poëtische manier van schrijven, die al even weinig houvast biedt. „You’re my best machine, you’re my midnight sun, always I did it for you”, luidt bijvoorbeeld karakteristiek het refrein van ‘Midnight Sun’, het prijsnummer waarmee ze het concert afsloot.

Dat lied komt van haar goed ontvangen tweede album Painless, uit 2022, die alle beloftes inloste van haar debuut Miss Universe uit 2019. Dit najaar verscheen het derde album, My Method Actor. Ook dat nieuwe album leverde weer een aantal prachtige, pakkende singles op, zoals ‘Like I say (I runaway)’ en ‘Just A Western’. Die songs kregen live een gloedvolle uitvoering, die de intensiteit van de songs nog eens extra aanzette.

Anders dan dit nieuwe album kende het concert geen enkel minder moment. In elk lied zat energie en voortdurend kon je je verbazen over het raffinement van deze band. Een groot podiumpersoonlijkheid is Nilüfer Yanya niet, maar de muziek maakt alles goed.


Rijksmonumenten bedreigd door verkrotting. ‘De eigenaar is officieel nooit op zijn vingers getikt’

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

‘INSTORTINGSGEVAAR!! NIET BETREDEN”, zegt een waarschuwingsbord aan de rand van Sluis. Het hangt aan wat eens een monumentaal toegangshek was. De toegang en het terrein erachter zijn overwoekerd met bomen en struiken. „Hierachter ligt Het Hoompje”, zegt Arjen Drijgers, voorzitter van de afdeling Zeeland van de erfgoedvereniging Heemschut.

Het in 1909 gebouwde villacomplex met torentje en kapel was een klooster voor de zusters Franciscanen. Tot 1986 is het ook in gebruik geweest als internaat voor kinderen met een beperking. Daarna kwam het leeg te staan. Zesentwintig jaar geleden is het complex onder nummer 509259 ingeschreven als rijksmonument.

Intussen geldt Het Hoompje in erfgoedkringen als schoolvoorbeeld van een rijksmonument dat ondanks, of misschien juist wel dóór zijn speciale status al jarenlang door zijn eigenaar zo wordt verwaarloosd dat het verkrot raakt. De eigenaar is in dit geval een BV, onderdeel van het beursgenoteerde bedrijf Bever Holding, die het complex in 1992 heeft gekocht. Daarachter gaat de vastgoedinvesteerder Ronnie van de Putte schuil die in Nederland en België zo veel monumentale gebouwen heeft laten verwaarlozen dat hij de bijnaam ‘de Krottenkoning’ heeft gekregen.

Via een olifantenpaadje verderop is het mogelijk het terrein van Het Hoompje te betreden. „Ik blijf hier even wachten”, zegt Drijgers. Een bord ‘Verboden toegang’ staat er niet, maar zijn Heemschutafdeling heeft in juli 2021 aangifte gedaan van opzettelijke en stelselmatige verwaarlozing. „Daarom lijkt het me beter dat ik niet het terrein op ga.”

De muren van het complex staan nog overeind, maar alle deuren en ramen zijn weg. Overal, buiten en binnen, zit graffiti. Het trappenhuis is deels verdwenen, evenals een stuk vloer van de bovenverdieping. In het dak gaapt een groot gat. Klimop overwoekert met dikke, kale wortels de achterkant van de kapel.

Verwaarlozing

Het Hoompje is geen uniek geval, blijkt uit gegevens van de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed. In de recent gepresenteerde tweejaarlijkse ‘monitor monumenten en archeologie’ staat dat volgens opgave van gemeenten 93 rijksmonumenten ‘ernstig verwaarloosd’ zijn. Dat zijn er vijf meer dan twee jaar geleden.

Leonard de Wit, die zich bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) al jaren met de materie bezighoudt, is aanvankelijk geneigd het probleem te relativeren – „we hebben in totaal ruim 61.000 rijksmonumenten in Nederland” – maar vertelt toch veel tijd te stoppen in verwaarloosde rijksmonumenten. „Verwaarlozing gebeurt onder andere omdat een boer die met zijn bedrijf stopt, geen zin heeft zijn monumentale schuur te onderhouden. Of omdat een parochie geen geld heeft voor onderhoud van een kerk. Met die mensen probeer je er door praten uit te komen.” Maar er zijn volgens De Wit ook eigenaren die bewust een monument verwaarlozen, bijvoorbeeld omdat ze het gebouw willen laten slopen om er een ander, winstgevend project neer te zetten.

De eigenaar van Het Hoompje hoort tot die categorie, stellen Drijgers en De Wit afzonderlijk van elkaar. Dergelijke eigenaren hebben vaak diepe zakken en kunnen er daarom ook nog eens juridisch alles aan doen om niet aan hun verplichtingen te voldoen, luidt hun gezamenlijke conclusie. Bever Holding zelf zegt desgevraagd dat er geen woordvoerder voor commentaar beschikbaar is.

Volgens de Erfgoedwet hebben eigenaren van een rijksmonument een instandhoudingsplicht. De Wit: „Dat is geen plicht tot een alomvattende restauratie, maar het begint wel met wind- en waterdicht maken.” Aan gemeenten is al sinds de Monumentenwet van 1988 de taak om erop toe te zien dat eigenaren hun rijksmonumenten goed onderhouden. Daar zit ook een probleem: veel gemeenten hebben niet genoeg mensen, kennis en geld in huis, zeker niet voor langdurige juridische procedures.

Het in 1909 gebouwde villacomplex Het Hoompje in Sluis.
Foto Theo Toebosch

Handhavingsactie

„Ambtenaren van Sluis wilden enkele jaren geleden wel via een dwangsom de eigenaar van Het Hoompje dwingen het gebouw niet langer te verwaarlozen”, vertelt Drijgers. „Maar uiteindelijk heeft de gemeente die laten verlopen en nooit officieel gehandhaafd.” Het dossier rondom Het Hoompje loopt al heel lang, geeft een woordvoerder van de gemeente Sluis in een reactie toe. „Dit rijksmonument wordt al tientallen jaren verwaarloosd door de eigenaar. We voerden eerder een handhavingsactie uit tegen de eigenaar. Maar dit heeft niet tot het gewenste resultaat geleid.”

In een perfecte wereld letten de provincies erop dat gemeenten hun taak als toezichthouder en handhaver goed uitvoeren. Maar ook dat gebeurt te weinig, heeft de Inspectie voor Overheidsinformatie en Erfgoed vastgesteld.

In principe kan ook justitie optreden tegen verwaarlozing van een rijksmonument, omdat dat als economisch delict geldt. „Daarom hebben we drie jaar geleden ook aangifte over Het Hoompje gedaan”, vertelt Drijgers. „Het Hof in Den Bosch heeft echter begin dit jaar bepaald dat strafrechtelijke vervolging niet opportuun is, omdat de eigenaar officieel nooit door Sluis op zijn vingers is getikt.”

Vijf jaar na Kamervragen over de uitvoering van erfgoedtaken is OCW dit jaar een programma gestart dat het toezicht en de handhaving bij gemeenten en provincies moet verbeteren, daarbij bijgestaan door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Desondanks stelt de gemeente Sluis nu dat de toestand van Het Hoompje zo slecht is, dat behoud geen zin meer heeft. De gemeente heeft daarom verzocht het complex als rijksmonument te schrappen. De Wit: „Ik heb de gemeente gezegd dat het verzoek na jarenlang zelf niet opgetreden te hebben niet zo netjes is.”

Drijgers heeft nog goede hoop. „Uit onderzoek van twee jaar geleden zou blijken dat behoud nog wel mogelijk is. Als Het Hoompje niet als monument in stand wordt gehouden, rest een ruïne die alleen nog interessant is voor urban explorers.”