Een in maart 2020 gepubliceerd onderzoek dat het antimalariamiddel hydroxychloroquine aanprees als een geschikte behandeling tegen Covid-19, is woensdag officieel teruggetrokken door de uitgever van het wetenschappelijke tijdschrift waarin het artikel werd gepubliceerd. Het gaat om een publicatie in het International Journal of Antimicrobial Agents, onderdeel van de Nederlandse uitgeverij Elsevier, uitgevoerd door een onderzoeksgroep uit Marseille onder leiding van de omstreden arts en onderzoeker Didier Raoult.
In het artikel claimen wetenschappers dat het antimalariamiddel het aantal virusdeeltjes in Covid-19-patiënten aanzienlijk verlaagt. Vooral in combinatie met het antibioticum azitromycine liet het veelbelovende resultaten zien. Die verhalen deden tijdens de pandemie snel de ronde op televisie en sociale media. Donald Trump, toenmalig president van de Verenigde Staten, noemde het een „wondermiddel” en zei dat hij het nam ter voorkóming van een Covid-19-besmetting.
Ook in Nederland verwierven artsen bekendheid door het middel te promoten, onder wie de Limburgse huisarts Rob Elens. Hij werd door de Inspectie voor de Gezondheidszorg al snel teruggefloten en mocht het middel niet meer voorschrijven wegens een gebrek aan bewijs en zorgen over de bijwerkingen.
Wetenschappelijke gebreken
Al sinds de publicatie vier jaar geleden voeren wetenschappers campagne om het artikel terug te trekken uit de wetenschappelijke literatuur. De publicatie zou onder meer grote wetenschappelijke gebreken vertonen en niet voldoen aan de ethische standaarden van gedegen wetenschappelijk onderzoek. De studiegroep bevatte slechts 36 personen, veel te weinig om uitspraken te kunnen doen over grote patiëntengroepen, en het onderzoek werd al vier dagen na indiening bij het tijdschrift gepubliceerd. Doorgaans gaat er veel meer tijd over zo’n reviewproces heen.
Vier dagen na publicatie merkte Elisabeth Bik, een Nederlandse microbioloog die wetenschappelijke onderzoeken toetst op mogelijke manipulatie en foutieve beeldvorming, op dat zes patiënten die meededen aan de studie en waren behandeld met hydroxychloroquine later uit de studie werden verwijderd. Een van hen was overleden, drie belandden op de intensive care. Dat zou de resultaten van het onderzoek kunnen hebben vertekend, waarschuwde ze toen al. In latere, uitgebreidere en meer gedegen studies naar hydroxychloroquine werd het voordelige effect bij covidpatiënten nooit aangetoond.
Geen toestemming
Aan al die kritiek gaf de uitgever van het tijdschrift woensdag gehoor. In een uitgebreide verklaring liet Elsevier weten dat ook drie auteurs die meewerkten aan het onderzoek hun zorgen hebben geuit over „de methodologie en conclusies” ervan en „hun namen niet langer geassocieerd willen zien met het artikel”.
Na eigen onderzoek van de uitgever werd niet duidelijk of het onderzoek door een ethische toetsingscommissie is gekomen alvorens er deelnemers zijn gerekruteerd. Ook is onbekend of de deelnemers ‘geïnformeerde toestemming’ hebben gegeven om het antibioticum azitromycine toegediend te krijgen, een strenge vereiste in geneesmiddelenonderzoek. Omdat azitromycine geen deel uitmaakte van de standaardbehandeling voor coronapatiënten in Frankrijk op dat moment, was het toedienen ervan „een experimentele behandeling die toestemming van de deelnemers vereist”, aldus Elsevier.
Het artikel is het meest geciteerde onderzoek over Covid-19 dat tot op heden werd teruggetrokken. Van álle teruggetrokken wetenschappelijke publicaties is dit het op één na meest geciteerde onderzoek.
‘Chloroquinedokter’ geschorst
Didier Raoult, een Franse infectioloog en directeur van het IHU Méditerranée Infection (een ziekenhuis en onderzoeksinstituut dat zich toelegt op infectieziekten) in Marseille, voerde in Frankrijk al een agressieve campagne voor de omstreden combinatie van antibiotica en hydroxychloroquine voordat daar gedegen onderzoek naar was gedaan. In de studie uit maart 2020, waarvan hij medeauteur is, probeerde hij zijn zelfbedachte combinatietherapie te verdedigen. Twee maanden geleden werd de inmiddels gepensioneerde arts voor twee jaar uit het ambt geschorst vanwege het promoten van de combinatietherapie.
Lees ook
Franse ‘wonderarts’ schreef zijn eigen tijdschrift vol
De arts en wetenschapper heeft meer dan drieduizend publicaties op zijn naam staan, maar wordt ook al jaren verdacht van onder meer belangenverstrengeling. Hijzelf of leden van zijn laboratorium zouden in de redactie zitten van veel tijdschriften waarin hij zelf publiceerde.
Volgens de meest actuele stand van zaken zijn 32 artikelen die werden gepubliceerd door het IHU naderhand teruggetrokken, waarvan Raoult aan 28 meeschreef. Over nog 243 publicaties zijn zorgen geuit.
De Franse Vereniging voor Farmacologie heeft gereageerd op het besluit van Elsevier en laat weten dat de studie „een duidelijk voorbeeld is van wetenschappelijk wangedrag door datamanipulatie en een bias in de interpretatie van de resultaten, bedoeld om hydroxychloroquine onterecht als effectief aan te prijzen”.
De vereniging spreekt van een „hoogst controversieel onderzoek”, op basis waarvan wereldwijd miljoenen patiënten wereldwijd het middel onterecht voorgeschreven kregen. Volgens de vereniging zou dat tot „potentieel duizenden onnodige overlijdens” hebben geleid. „Een van de belangrijkste principes van de geneeskunde – primus non nocere (’ten eerste, niet schaden’) – is hier geschonden, met dramatische gevolgen.”
