Ruim de helft van de verkiezingsprogramma’s voldoet niet volledig aan minimumnormen van de rechtsstaat. De Orde van Advocaten ontbrak ook dit verkiezingsjaar niet met de APK voor partijmanifesten, bediend door vakjuristen. En het zag er wéér niet uit. Dit jaar staan er ‘rode vlaggen’ bij tien van de achttien onderzochte programma’s. In 2021 bij zeven van de veertien. In 2017 bij vijf van de dertien.
Dat is enerzijds niet excuseerbaar en anderzijds ook geen nieuws. Er zijn best veel politici die de burger niet willen vermoeien met de kleine lettertjes van de mensenrechten, de machtenscheiding of internationale verdragen. Vooral niet als het om ‘de ander’ gaat, die niet deugt, hier ‘geluk zoekt’ of met een taakstraf ‘wegkomt’. Bah! Als er iemand deugt is het de kiezer zélf, nietwaar.
Zo bezien is het rechtsstatelijke conjunctuurbericht in verkiezingstijd ook voorspelbaar. Verkiezingsprogramma’s zíjn vaak wensenlijstjes, opgemetseld uit frustraties, dromen en teleurstellingen. Met een mensbeeld dat vaak niet al te rozig is, zeker niet in de paragrafen veiligheid, recht of migratie. Dat zijn traditioneel ook de angstparagrafen, waar de ‘harde aanpak’ vanzelf uit de pen vloeit. Al het andere is ‘soft’. In dat frame zit het politieke denken over de rechtsstaat al jaren vast. De minister van Justitie als Actieheld die Nederland Veilig Maakt. Scheelt een hoop nadenken.
Zo’n conjunctuurbericht van de Orde waait dan ook snel weer weg. Deze campagne lijkt ook niet te gaan over rechtsstatelijke of juridische thema’s. Tegelijk is er zelden een programma-oogst geweest die zó rijk is aan staatkundige vernieuwingen. Deels is de campagne het gebruikelijke spel van ‘wie met wie’. Aangevuld met ‘wie wordt er PM’, wat de kiezer hooguit vaag kan helpen aanduiden. Rechtsstatelijk onhoudbare verkiezingspunten worden doorgaans in het koude licht van de uitslag tijdig gesmoord, uitgekleed of anderszins onschadelijk gemaakt. Soms meteen, maar vaker nadat ze in de publieke discussie zijn getoetst aan grondrechten of internationale plichten.
Ook de rechtsstaat blijkt dan geborgd in de Europese Unie, voorzien van een EU-Handvest voor grondrechten en bewaakt in Luxemburg en Straatsburg. Overigens is ‘Europa’ het beste en meestal het énige handelingskader waarbinnen die partijmanifesten überhaupt uitgevoerd kunnen worden. Dat is niet iets waar de politiek de Nederlandse kiezer graag mee lastig valt. Migratie, cybercrime, fraude, drugscriminaliteit – het is allemaal ‘Europa’ of nóg groter. Maar dat erkennen betekent óók soevereiniteit delen accepteren en dat is een grotere zonde.
Wat de verkiezingsprogramma’s dit jaar wél doen, en ook meer én beter dan vorige jaren, is trachten de democratische rechtsstaat te versterken. Met NSC op kop is constitutionele toetsing de oplossing voor meer burgerinvloed op nieuwe wetgeving en direct werkende bescherming in de rechtszaal geworden. Maar ook een ‘overheid met een menselijk gezicht’ is nu een thema. De echo van de Toeslagenaffaire en de gaswinning in Groningen is breed hoorbaar. In de media is die draai trouwens ook gemaakt. RTL Nieuws gaf eerder, bedoeld of niet, het startsignaal voor de fraudejacht in de Toeslagenaffaire met de ‘Bulgarenfraude’. Deze week kwam het juist met ‘keihard aangepakte burgers’ die een ‘boetelawine’ te verduren kregen. Scanauto’s die ieder parkeer- of kentekenfoutje afstraffen met een spervuur van digitale naheffingen. Een kleine toeslagenaffaire?, was nu de mediagenieke vraag.
Veel partijen zoeken naar staatkundige innovaties variërend van het correctief referendum, ‘burgerschapsverlof’ in plaats van wachtgeld, afschaffing van de Eerste en stevige uitbreiding van de Tweede Kamer, een vernieuwd kiesstelsel, een ‘mensenrechtentoets’ bij wetgeving, extra grondrechten, een mogelijkheid om ‘rechtsstaat ondermijnende’ partijen te verbieden, het direct kiezen van senatoren, burgemeesters en korpschefs, meer en vaker ‘hardheidsclausules’ in wetten – alles om het vertrouwen in de overheid te herstellen. Daar hoort ook versterking van het toezicht bij, beperking van marktwerking en versteviging van de rechtspraak en rechtshulp. De héle advocatuur zou ‘sociaal’ moeten zijn en de notaris weer ‘volledig’ publiek – dus geen commerciële taken meer. Zo bezien is de programma-oogst dit jaar dus gemengd. Deels het gebruikelijke spierballenvertoon maar deels ook méér staatkundige vernieuwing dan D66 ooit bij elkaar wist te dromen
Folkert Jensma is juridisch redacteur en schrijft om de week op maandag.
